logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Iqtisodiyot
  4. Статистик маълумотларни туплаш

Статистик маълумотларни туплаш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

68.5 KB
Ko'chirib olish
www.arxiv.uz Режа: 1. Статистик кузатиш ту \ рисида умумий тушунча . 2. Статистик кузатишни услубий ва ташкилий масалалари. 3. Статистик кузатиш шакллари ва усуллари. 4. Статистик кузатишни хатолари. Статистик кузатиш тугрисида умумий тушунча Хар кандай статистик тадкикот 3 боскични уз ичига олади:  Статистик кузатиш;  Кузатиш материалларини сводкалаш ва гурухлаш;  Кузатилаётган вокеани хар томонлама тавсифловчи умумлаштирувчи курсаткичларни хисоблаш ва уларни тахлил килиш. Хар кандай статистик тадкикот уша урганилаётган объект хакида тегишли маълумотларни туплаш билан бошланади. Масалан, биз жамоа хужаликлари фаолиятини тахлил килмокчи булсак, у холда хар бир жамоа хужалигидаги ер ва экин майдони, уларнинг таркиби, олинаётган ялпи хосил ва хосилдорлик, асосий ишлаб чикариш фондлари ва айланма маблаглар, уларнинг таркиби, мехнатга кобилиятли ишловчилар ва уларнинг ишлаб чикаришда катнашиш даражаси, моддий ва молиявий натижалар, ижара, пудрат кооператив каби шаклларининг жорий килиниши, рентабеллик даражаси ва шунга ухшаш катор маълумотларни йигишимиз лозим. Буларсиз жамоа хужаликлари фаолиятини урганиб булмайди. Ижтимоий ходисалар ва жараёнлар хакидаги маълумотларни режали, илмий уюштирилган асосда туплаш жараёни статистик кузатиш деб аталади. У текширишнинг пойдевори, биринчи ва энг маъсулиятли боскичи хисобланади. У канчалик тугри ва чукур илмий мулохазалар асосида ташкил этилса, окибатда текшириш натижалари хам аник ва максадга жавоб бера оладиган булади. Маъсулиятсизлик билан тупланган ноаник ва пала- партиш бошлангич маълумотлар урганилаётган ходиса хусусида нотугри якун ва хулосаларни чикаришга сабаб булади. Статистик кузатишни услубий ва ташкилий масалалари Кузатишнинг дастур-методологик масалалари куйидагиларни уз ичига олади:  Кузатиш максади ва вазифалари;  Кузатиш дастури:  Кузатиш объекти:  Кузатиш ва хисоб бирлиги;  Кузатиш формуляри ва инструкция. Хар кандай кузатишни утказишдан олдин унинг максади ва вазифалари аниклаб олинади. Бу масалани тугри ва аник ечиш мухим ахамият касб этади. Чунки кузатиш дастури, объекти ва хисоб бирлиги, унинг максади ва вазифаларига боглик. Ноаник ва мужмал белгиланган максад ва вазифалар кузатиш жараёнида керакли маълумотларнинг тушиб колишига сабаб булиши мумкин. Кузатиш дастури дейилганда урганилаётган тупламнинг хар бир бошлангич унсури, бирлиги хакида кузатиш давомида кайд килиниши лозим булган белгилар туплами тушунилади. Масалан, ахоли руйхати дастури – бу руйхат варакасига ва бошка формаларга киритиладиган саволлар булиб, руйхат утказиш жараёнида мамлакатдаги хар бир киши ёки ахолининг айрим гурухларидан бу саволларга жавоб олинади. У кузланган максад ва вазифаларга мувофик канчалик тугри тузилса, текшириш натижалари шунчалик яхши чикади. Дастур тузиш статистик кузатишнинг энг огир ва энг маъсулиятли боскичидир. Кузатиш объекти дейилганда урганилаётган ходиса ва жараёнлар туплами тушунилади. Масалан, ахоли руйхатида кузатиш объекти булиб, вилоятларда, нохияларда яшаётган барча шахслар, кишлок хужалиги хисоботида барча жамоа ва давлат хужаликлари , саноат асбоб-ускуналари руйхатида жамики завод ва фабрикалар хисобланади. Айрим холларда узатиш объектини белгиланаётганда махсус цензлардан фойдаланилади. Ценз деганда барча объектлар ичидан айни кузатишда хисобга олиниши лозим булганларини белгилаш учун кабул килинган маълум микдорий меъёр тушунилади. Кузатиш бирлиги дейилганда кузатилаётган тупламнинг бирлиги тушунилади. Бу бирлик маълум даражада мустакилликка эга булиб, кузатиш жараёнида ундан маълумот олинади. Масалан, саноат фаолияти текширилаётганда хар бир корхона кузатиш бирлиги хисобланади. Кузатиш бирлигидан хисоб бирлигини фарк килиш лозим. Хисоб бирлиги дейилганда урганилаётган тупламнинг яъни статистик кузатишнинг шундай бошлангич унсури, бирлиги тушуниладики, унинг белгилари текшириш жараёнида кайд килиниши керак. Демак, у олиб борилаётган хисобнинг бошлангич асоси хисобланади. Масалан, 1989 йилга ахоли руйхатини утказиш жараёнида хар бир шахс хакидаги 25 савол хисоб бирлиги булиб хисобланади. Статистик кузатиш дастурида саволларга жавоб махсус хужжатда акс эттирилади. Бу хужжат статистик формуляр деб аталади. У хар хил ном билан юритилади. Жумладан, хисобот формаси, табель, накладной, руйхатга олиш варакаси ва хоказо. Статистик формуляр икки хил булади: Алохида шаклдаги формуляр; Руйхат шаклидаги формуляр. Алохида куринишдаги формулярга корхоналарнинг йиллик хисоботи формалари мисол була олади. Руйхат куринишидаги формулярда битта эмас, балки бир нечта хисоб бирликлари хакида маълумот келтирилади. Инструкцияда - статистик кузатиш мақсади ва вазифалари, кузатиш объекти ва бирлиги, маълумотларни кимдан ва қаердан олиш, кузатиш муддати, ҳужжатларни расмийлаштириш тартиби, маълумотлари топшириш ва жўнатиш муддати, кўрсаткичларни ҳисоблаш тартиби ва шунга ўхшаш кузатилаётган ҳодиса билан бевосита боғлиқ бўлган масалалар ёритилади. Статистик кузатишнинг ташкилий масалалари қуйидагиларни ўз ичига олади: кузатиш органи, кузатиш вақти ва муддати, кузатиш жойи, кадрларни танлаш ва ўқитиш, кузатиш варақаларини кўпайтириш ва жойларга жўнатиш. Кузатиш органи бу статистик кузатишни бевосита ташкил қиладиган ва ўтказадиган ташкилотлардир. Уларнинг номма ном рўйхати, ҳуқуқ ва вазифалари кузатиш режасида белгиланади. Кузатиш вақти ва муддати, кузатишни қачон ва неча кунда амалга оширишни аниқлайди. Критик фурсат (момент) дейилганда маълумотларни маълум вақт (минут, соат, кунга)га тў ғ рилаб мослаб рўйхатга олиш тушунилади. Критик фурсатни белгилаш,  биринчидан руйхатга олинадиган маълумотларни худди бир фурсатнинг ўзида расмга туширгандек бўлади;  иккинчидан, такрор (яъни бир кишини икки маротаба) ҳисобга олишдан холи қилади;  учинчидан, руйхатни белгиланган муддатда тугатишни таъминлайди. Кузатиш жойи деганда кузатиш қаерда ўтказилиши керак бўлган жой тушинилади. Уни белгилаш айниқса, жойи ўзгариб туриши мумкин бўлган ҳодисаларни кузатаётганда жудда катта аҳамиятга эга. Кузатишнинг самарали ва сифатли ўтказилиши унда қатнашадиган кишиларнинг тайёргарлик даражасига ва тўлдириладиган бланкалар, варақалар кўрсатмалари тайёрлигига боғлиқ, шу сабабли маъсул кишилар билан махсус машгулотлар олиб борилади ва кузатиш маълумотлари қайд қилинадиган бланка, варақалар ўз вақтида етарли даражада тайёрлаб жойларга жўнатилади. Статистик кузатиш шакллари ва усуллари. Статистик кузатиш икки шаклда-статистик ҳисоботни тақдим этиш ва махсус уюштирилган статистик текширишларни амалга ошириш йўли билан ташкил этилади. Ҳисобот статистик кузатишнинг асосий формаси бўлиб у давлат ташкилотлари тасдиқлаган шаклда барча корхоналар ва ташкилотлар фаолияти ҳақидаги бошланғич ҳаққоний маълумотларни кенг дастурда муттасил олиб туриш имкониятини яратади. Ҳисобот бухгалтерия ҳисоботи ва статистик ҳисоботларга бўлинади. Бухгалтерия ҳисоботи бухгалтерия баланси ва счётлардаги маълумотларни шархлаш ва батафсил текшириш учун хизмат қилади. Статистик ҳисоботнинг асосий вазифаси халқ хўжалигини ривожлантириш давлат режаларининг бажарилиши устидан назорат олиб боришдир. Ҳар бир ҳисобот шакли қуйидаги реквизитларни (унсурларни) ўз ичига олади: ҳисоботнинг номи ва рақами; тасдиқланган вақти; тақдим этиладиган манзили; қайси давр учун тузулаётганлиги ва қачон юборилиши лозимлиги; ҳисоботни юбораётган ташкилотнинг манзили; ҳисобот маълумотлари ёзиладиган жадвал макети; ўлчов бирликлари корхона рахбарларининг имзоси ва муҳр босилган вақти. Бундай ҳисоботни ҳар бир корхона, муассаса ва ташкилот белгиланган муддатда тузиб, статистика ташкилотларига топширишга мажбурдирлар. Бу тартибга риоя қилмаслик ҳисобот интизомини бузиш демакдир. Статистик ҳисобот қуйидаги турларга бўлинади: 1. Характери ва мазмунига қараб-умумдавлат, вазирликлар ва махкамалар, намунавий ва ихтисослашган ҳисоботлар; 2. Текшириш муддатига қараб-жорий ва йилик ҳисоботлар; 3. Юбориш усулига қараб телеграф ва почта ҳисоботи; 4. Умумлаштириш даражасига қараб-бошланғич ва йиғма ҳисоботлар. Махсус уюштирилган статистик кузатиш маълумотларни руйхат, бир йўлакай учёт ва ҳар хил текширишлар ўтказиш йўли билан тўплашдан иборатдир. Статистик кузатиш қуйидаги турларга бўлинади: I . Воқеалар содир бўлишини қайд қилиш вақтига қараб-узлуксиз, фурсатли ва бир йўлакай кузатишларга. Улуксиз кузатишда воқеа (ҳодиса) содир бўлиши биланоқ, яъни ўша дамнинг ўзида регистрация қилинади. Фурсатли кузатишда воқеа содир бўлгандан сўнг маълум вақт ўтганда уни регистрация қилиш тушунилади. Бир йўлакай кузатиш қандайдир масалани ечиш мақсадида бир маротаба ўтказилади ва ҳар замонда эхтиёж туғилишида қараб турлича муддатларда қайта амалга оширилиб турилади. II . Ўрганилаётган тўплам бирликларини ўз ичига қамраб олишига қараб-ёппасига ва қисман кузатишга ажратилади. Ёппасига кузатишда тўпламдаги барча бирликлари ҳақида битта ҳам қолдирмасдан керакли маълумотлар тўпланади. Қисман кузатиш ўрганилаётган тўпламдаги бирликлардан қандайдир бир қисми ҳақида керакли маълумотларни олиш имкониятини яратади. У ўз навбатида тўртта турга: танлама кузатиш, асосий массивни кузатиш, анкета орқали кузатиш, монографик тасвирлашга бўлинади. Анкета орқали кузатишни моҳияти шундаки, унда тегишли саволлар ёзилган варақалар жавоб юборишини илтимос қилиб аҳоли орасида тарқатилади. Асосий массивни текшириш шундаки, кузатиш учун ўрганилаётган белгининг умумий ҳажмида энг салмоқли ўрин тўтган тўпламнинг асосий қисми ажратиб олинади, бошқалари эса кам салмоқка эга бўлганлиги сабабли текшириш натижаси уларга унчалик боғлиқ эмаслигини олдиндан билган ҳолда ташлаб юборилади. Монографик тасвирлаш деганда типик ҳодисаларни ҳар тарафлама чуқур ва синчиклаб ўрганиш тушунилади. У ёппасига кузатиш натижаларини бойитиш мақсаддида ўтказилади. Танлама кузатиш қисман кузатиш турлари ичида илмий асосланган бўлиб энг яхши натижа беради. У тўғри ташкил этилганда олинган маълумотлар умумий тўплам ҳақида тўла-тўкис ва аниқ фикр юритиш имкониятини яратади. III . Бошланғич маълумотларни олиш усулига қараб статистик кузатиш - бевосита кузатиш, савол-жавоб усулларида амалга оширилади. Бевосита кузатиш - бу усулнинг характерли томони шундаки, текширишни амалга ошираётган ташкилотнинг вакили кузатишда бевосита қатнашади. Ҳужжатли кузатиш, зарур бўлган маълумотлар ҳар хил ҳужжатлардан олинади, бу усул кўпинча ҳисобот усули деб юритилади. Савол-жавоб усули кузиталаётган шахсларга саволлар берилиб олинган жавоблар асосида кузатиш варақалари тўлдирилади. Бу ҳолда хеч қандай ҳужжат талаб қилинмайди. Бу усулнинг узи учга бўлинади: О ғ заки усул (экспедицион усул), ўз-ўзини регистрация қилиш усули, корреспонденция усули. Огзаки усулда махсус тайёрланган кишилар (регистратор, учётчиклар) кузатилаётган шахсларга кузатиш варақасидаги саволларни бериб, олган жавобларни варақага ёзадилар. Ўз-узини регистрация қилиш усулида статистика ташкилотларнинг вакиллари кузатиш варақаларини кузатилаётган шахсларга тарақатадилар ва маълум вақтдан сўнг тўлдирилган варақаларни йи ғ иштириб оладилар. Корреспонденция усули, зарур маълумотлар статистика бошқармаларига ихтиёрий корреспондентлар томонидан юборилиб турилади. Статистик кузатишни хатолари Статистик кузатиш натижасида йиғилган материалларни маъсул ходим (ташкилот) томонидан қабул қилиш бошланади. Қабул қилиш жараёнида маълумотлар уч нуқтаий назардан: ташқи, мантиқий, арифметик нуқтаий назардан текширилади. Ташқи назорат ҳужжатларни тўғри расмийлаштиришни, мантиқий текшириш маълумотларни мазмунан тўғрилигини, арифметик текшириш маълумотлардаги рақамларни тўғрилиги текширилади. Қабул қилиш даврида маълумотларни хатолари текширилади. Бунда икки турдаги хатолар аниқланиши мумкин: қайд қилиш хатолари, репрезентатив хато. Қайд қилиш хатолари ҳодисани узатиш, формулярига ёзаётганда ёки маълумотларнинг мазмунини нотўғри тушуниб қайд қилиш натижасида вужудга келади. Бу хатолар ёппасига кузатишда ҳам танлама кузатишда ҳам руй беради. Қайд қилиш хатолари-тасодифий ва мунтазам хатоларга бўлинади. Тасодифий хатолар ҳар хил кўринишда бўлиб ёзувда тушириб қолдириш ёки санашда йўл қўйиш, кузатувчининг толиқиши, чарчаши натижасида юзага чиқади. Бу хатолар кузатиш натижасига икки йўналишда (ҳам кўпайиш, ҳам камайиш) таъсир қилади. Мунтазам хатолар ҳар доим бир йўналишда бўлади ва умумий кўрсаткичларга кучлироқ таъсир кўрсатади. Натижада улар ҳақиқатдан олислашади. Бундай хатоларга била туриб ёки билмай йўл қўйиш мумкин. Репрезентатив хато деб бош тўплам билан танлама тўплам натижалари орасидаги тафовутга айтилади. Бу хато фақат танлама кузатишга хосдир. Фойдаланилган адабиётлар : 1. Каримов И.А. Узбекистон бозор муносабатларига утишнинг узига хос йули. Тошкент, Узбекистон. 1993 йил. 2. Каримов И.А. Узбекистон иктисодий ислохотларни чукурлаштириш йулида. Тошкент, Узбекистон, 1995 йил. 3. Соатов Н.А, Набихужаев А. Миллий ахборотлар тизими. «Иктисод ва хисобот» журнали 1-2-сон, 1994 йил. 4. Иванов Б.Н, Пономаренко А.Н. Валовой внутреннуй продукт:определение, оценки, прогноз. Экономика, №3, 1994. 5. Абдуллаев Ё. Статистиканинг умумий назарияси. Тошкент, Укитувчи, 1993 йил 6. Общая теория статистики. Под.ред. А.А.Спирина, О.Э.Башиной. Москва, 1996. 7. Экономическая статистика. Под. Ред. Ю.Н.Иванова. Инфра-М, 1998. 8. Абдуллаев Ё. Макроиктисодиё статистика. Тошкент, Мехнат, 1998. 9. Адамов В.Е и др. Экономика и статистика фирм. Москва, Финансу и статистика, 1996. 10. Хакимова М ва бошкалар. Халкаро иктисодий муносабатлар. Тошкент, Укитувчи, 1997.

O'xshashlar

Статистик маълумотларни сводкалаш ва гурухлаш
Иктисодий маълумотларни статистик тахлил килиш усуллари
Статистик индекслар
Статистик кўрсаткичлар
Стратегик маълумотларни такдим этиш