Sanoatda tannarx, foyda va ishlab chiqarish rentabelligi - Iqtisodiyot - Referatlar

Sanoatda tannarx, foyda va ishlab chiqarish rentabelligi

Yuklangan vaqt:

16.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

341.228515625 KB

Ko'chirib olish

Sanoatda tannarx, foyda va ishlab chiqarish rentabelligi Reja: 1. Qiymat va tannarx nazariyasi, ishlab chiqarish sarflarini kamaytirishning ilmiy asoslari 2. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajatlarni guruhlash. 3. Foyda va uni maksimallashtirish 4. Rentabellik va uni oshirish yo’llari 5. Mahsulot tannarxini pasaytirishning manbalari va omillari 1

1. Qiymat va tannarx nazariyasi, ishlab chiqarish sarflarini kamaytirishning ilmiy asoslari Iqtisodiyot nazariyasida qiymat va tannarx masalasi alohida ahamiyat kasb etadi. Jumladan, qiymat tushunchasi borasida bir qator munozarali fikrlar mavjud. Ayrim iqtisodchi olimlar tovarning qiymatini uning natijaliligi bilan bog’lasalar, ayrimlari tovar qiymati – tovar ishlab chiqaruvchilarning tovarda gavdalangan va unda moddiylashgan ijtimoiy mehnati, deb hisoblaydilar. Boshqalari esa tovarning qiymatini ushbu tovarga bo’lgan talab va taklif, ya’ni tovarning noyobligi belgilaydi, deb hisoblaydilar. Umuman olganda, tovarning qiymati uning boshqa tovarga ayirboshlana olish darajasini aniqlash uchun zarurdir. Narx (baho) va qiymat tushunchalari orasida deyarli farq yo’q. Faqatgina narx (baho) – bu tovar qiymatining puldagi ifodasidir xolos. Iqtisodiyotda mahsulot ishlab chiqarish tannarxi kategoriyasidan ham keng foydalaniladi. Qiymat va ishlab chiqarish tannarxi o’rtasidagi tafovut ishlab chiqarish subyektining daromadi yoki foydasi hisoblanadi. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxi – mahsulotni ishlab chiqarish bilan bevosita bog’liq bo’lgan, ya’ni ishlab chiqarish texnologiyasi bilan bog’liq bo’lgan xarajatlarning puldagi ifodasidir 1 . Sanoat oldida turgan asosiy vazifalardan biri – bu mahsulot ishlab chiqarish tannarxini pasaytirishdir. Bu vazifaning bajarilishi natijasida ishlab chiqarishni rivojlantirishga va aholining turmush darajasini oshirishga imkoniyat yaratadi. Ayniqsa, bozor iqtisodiyoti sharoitida barcha resurslardan bekami-ko’st foydalanish bu ko’rsatkichlarning rolini oshirish zaruratini taqozo etadi. Shu sababli tannarx atamasining mohiyati, ahamiyati, mazmuni va shakllarini yaxshi bilish hamda uni pasaytirish masalasiga katta e’tibor berish kerak bo’ladi. Biron-bir mahsulot ishlab chiqarish uchun ma’lum miqdorda xomashyo va materiallar, mehnat va boshqa ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan yuklama 1 Ортиқов А. «Саноат иқтисодиёти». Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2006 – Б.177. 2

xarajatlar sarflanadi. Mahsulot ishlab chiqarish bilan bevosita bog’liq bo’lgan xarajatlarning puldagi ifodasi mahsulot ishlab chiqarish tannarxi deb ataladi. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxi ko’rsatkichi ishlab chiqarishni rivojlantirishda va uni tashkil etishda muhim rol o’ynaydi. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxini pasaytirish ishlab chiqarish rentabelligini oshirish, ya’ni foydani ko’paytirishning, mavjud resurslar bilan ishlab chiqarish hajmini o’stirishning muhim omili hisoblanadi. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxi ko’rsatkichi ishlab chiqarish sifat ko’rsatkichlari orasida alohida o’rin tutadi. Ishlab chiqarishni va mehnatni tashkil etish, texnika va materiallardan foydalanish, moddiy texnika ta’minotini takomillashtirish, mahsulot sifatini yaxshilash borasidagi hamma o’zgarishlar xarajatlar darajasida aks etadi. Shu sababli ham biz mahsulot tannarxi ishlab chiqarish samaradorligining sifat ko’rsatkichlari tizimida muhim o’rin egallaydi, deya olamiz. Binobarin, shuning uchun ham mahsulot ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajatlarni ularning iqtisodiy mazmuniga ko’ra guruhlash muhim ahamiyat kasb etadi. 2. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajatlarni guruhlash Mahsulot ishlab chiqarish tannarxini aniqlash va uni hosil qiluvchi xarajatlarni turkumlash mamlakatimizda tegishli me’yoriy hujjatga muvofiq 2 amalga oshiriladi. Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ning ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajatlar ularning iqtisodiy mazmuniga ko’ra quyidagi elementlar bilan guruhlarga ajratiladi: - ishlab chiqarishning moddiy xarajatlari (qaytariladigan chiqitlar qiymati chiqarilib tashlangan holda); - ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan mehnatga haq to’lash xarajatlari; - ishlab chiqarishga tegishli bo’lgan ijtimoiy sug’urtaga ajratmalari; 2 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 5 февралдаги 54- сон қарори билан тасдиқланган «Маҳсулот (ишлар, хизматлар)ни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатларининг таркиби ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш тартиби тўғрисида»ги Низом 3

- asosiy fondlar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi; - ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan boshqa xarajatlar. I. Ishlab chiqarish bilan bog’liq moddiy xarajatlar. Ishlab chiqarish bilan bog’liq moddiy xarajatlarga quyidagilar tegishli bo’ladi: 1. Ishlab chiqariladigan mahsulot asosini tashkil etib uning tarkibiga kiradigan yoki mahsulot tayyorlashda (ishlarni bajarishda, xizmatlar ko’rsatishda) zarur tarkibiy qism hisoblangan chetdan sotib olinadigan xom ashyo va materiallar. 2. Normal texnologiya jarayonini ta’minlash va mahsulotlarni o’rash uchun mahsulot (ishlar, xizmatlar) yoki boshqa ishlab chiqarish ehtiyojlariga sarflanadigan (asbob-uskunalar, binolar, inshootlar va boshqa asosiy vositalar sinovini o’tkazish, nazorat qilish, saqlash, tuzatish va ulardan foydalanish) uchun ishlab chiqarish jarayonida foydalanadigan, xarid qilinadigan materiallar, shuningdek, asbob-uskunalarni tuzatish uchun ehtiyot qismlar, instrumentlar, moslamalar, inventar, priborlar laboratoriya asbob-uskunalari va asosiy fondlarga kirmaydigan boshqa arzonbaho ashyolarning eskirishi. 3. Sotib olinadigan, kelgusida ushbu xo’jalik yurituvchi subyektda montaj qilinadigan yoki qo’shimcha ishlov beriladigan butlovchi buyumlar va yarim tayyor mahsulotlar. 4. Tashqi yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek, xo’jalik yurituvchi subyektning ichki tarkibiy bo’linmalari tomonidan bajariladigan faoliyatning asosiy turiga tegishli bo’lmagan, lekin ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan ishlar va xizmatlar. Ishlab chiqarish xarakteriga ega bo’lgan ishlar va xizmatlarga mahsulot tayyorlash bo’yicha ayrim operatsiyalarni bajarish, xomashyo va materiallarga ishlov berish, iste’mol qilinayotgan ashyo va materiallar sifatini aniqlash uchun sinovlar o’tkazish, belgilangan texnologik jarayonlarga rioya etilishi ustidan nazorat qilish, asosiy ishlab chiqarish fondlarini tuzatish va boshqalar tegishli bo’ladi. 4

Xo’jalik yurituvchi subyekt ichida tashqi yuridik shaxslarning transport xizmatlari (xomashyo, materiallar, detallar, instrumentlar, inventarlar, yuklarning boshqa turlarini bazis (markaziy) ombordan sexga keltirish va tayyor mahsulotni saqlash uchun omborga keltirish) ham ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan xizmatlarga tegishli bo’ladi. 5. Tabiiy xomashyo (er rekultivatsiyasiga ajratmalar, ixtisoslashtirilgan yuridik shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan yerni rekultivatsiya qilish ishlariga haq to’lash), ildizi bilan beriladigan daraxtga haq to’lash, sanoat korxonalari tomonidan suv xo’jaligi tizimidan belgilangan limitlar doirasida va undan ortiqcha olinadigan suv uchun haq to’lash. Sanoatning xomashyo tarmoqlari uchun – yog’och-taxta materiallardan yoki foydali qazilmalardan (rudadan) foydalanishga huquqlarning amortizatsiya qilinadigan qiymati yoki atrof-muhitni tiklash xarajatlari. 6. Texnologik maqsadlarga, energiyaning barcha turlarini ishlab chiqarishga, binolarni isitishga sarflanadigan yonilg’ining chetdan sotib olinadigan barcha turlari, xo’jalik yurituvchi subyektlarning transporti tomonidan bajariladigan ishlab chiqarishga xizmat ko’rsatish bo’yicha transport ishlari. 7. Xo’jalik yurituvchi subyektning texnologik, transport va boshqa ishlab chiqarish hamda xo’jalik ehtiyojlariga sarflanadigan barcha turdagi xarid qilinadigan energiya. (Xo’jalik yurituvchi subyektning o’zi tomonidan ishlab chiqariladigan elektr energiyasi va energiyaning boshqa turlariga, shuningdek, xarid qilinadigan energiyani iste’mol joyigacha transformatsiya qilish va uzatish xarajatlari xarajatlarning tegishli elementlariga kiritiladi). 8. Ishlab chiqarish sohasida moddiy boyliklarning tabiiy yo’qolish normalari doirasida va ulardan ortiqcha yo’qotilishi, yaroqsizlanishi va kam chiqishi. 9. Xo’jalik yurituvchi subyektning transporti va xodimlari tomonidan moddiy resurslarni yetkazish bilan bog’liq xarajatlar (yuklash va tushirish ishlari ham shu jumlaga kiradi) ishlab chiqarish xarajatlarining tegishli elementlariga 5

kirishi kerak (mehnatga haq to’lash xarajatlari, asosiy fondlar amortizatsiyasi, moddiy xarajatlar va boshqalar). 10. Xo’jalik yurituvchi subyektlar tomonidan moddiy resurslarni yetkazib beruvchilardan olinadigan idishlar ham moddiy resurslar qiymatiga kiritiladi. 11. Mahsulot tannarxiga kiritiladigan moddiy resurslar xarajatlaridan qaytariladigan chiqitlar qiymati, idish va o’rash-joylash materiallari qiymati ularning amalda sotilishi, foydalanishi yoki omborga kirim qilinishi narxi bo’yicha chiqarib tashlanadi. 12. «Moddiy xarajatlar» elementi bo’yicha aks ettiriladigan moddiy resurslar qiymati sotib olish narxidan, jumladan, barter bitishuvlarida, qo’shimcha narx (ustama)dan, ta’minot, tashqi iqtisodiy tashkilotlar tomonidan to’lanadigan vositachilik taqdirlashlaridan, tovar birjalari xizmatlari qiymatidan, xususan, brokerlik xizmatlaridan, bojlar va yig’imlardan, transportda tashishga haq to’lashdan, tashqi yuridik shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan saqlash va yetkazib berishga haq to’lashdan kelib chiqib shakllanadi. II. Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan mehnatga haq to’lash xarajatlari. Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan mehnatga haq to’lash xarajatlari tarkibiga quyidagi moddalar kiritiladi: 1. Xo’jalik yurituvchi subyektda qabul qilingan mehnatga haq to’lash shakllari va tizimlariga muvofiq bajariladigan narxnomalar, tarif stavkalari va lavozim maoshlaridan kelib chiqib hisoblangan amalda bajariladigan ish uchun ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan ish haqi, shu jumladan, bajarilgan ishni hisobga olish bo’yicha dastlabki hujjatlarda nazarda tutilgan rag’batlantiruvchi tusdagi to’lovlar. 2. Kasb mahorati va murabbiylik uchun tarif stavkalari va okladlarga ustamalar. 3. Ish rejimi va mehnat sharoitlari bilan bog’liq bo’lgan kompensatsiya tusidagi to’lovlar, shu jumladan: 6

- texnologik jarayon jadvalida nazarda tutilgan tungi vaqtda, ishdan tashqari, vaqtda, dam olish va bayram (ishlanmaydigan) kunlarda ishlaganlik uchun tarif stavkalari va okladlarga ustamalar va qo’shimcha haq; - ko’p smenali rejimda ishlaganlik, kasblarni birga qo’shib olib borganlik va xizmat ko’rsatish zonalarini kengaytirganlik uchun ustamalar; - hukumat tomonidan tasdiqlangan kasblar va ishlar ro’yxati bo’yicha og’ir, zararli, alohida zararli mehnat va tabiiy-iqlim sharoitlarida ishlaganlik uchun ustamalar, xususan, ushbu sharoitlardagi uzluksiz ish staji uchun ustamalar; - aloqa, temir yo’l, daryo, avtomobil transporti va katta yo’llar xodimlari doimiy ishi yo’lda o’tadigan yoki qatnov tusiga ega bo’lgan boshqa xodimlarning ish haqiga, xo’jalik yurituvchi subyekt joylashgan joydan jo’nagan paytidan boshlab shu joyga qaytib kelgan paytigacha to’lanadigan yo’lda o’tgan har bir sutka uchun to’lanadigan ustamalar; - qurilishda, rekonstruksiya qilishda va mukammal ta’mirlashda bevosita band bo’lgan, shuningdek, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda vaxta usuli bilan ishlarni bajargan xodimlarga ishning ko’chma va qatnov xususiyati uchun ustama; - doimiy ravishda yer osti ishlarida band bo’lgan xodimlarga ularning shaxtada (konda) ish joyiga jo’nab ketishlaridan va orqaga qaytishlarigacha o’tadigan normativ vaqt uchun qo’shimcha haq; - mehnatga haq to’lashning rayonlar bo’yicha tartibga solinishiga, shu jumladan, rayon koeffitsiyentlari va amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq cho’l, suvsiz va yuqori tog’ joylarida ishlaganlik uchun koeffitsiyentlar bilan belgilangan to’lovlar; - xo’jalik yurituvchi subyekt joylashgan joydan (yig’ilish punktidan) ish joyiga va orqaga qaytadigan yo’lda o’tadigan kunlar uchun vaxtada ishlash jadvalida nazarda tutilgan, shuningdek, xodimlarning meteorologiya sharoitlariga ko’ra va transport tashkilotlari aybi bilan yo’lda tutilib qolingan kunlar uchun tarif stavkasi. 1. Ish vaxta usulida tashkil etilganda, ish vaqti jamlanib hisoblanganda va qonun hujjatlari bilan belgilangan boshqa hollarda xodimlarga ularga ish vaqtining 7

normal davom etishidan ortiq ishlaganligi munosabati bilan beriladigan dam olish (ortiqcha ishlagan ish vaqti uchun dam olish) kunlari uchun haq to’lash. 2. Ishlamagan vaqt uchun haq to’lash: - amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq navbatdagi (har yilgi) va qo’shimcha ta’tillar, navbatdagi (har yilgi) foydalanilmagan va qo’shimcha ta’tillar uchun kompensatsiyalar, o’smirlarning imtiyozli soatlari, bolani ovqatlantirish uchun onalar ishidagi tanaffuslar, shuningdek, tibbiy ko’rikdan o’tish bilan bog’liq vaqt uchun haq to’lash; • majburiy ta’tilda bo’lgan xodimlarga asosiy ish haqini qisman saqlab qolgan holda haq to’lash; • donor xodimlarga qonini tekshirish, topshirish kunlari uchun va qon topshirilgan har bir kundan keyin beriladigan dam olish kunlari uchun haq to’lash; • davlat vazifalarini bajarganlik uchun (harbiy yig’inlar, favqulodda vaziyatlar bo’yicha yig’inlar va boshqalar) mehnat haqi to’lash. 6. Xo’jalik yurituvchi subyekt shtatida turmaydigan xodimlar mehnatiga ular tomonidan fuqarolik-huquqiy tusdagi tuzilgan shartnomalar bo’yicha ishlar bajarilganligi uchun haq to’lash, agar bajarilgan ish uchun xodimlar bilan hisob- kitob xo’jalik yurituvchi subyekt tomonidan amalga oshirilsa, pudrat shartnomasi ham shu jumlaga kiradi. 7. Belgilangan tartibga muvofiq ishlab chiqarish jarayonida qatnashuvchi xodimlar mehnatiga haq to’lash fondiga kiritiladigan to’lovlarning boshqa turlari. III. Ishlab chiqarishga tegishli bo’lgan ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar. Ijtimoiy sug’urtaga ajratmalarga quyidagilar kiradi: 1. Qonun hujjatlari bilan belgilangan normalar bo’yicha mehnatga haq to’lash fondiga ijtimoiy tusdagi majburiy ajratmalar. 2. Nodavlat pensiya jamg’armalariga, ixtiyoriy tibbiy sug’urtaga va ixtiyoriy sug’urtaning boshqa turlariga ajratmalar. IV. Asosiy vositalar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi. 8

Asosiy vositalar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi bo’yicha xarajatlar tarkibiga quyidagilar kiradi: 1. Asosiy ishlab chiqarish fondlarining dastlabki (tiklash) qiymatidan kelib chiqib hisoblangan amortizatsiya ajratmalari summasi (hisoblangan eskirish), lizing bo’yicha va belgilangan tartibda tasdiqlangan normalar, qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladigan jadallashtirilgan amortizatsiya ham shu jumlaga kiradi. 2. Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan nomoddiy aktivlar eskirishi har oyda xo’jalik yurituvchi subyekt tomonidan dastlabki qiymati va ulardan foydali foydalanish muddatidan (biroq xo’jalik yurituvchi subyekt faoliyati muddatidan ortiq emas) kelib chiqib hisoblanadigan mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxiga tegishli bo’ladi. Foydali foydalanish muddatini aniqlash imkoni bo’lmagan nomoddiy aktivlar bo’yicha eskirish normasi besh yil hisobiga belgilanadi, biroq xo’jalik yurituvchi subyekt faoliyati muddatidan ortiq emas. V. Ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlar. Ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlarni hisobga olishning navbatdagi kompleks moddalari I, II, III, IV – bandlarda keltirilgan xarajatlar elementlari bo’yicha ajratiladi. 1. Ishlab chiqarish jarayoniga xizmat ko’rsatish xarajatlari: - ishlab chiqarishni xomashyo, materiallar, yonilg’i, energiya, instrument, moslamalar va boshqa mehnat vositalari va buyumlari bilan ta’minlash xarajatlari; - asosiy ishlab chiqarish fondlarini ish holatida saqlash xarajatlari (texnik ko’rik va qarov, joriy va mukammal tuzatish xarajatlari). Asosiy ishlab chiqarish vositalarini barcha turda (joriy, o’rtacha, mukammal) tuzatishlarni xo’jalik yurituvchi subyektning o’z kuchi bilan o’tkazish ishlab chiqarish xarajatlarining tegishli elementlari (moddiy xarajatlar, mehnat haqi to’lash xarajatlari va boshqalar) bo’yicha mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxiga kiritiladi. Zarurat bo’lganda ayrim tarmoqlarning xo’jalik yurituvchi subyektlari O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining ruxsati bilan mukammal tuzatish ishlarini o’tkazish uchun mablag’lar zahirasini tashkil qilishlari mumkin. Ushbu 9

zahiraga ajratmalar «Ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlar» elementi tarkibida aks ettiriladi va ko’zda tutilayotgan xarajatlar qiymati hamda asosiy vositalar har bir obyektini mukammal tuzatishlarning davriyligidan kelib chiqqan holda aniqlanadi. Zahiraga ajratmalar normasi har bir hisobot yili oxirida qayta ko’rib chiqiladi va zarur bo’lganda yangi moliya yili uchun ajratmalar miqdori ko’paytirilishi yoki kamaytirilishi mumkin. Agar mukammal tuzatishga zahira mablag’lari summasi ushbu obyektni tuzatishga qilingan haqiqiy xarajatlar summasidan oshib ketsa, oshib ketgan summa bo’yicha tuzatish kiritilishi kerak: agar haqiqiy xarajatlar zahiradagidan oshib ketsa, u holda oshib ketgan summa «Ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlar» elementi tarkibida aks ettiriladi. - yong’indan saqlash va qo’riqlashni hamda xo’jalik yurituvchi subyektlarni texnikaviy foydalanish qoidalari bian nazarda tutilgan boshqa maxsus talablar bilan ta’minlash, ular faoliyatini nazorat qilish xarajatlari. Idoradan tashqari, qo’riqlash xarajatlari bunday qo’riqlash mavjud bo’lishini talab qiluvchi mazkur ishlab chiqarishga maxsus talablar mavjud bo’lgan taqdirda mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxiga kiritilishi mumkin. - ishlab chiqarish faoliyatiga tegishli bo’lgan asosiy vositalarni joriy ijaraga olish bilan bog’liq xarajatlar; - tabiatni muhofaza qilish maqsadlaridagi fondlarni saqlash va ulardan foydalanish bilan bog’liq joriy xarajatlar, jumladan, ifloslantiruvchi moddalarni yo’l qo’yiladigan normalar doirasida va undan ortiqcha atrofmuhitga chiqarganlik uchun to’lovlar; - ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan va qonun hujjatlarida nazarda tutilgan mehnatning normal sharoitlari va texnika xavfsizligini ta’minlash xarajatlari; - xodimlarning ishlab chiqarish jarayonida bevosita qatnashishi bilan bog’liq bo’lgan sog’liqni muhofaza qilish tadbirlari; - tekin ko’rsatiladigan kommunal xizmatlar, oziq-ovqat, ayrim tarmoqlar xodimlariga oziq-ovqatlar qiymati, xo’jalik yurituvchi subyekt xodimlariga beriladigan tekin uy-joy haqini to’lash xarajatlari (yoki uy-joy, kommunal xizmatlar va boshqalar uchun pul kompensatsiyasi summasi). 10

- amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq tekin beriladigan va shaxsiy foydalanishda qoladigan buyumlar qiymati (shu jumladan, formali kiyimbosh, maxsus ovqatlar, yoki ular pasaytirilgan narxlar bo’yicha sotilishi munosabati bilan imtiyozlar summasi); - ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bo’lgan boshqaruvning texnik vositalarini, aloqa uzellarini, signalizatsiya vositalarini, boshqaruvning boshqa texnik vositalarini, hisoblash markazlarini saqlash va ularga xizmat ko’rsatish xarajatlari; - qonun hujjatlariga muvofiq ishlab chiqarishda band bo’lgan xodimlarni tibbiy ko’rikdan o’tkazganlik uchun tibbiy muassasalarga haq to’lash. 2. Ishlab chiqarish xodimlarini belgilangan ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bo’lgan xizmat safarlariga yuborish bo’yicha normalar doirasida va ulardan ortiqcha xarajatlar. 3. Ishlab chiqarish ishchilarini va ishlab chiqarish aktivlarini majburiy sug’urta qilish xarajatlari. 4. Brak tufayli kelib chiqadigan yo’qotishlar. 5. Ishlab chiqarishning ichki sabablariga ko’ra bekor turishlar tufayli yo’qotishlar. 6. Kafolatli xizmat muddati belgilangan buyumlarni kafolatli tuzatish va ularga kafolatli xizmat ko’rsatish xarajatlari. 7. Mahsulot (xizmatlar)ni majburiy sertifikatsiya qilish xarajatlari. 8. Ishlab chiqarish jarohatlari tufayli mehnat qobiliyati yo’qolishi 11

munosabati bilan tegishli vakolatli organlarning qarorlari asosida va qarorlarisiz to’lanadigan nafaqalar. 9. Umumiy foydalaniladigan yo’lovchilar transporti xizmat ko’rsatmaydigan yo’nalishlarda xodimlarni ish joyiga olib borish va olib kelish bilan bog’liq xarajatlar. Mahsulot tannarxi nazariyasida mahsulot tannarxi tarkibi degan muhim tushuncha mavjud. U ayrim xarajatlarning mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflanadigan jami xarajatlar summasidagi nisbatini ko’rsatadi. Odatda, tarkib foiz hisobida o’lchanadi. Tannarx tarkibi tarmoqlar va korxonalarning xususiyatiga, ishlab chiqarish texnologiyasi va ishlab chiqarishning tashkil qilinishiga bog’liqdir. 3 Mahsulot tannarxining tarkibi o’zgarmas miqdor hisoblanmaydi. Sanoatning o’sishi, texnika va ishlab chiqarish texnologiyasi takomillashishi, asosiy va aylanma fondlardan foydalanishning yaxshilanishi, ish haqi miqdorining o’zgarishi, iste’mol buyumlari baholarining tartibga tushishi va transport tariflarining o’zgarishi bilan mahsulot tannarxi tarkibi ham o’zgaradi. Mahsulot tannarxida qaysi guruhdagi xarajatlar asosiy o’rin tutishiga qarab, sanoat tarmoqlari bir-biridan farq qiladi – ko’p mehnat, ko’p material, ko’p energiya, ko’p mablag’ talab qiladigan bo’ladi. Buni 13 - jadvaldagi ma’lumotlardan ko’rish mumkin. 13-jadval O’zbekiston sanoat tarmoqlari bo’yicha sanoat mahsuloti ishlab chiqarish tannarxining tarkibi (ishlab chiqarishga ketgan barcha xarajatlar foiz hisobida) 3 Ортиқов А. «Саноат иқтисодиёти». Ўқув қўлланма. Б.184.

Ish haqi uchun qilinadigan xarajatlar (mehnat xarajatlari) salmog’i eng katta bo’lgan ishlab chiqarish tarmog’i ko’p mehnat talab qiladigan tarmoq hisoblanadi (ko’mir sanoati, yog’och tayyorlash sanoati va boshqalar). Xomashyo va materiallarga qilinadigan xarajatlar salmog’i eng katta bo’lgan ishlab chiqarish tarmog’i ko’p material talab qiladigan tarmoq hisoblanadi (engil sanoat va oziq-ovqat sanoati, mashinasozlik). Xarajatlarning ko’p qismi asosiy vositalar amortizatsiyasi uchun sarflanadigan tarmoqlar ko’p mablag’lar talab qiladigan tarmoqlarga kiradi (masalan, neft va gaz qazib chiqarish, gidroelektrostansiyalarda elektr energiyasi ishlab chiqarish).

Ishlab chiqarishning tarmoq xususiyatlarini hisobga olish, tannarx tarkibini va ishlab chiqarish xarajatlarini iqtisodiy tahlil qilish ishlab chiqarishda yuz beradigan asosiy texnik-iqtisodiy jarayonlarni o’rganish, ishlab chiqarishdagi chiqimlarni kamaytirishning asosiy yo’llarini belgilashga imkon beradi. 3. Foyda va uni maksimallashtirish Sanoat va uning barcha bo’g’inlari ishini tavsiflovchi muhim sifat ko’rsatkichlaridan biri foyda va rentabellikdir. Foyda bozor munosabatlarining muhim kategoriyasi sifatida iqtisodiyotda, ma’lum funksiya (vazifa)larni bajaradi: -ishlab chiqarish faoliyatining natijasidan olingan iqtisodiy samarani tavsiflaydi, chunki u so’nggi moliyaviy natijani ifodalaydi; -turli darajadagi budjetlarni shakllantiradi; -xodimlarning manfaatlarini himoya qiladi va bu borada iqtisodiy dastak va stimul rolini o’ynaydi; -ilmiy – texnikaviy, tashkiliy va ijtimoiy ishlarni amalga oshirishga imkoniyat beradi. Foyda sanoat, tarmoq va korxonaning hamma ishlab chiqarish xo’jalik faoliyati natijalarini umumlashtiruvchi ko’rsatkichdir. Balansdagi foyda yoki foydaning umumiy summasi – korxona balansidagi mavjud ishlab chiqarish va ishlab chiqarishdan tashqari, xo’jaliklarning moliya-xo’jalik faoliyatlari natijasida olingan foyda summasidir 4 . Foydaning umumiy summasi tovar mahsulotini sotishdan, ishlab chiqarishdan tashqari, bajarilgan ishlar va xizmatlardan olingan daromadlardan, korxona yordamchi xo’jaliklarining mahsulotlarini sotishdan olingan daromadlardan, realizatsiyadan tashqari, foyda va uy-joy kommunal xo’jaligi, har xil jarimalar, penya va hokazolardan tashkil topadi. Xo’jalik yurituvchi subyekt faoliyatining moliyaviy natijalari foydaning quyidagi ko’rsatkichlari bilan tavsiflanadi: 4 Ортиқов А. «Саноат иқтисодиёти». Ўқув қўлланма. Б.186.

-mahsulotni sotishdan olingan yalpi foyda ( YaF ), bu sotishdan olingan sof tushum bilan sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi o’rtasidagi tafovut sifatida aniqlanadi: YaF = SST – MIT, bu yerda: YaF – yalpi foyda; SST – sotishdan olingan sof tushum; MIT – sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi; Asosiy faoliyatdan ko’rilgan foyda – bu mahsulotni sotishdan olingan yalpi foyda bilan davr xarajatlari o’rtasidagi tafovut va qo’shimcha asosiy faoliyatdan ko’rilgan boshqa daromadlar yoki minus boshqa zararlar sifatida aniqlanadi: AFF =YaF – DX +BD + BZ, bu yerda: - AFF – asosiy faoliyatdan olingan foyda; - DF – davr xarajatlari; - BD – asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar; - BZ – asosiy faoliyatdan ko’rilgan boshqa zararlar; -xo’jalik faoliyatidan olingan foyda (yoki zarar) – bu asosiy faoliyatdan olingan foyda summasi plyus moliyaviy faoliyatdan ko’rilgan daromadlar va minus moliyaviy xarajatlar sifatida hisoblab chiqiladi: UF = AFF + MD – MX, bu yerda: UF – umumxo’jalik faoliyatidan olingan foyda; MD – moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar; MX – moliyaviy faoliyat xarajatlari; -soliq to’lagungacha olingan foyda – bu umumxo’jalik faoliyatidan olingan foyda, plyus favqulotda (ko’zda tutilmagan) vaziyatlardan ko’rilgan foyda va minus favqulotda ko’rilgan zarar sifatida aniqlanadi: STF = UF + FP – FZ, bu yerda: STF – soliq to’lagungacha olingan foyda: FP – favqulodda vaziyatlardan olingan foyda: FZ – favqulodda vaziyatlardan ko’rilgan zarar;

-yilning sof foydasi – bu soliq to’langandan keyin xo’jalik yurituvchi subyekt ixtiyorida qoladi, o’zi dadaromad (foyda)dan to’lanadigan soliqni va minus qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa soliqlar va to’lovlarni chiqarib tashlangan xolda soliqlar to’lagunga qadar olingan foydani ifodalaydi: SF = STF – DS – BS, SF – sof foyda; DS – daromad (foyda)dan to’lanadigan soliq; BD – boshqa soliqlar va to’lovlar. Har bir korxona (firma) yashashi va ravnaq topishi uchun foyda olishi kerak. Korxona foydani o’z rivojini ta’minlovchi birinchi muhim omil deb biladi. Foydani maksimallashtirish bilan shug’ullanmaydigan korxonaning yashab ketish imkoniyati kam bo’ladi. Makroiqtisodiyotda uzoq muddatga foydani maksimallashtirish masalasiga katta e’tibor berilishi shundan iboratki, shu asosda firma faoliyati oldindan bashorat qilinadi. Mulk egasini o’zi boshqaradigan unchalik katta bo’lmagan korxona (firma)da ularni yuritish bilan bog’liq bo’lgan hamma qarorlarda foydani ko’paytirish asosiy o’rin tutadi. Juda katta va yirik korxona (firma) larda rahbar (boshqaruvchi)lar kundalik qarorlarni qabul qilishda mulk egalari har doim ham boshqaruvchilar faoliyatini nazorat ostida saqlay olmaydilar. Shuning uchun boshqaruvchilarda va korxonaga rahbarlik qilishda ma’lum darajada erkinliklar bo’lib, foydani maksimallashtirish bilan yetarli shug’ullanmasliklari mumkin. Ular mulk egasi bo’lmaganliklari uchun uzoq muddatli manfaat o’rniga qisqa manfaatni afzal ko’rishlari mumkin. Boshqaruvchilar ko’pincha foydani maksimallashtirish o’rniga daromadni ko’paytirish yoki aksiyadorlarni qiziqtirish uchun dividendni oshirishga harakat qilishlari mumkin. Bundan tashqari, ular yuqori lavozimga erishish yoki katta mukofotlar olish maqsadida foyda keyinchalik kamayib ketsa ham hozirgi kunning o’zida oshirishga harakat qiladilar. Shu tufayli bunday rahbarlar o’z lavozimlaridan chetlashtirilishi va korxonani boshqa rahbarlarga topshirish zarurati yuzaga keladi. Yuqorida keltirilgan foyda turlaridan tashqari, uning yana bir qancha turlari mavjud:

- haqiqiy foyda; - o’rtacha foyda; - monopol foyda yoki iqtisodiy renta; - maksimal foyda. Haqiqiy foyda – bu haqiqatda hisobot ma’lumotlari, ya’ni haqiqiy xarajatlar asosida aniqlangan foyda hisoblanadi. Bu foyda korxona moliyaviy faoliyatini tashkil etishda asosiy manba bo’lib hisoblanadi. O’rtacha foyda deganda boshqa hamma korxonalar kabi sarflangan kapitaliga bir xil foyda olish yoki bir xil rentabellikka ega bo’lish tushuniladi. O’rtacha foyda korxona (firma)ning faoliyat ko’rsatayotgan sohada, tarmoqda qolishini ta’minlaydi. Bunday foydaning yuzaga kelishi bozorning uzoq muddatli barqarorlikka erishganidan dalolat beradi. O’rtacha foydani ko’pincha iqtisodiy foyda deb ataydilar. Iqtisodiy foyda qachon paydo bo’ladi? Agar korxona bir mahsulotni tayyorlab, sotib, haqiqatda 100 ming so’m foyda olgan bo’lsa-yu, ana shu mablag’ni boshqa mahsulot ishlab chiqarishga sarflab, uni sotganda 150 ming so’mlik foyda olsa, bunday foydani iqtisodiy foyda deb tushunish kerak. Bu holda foyda ijobiy tus oladi. Ijobiy iqtisodiy foyda korxonani biron-bir investor faoliyat boshlashiga rag’batlantirsa, ijobiy haqiqiy foyda ishlab chiqarish yoki firmaning ancha oyoqqa turib olganidan darak beradi. Monopol foyda yoki iqtisodiy renta – bu cheklangan ishlab chiqarish omillaridan foydalanish natijasida sodir bo’lgan foyda hisoblanadi. Masalan, ikkita korxona bir xil yerga ega bo’lib, yerni olish bilan bog’liq xarajatlar bir xil bo’lishi sharoitida birinchi yer transport tarmog’iga yaqin bo’lganligi uchun mahsulotni tashishga 10 mln. so’m kam sarf qilinishi mumkin, ana shu 10 mln so’m uning qo’shimcha foydasi hisoblanadi. Iqtisodiy renta ishlab chiqarish omillari cheklanganligidan kelib chiqadi va u yoki bu ishlab chiqarish omiliga berish holatini bildirgan baho bilan shu omilning eng kam bahosi o’rtasidagi farqdan iborat bo’ladi. Maksimal foyda – bu bir birlik qo’shimcha mahsulotni sotishdan olingan daromadni shu bir birlik qo’shimcha mahsulotga qilingan xarajat miqdori bilan

bab-barobar kelishi natijasida olingan foyda. Shu holda rentabellikning eng yuqori darajasiga erishilgan bo’ladi. Shunga ko’ra, foydani maksimallashtirish degani, eng yuqori rentabellikni ta’minlash deganidir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida sanoat sohasida o’tkazilayotgan tub iqtisodiy tadbirlar majmuida foydani taqsimlash masalalari muhim o’rin tutadi, zero uni, adolat yuzasidan va to’g’ri taqsimlash jamoa va har bir xodimning manfaatdorligini uyg’unlashtirish uchun sharoit yaratadi. 4. Rentabellik va uni oshirish yo’llari Sanoat korxonalarining muhim moliyaviy ko’rsatkichlaridan biri rentabellikdir. Ishlab chiqarish rentabelligi korxona (firma) ishi samaradorligini umumlashtiruvchi ko’rsatkichlardan biridir. U korxonaning daromad olish darajisini ifodalaydi. Rentabellik nazariyasida uning bir qancha turlari mavjud bo’lib, ular jumlasiga quyidagilar kiradi: - sotish rentabelligi; - asosiy faoliyat rentabelligi; - xususiy kapital rentabelligi; - asosiy kapital (fondlar) rentabelligi; - permanent kapital rentabelligi; - aylanma kapital rentabelligi; - qarzga olingan kapital rentabelligi; - real asosiy kapital rentabelligi; - investirlashgan kapital samaradorligi. 1. Sotish rentabelligi deganda har bir sotilgan mahsulot summasiga qancha xarajat qilinganlik darajasi tushuniladi. Demak, bu ko’rsatkich sotilgan mahsulot qiymati bilan ana shu mahsulotni ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlarni taqqoslash asosida yuzaga keladi. Bunday koeffitsiyent baholash siyosatidagi o’zgarishlarni va sotilgan mahsulot tannarxini nazorat qilish bo’yicha korxonaning qobiliyatini tavsiflaydi. Sotish rentabelligini quyidagi formula orqali ifodalash mumkin:

ishlab chiqarishning foydaliligi, natijaliligidir. Bu ko’rsatkich ishlab chiqarish samaradorligini tavsiflaydi va quyidagicha ifodalanadi: 3. Xususiy kapitalning rentabelligi – bu korxona (firma), tarmoq xususiy kapitalining foydaliligi va natijaliligi. U quyidagi formula yordamida aniqlanadi: Bunday koeffitsiyent xususiy kapitaldan foydalanish darajasini, ya’ni korxona tomonidan xususiy kapitalning o’rtacha qiymatiga qancha sof foyda olinganligini ko’rsatadi. 4. Asosiy kapital (fondlar) rentabelligi – bu asosiy fondlar va boshqa oborotdan tashqari aktivlarning foydaliligi. U quyidagicha aniqlanadi: 5. Permanent kapital rentabelligi – bu permanent kapitalning foydaliligi, natijaliligidir. U quyidagi formula yordamida aniqlanadi: 6. Aylanma kapitalning rentabelligi – bu aylanma kapitalning foydaliligi, natijaliligi. U har bir so’mli aylanma kapitaldan qanchalik foyda olish mumkinligini ko’rsatadi. Uni quyidagi formula asosida aniqlash mumkin:

7. Qarzga olingan kapitalning rentabelligi – bu qarzga olingan kapitalning foydaliligi, unumliligi. U quyidagicha aniqlanadi: Bu koeffitsiyent har bir so’mli qarzga olingan kapital qancha foyda keltirganligini ifodalaydi. 8. Real asosiy kapitalning rentabelligi uning foydaliligini ifodalaydi va har bir so’mli real asosiy kapital qancha so’m foyda keltirganligini ko’rsatadi. U quyidagi formula asosida aniqlanadi: 9. Investirlangan kapital rentabelligi – bu investitsiya mablag’larining natijaliligi, foydaliligi. Bu ko’rsatkich investitsiya tufayli olingan mablag’larning qanchalik samara berishini ifodalaydi va quyidagi formula orqali aniqlanadi: Rentabellik darajasi ko’rsatkichining yuqori bo’lishi korxona (firma) ixtiyoridagi asosiy va aylanma fondlardan oqilona foydalanilayotganini va korxona (firma)ning ma’lum miqdorda foyda (daromad) olayotganligini ko’rsatadi. Rentabellik darajasini ko’tarish uchun sanoatning barcha tarmoqlari va korxonalari sotilgan mahsulot hajmini oshirishga, uni ishlab chiqarish uchun sarflanayotgan xarajatlarni kamaytirishga, ishlab chiqarilgan mahsulot sifatini oshirishga qaratilgan tadbirlarni amalga oshirishlari zarur.

5. Mahsulot tannarxini pasaytirishning manbalari va omillari Mehnat unumdorligini oshirish, xomashyo va material, yoqilg’i va elektroenergetika xarajatlarini kamaytirish, xizmat ko’rsatish va boshqarish sarflarini qisqartirish, ishlab chiqarishdan tashqari, xarajatlarni tejash sanoat mahsuloti tannarxini pasaytirishning eng muhim manbalari hisoblanadi. Mehnat unumdorligini oshirish uchun yangi texnika, texnologiya jarayonlarini va ishlab chiqarishni o’stirish yoki tashkil etishning ilg’or usullarini joriy qilish orqali har bir mehnatchi tomonidan tayyorlanayotgan mahsulotni ko’paytirish kerak bo’ladi. Bu holda har bir mahsulot birligiga sarflanadigan ish haqi qisqaradi, ammo ishchining umumiy ish haqi esa ortib boradi. Mehnat unumdorligi ish haqiga nisbatan jadal o’sgandagina tannarx pasayadi. Mehnat unumdorligining o’sish mohiyati shundan iboratki, bunda mahsulot ishlab chiqarishga ketadigan jonli mehnat ulushi kamayadi, ilgari sarflangan mehnatning ulushi esa ortadi, biroq mahsulot birligi uchun ketadigan mehnat sarfi qisqaradi. Material, yoqilg’i va elektr energiya xarajatlarini kamaytirish uchun ularni tejab sarflash, qimmatbaho materiallarni arzon, lekin sifatli materiallar bilan almashtirish, ularni sotib olish va korxonaga keltirish bilan bog’liq bo’lgan sarflarni qisqartirish kerak bo’ladi. Xizmat ko’rsatish va boshqarish uchun ketadigan xarajatlarni qisqartirishga esa tarmoq va korxonalardagi ma’muriy boshqaruv apparatining sarflarini kamaytirish, asbob-uskuna, bino va inshootlarni saqlash, yoritish, isitish uchun ketadigan mablag’larni tejab-tergab sarflash orqali erishiladi. Unumsiz xarajatlarni (jarima to’lash, penya va hokazolar) tugatish mahsulot tannarxini pasaytirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Texnika taraqqiyoti ishlab chiqarishni tashkil etishning ijtimoiy shakllarini takomillashtirishning, ishlab chiqarishni ratsional joylashtirish, ishlab chiqarish va mehnatni korxonaning ichida uyushtirishni yaxshilash mahsulot tannarxini pasaytirishning ta’minlovchi omillari bo’lib hisoblanadi. Masalan, texnika taraqqiyoti mahsulot tannarxini pasaytirishning barcha manbalariga ta’sir

ko’rsatadi. Ishlab chiqarishni elektrlashtirish va elektronizatsiyalash hamda kompleks avtomatlashtirish, kimyoviy vositalardan foydalanish mahsulot tayyorlash uchun sarflanadigan solishtirma xarajatlarni kamaytiradi. Har bir korxonada mahsulot tannarxini pasaytirish darajasini hisoblash uchun eng avvalo undagi rezervlarni, ya’ni foydalanilmayotgan imkoniyatlarni aniqlash kerak. Ular ko’zga tashlanadigan, yuzaki, juda murakkab, ko’z ilg’amaydigan bo’lishi mumkin. Faqat chuqur, har taraflama iqtisodiy-texnik tahlildan keyin ularni aniqlash, topish mumkin bo’ladi. Rezervlar har xil belgilarga qarab guruhlarga ajratilishi mumkin. Ular eng avvalo to’planish joyiga qarab ichki ishlab chiqarish va tashqi rezervlarga ajraladi. Tashqi rezervlarga tarmoqlar bo’yicha rezervlar, regional (hududiy) va tabiiy- ekologik rezervlar kiradi. Rezervlar safarbar etilishi muddati bo’yicha joriy va istiqbolli rezervlarga ajraladi. Rezervlarni ishlab chiqarish jarayonlarining elementlari bo’yicha ham guruhlarga bo’lish mumkin. Bunday rezervlarga mehnat, moddiy va asosiy fondlardan foydalanish rezervlari kiradi. Korxona yoki tarmoq faoliyatini tahlil etish uchun rezervlarni ikkiga bo’lib ko’rish mumkin: - tashkiliy-texnikaviy rezervlar; - ijtimoiy-iqtisodiy rezervlar. Mana shu yuqorida keltirilgan barcha rezervlar, ya’ni foydalanilmayotgan imkoniyatlarni safarbar etish, ishga solish hamda shu asosda tannarxni keskin pasaytirish uchun bir qator omillardan keng foydalanish va ularni hisoblab chiqish kerak. U ishning metodikasi, usulini “Korxonalar faoliyatini tashkil etish, rejalashtirish va boshqarish” fanidan o’qiladigan ma’ruzalarda, amaliy mashg’ulotlarda chuqqurroq va har tomonlama tushuntirib beriladi. Mahsulot tannarxini rejalashtirish mehnat, moddiy va moliyaviy mablag’lardan oqilona foydalanish asosida ishlab chiqarishning yuqori samaradorligiga erishishga qaratilgandir. Tannarx rejasi quyidagi bo’limlarni o’z ichiga oladi:

1. Mahsulot tannarxini pasaytirish rejasi; 2. Mahsulot tannarxini kalkulatsiya qilish; 3. Ishlab chiqarish xarajatlari smetasi; 4. Tovar va sotiladigan mahsulot tannarxining hisobi. Tannarx rejasi, ikki bosqichda ishlab chiqiladi. Birinchi bosqichda, eng avvalo, hisobot yilida rejalarning bajaralishi tahlil etiladi, mahsulot tannarxini pasaytirish, foyda va rentabellikni oshirish rezervlari aniqlanadi va aniqlangan rezervlardan foydalanish tadbirlari belgilanadi, reja loyihasi ishlab chiqiladi. Ikkinchi bosqichda esa rejaning uzil-kesil loyihasi ishlab chiqiladi va bu reja topshiriqlari korxona bo’limlariga yetkaziladi. Mahsulot tannarxi va uni pasaytirish topshiriqlari davlat va korxona rejasida yuqoridan belgilanmaydigan, aksincha, korxonalarning o’zida hisob qilinadigan ko’rsatkich hisoblanadi. Shunga qaramay, mahsulot tannarxi sanoat ko’rsatkichlaridan biri bo’lib qolaveradi. Chunki sanoat mahsuloti tannarxini pasaytirish ishlab chiqarishning rentabellik darajasini oshirish rezervlaridan biri hisoblanadi. Mahsulot tannarxi qanchalik past bo’lsa, albatta, boshqa shart- sharoitlar bir xil bo’lgan holda (masalan, xuddi o’sha mahsulotning narxi barqaror bo’lganda) uni sotishdan kelgan foyda ham shunchalik ko’p bo’ladi.

Qisqacha xulosalar 1. Mahsulot tannarxi sanoat korxonalari faoliyatining muhim ko’rsatkichlaridan biri bo’lib, u mahsulot ishlab chiqarish va uni sotishga sarflangan mablag’lardan tashkil topadi. Shu sababli mahsulot tannarxini arzonlashtirishning ahamiyati beqiyosdir. Uni pasaytirish foyda (daromad)ning oshishiga, narxlarning pasayishiga imkoniyat yaratib beradi. 2. Foyda (daromad) korxona (firma) faoliyatini umumlashtiruvchi ko’rsatkichdir. U moddiy ishlab chiqarishda yaratilgan sof daromadning bir qismi bo’lib, davlat budjeti daromadlarining shakllanishida asosiy manbalardan biri bo’lib hisoblanadi. 3. Ishlab chiqarish rentabelligi sanoat ishlab chiqarishi, uning tarmoqlari va korxonalarning iqtisodiy samaradorligini ifodalovchi muhim ko’rsatkichlardan biri bo’lib hisoblanadi. Hozirgi vaqtda rentabellik darajasini aniqlashning bir necha usuli mavjud bo’lib, ular korxonaning xo’jalik faoliyatini baholovchi vosita (instrument) vazifasini o’taydi.

O’z-o’zini nazorat qilishga oid savollar 1. Tannarx va qiymat muammolari. 2. Tannarxning tarkibi va uni pasaytirish yo’llari. 3. Foyda va uni maksimallashtirish masalalari. 4. Rentabellik va uni hisoblash usullari.

ADABIYOTLAR RO’YXATI: 1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги 07.02.2017 йилдаги ПФ-4947-сон Фармони 2. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. –Т.: Ўзбекистон, 2017. 488-б. 3. Мирзиёев Ш.М.Ўзбекистон Республикаси Президентининг Олий Мажлисга мурожаатномиси. // Халқ сўзи. 2017 йил 23 декабрь. 4. Ортиқов А. «Саноат иқтисодиёти». Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2006 – 220 бет. 5. Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 1 жилд. – Т.: «Давлат илмий нашриёти», 2000. – 288 бет 6. Тўхлиев Н. Ўзбекистон Республикаси иқтисодиёти .– Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 1998. – 240 бет. 7. Гаибназарова З.Т. Инновацион инвестициялаштириш самарадорлигини ошириш.- Т.: ТошДТУ, 2013.-124 б. 8. Ўзбекистонда меҳнат ва бандлик. Статистик тўплам. Ўзбекистон Республикаси Статистика Қўмитаси. Тошкент 2016. 144 бет. 9. Ўзбекистон Саноати. Статистик тўплам. Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика Қўмитаси. Тошкент 2016. 144 бет.

O'xshashlar

Ishlab chiqarish hajmi. «Xarajatlar – ishlab chiqarish hajmi - foyda» ko’rsatkichlari tahlili

Mahsulot (ish, xizmat) lar ishlab chiqarish va tannarx hisoblash auditi

Ishlab chiqarish, texnologiya va ishlab chiqarish funksiyasi

Ishlab chiqarish jarayoni va ishlab chiqarish оpеratsiyalari

Ishlab chiqarish xarajatlari