Sanoatda fan-texnika taraqqiyoti va innovatsion faoliyat - Iqtisodiyot - Referatlar

Sanoatda fan-texnika taraqqiyoti va innovatsion faoliyat

Yuklangan vaqt:

16.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

47.3564453125 KB

Ko'chirib olish

Sanoatda fan-texnika taraqqiyoti va innovatsion faoliyat Reja: 1. Fan-texnika taraqqiyotining mohiyati va ahamiyati 2. Fan-texnika taraqqiyotining asosiy yo’nalishlari 3. Fan-texnika taraqqiyotining samaradorligini baholash 4. Innovatsion faoliyat va uni investitsiyalash masalasi

1. Fan-texnika taraqqiyotining mohiyati va ahamiyati Hozirgi davrning eng muhim o’ziga xos xususiyatlaridan biri – bu milliy iqtisodiyotning barcha sohalarida chuqur keskin o’zgarishlar hosil qilayotgan fan va texnikaning shiddatli rivojidir. O’zbekiston Respublikasida “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ni ishlab chiqish jarayonida birinchi Prezidenti I.A.Karimov tomonidan: «Fan – bu taraqqiyotni anglatadi. Ilmfanni rivojlantirmay Vatan kelajagi to’g’risida gapirish qiyin» 1 fikri bildirilgan. Fan-texnika taraqqiyoti – bu juda murakkab va ko’p qirrali jarayondir. U ijtimoiy va shaxsiy hayotning hamma tomonlarini o’z ichiga oladi. Shu sababli ham fan-texnika taraqqiyoti harakatdagi jarayon hisoblanadi. Texnika taraqqiyotining asosini fan, ilmiy bilimlar tashkil etadi. Yuqorida aytilganlardan shunday savol tug’ilishi mumkin: Fan nima? Fan – bu inson faoliyatining ma’lum sohasi. U shunday sohaki, voqeahodisalar haqidagi bilimlar yaratiladi va ular nazariy nuqtai nazardan bir yo’lga solinadi. Fan ijtimoiy fikrlash va bilishning shakllaridan biridir. Fan yoki ilm – bu o’qish, o’rganish va hayotiy tajriba asosida fikrlanadigan bilim va malakalar majmuasidir. Uning asosiy vazifasi avvalo voqea va hodisalarni, shu jumladan, texnik va texnologik hodisalarni tasvirlash, keyin tushuntirish, oldindan aytib berish, bashorat qilishdan iboratdir. Endi texnika va texnologiya nima degan savolga javob topish kerak. Texnika – bu eng tor ma’noda mehnat quroli, mehnat vositasi. Keng ma’noda esa u ishlab chiqarish vositalari, texnologiya usullarini, ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish shakllarining yig’insidir. U ishlab chiqarish kuchlarining eng faol elementi hisoblanadi. Texnologiya (yunoncha “techue“ – san’at, mahorat, uddalash va …logiya) – ishlab chiqarish jarayonida tayyor mahsulot olish uchun ishlatiladigan xomashyo, material yoki yarim fabrikatlarning holati, xossasi va shakllarini o’zgartirish, ularga ishlov berish, tayyorlash usullari majmuidir. 1 Каримов И.А., «Халқ сўзи», 6 июнь 1997 йил.

Fan-texnika taraqqiyoti juda murakkab jarayon bo’lib, ijtimoiy va shaxsiy hayotning barcha tomonlarini o’z ichiga qamrab oladi. Fan va texnikani bir biridan faqat shartli ajratib ko’rish mumkin. Aslida esa ular yonma-yon turadi. Shu sababli “Fan-texnika“ atamasi ko’p ishlatiladi. Fan-texnika taraqqiyotining asosini ilmiy bilimlar tashkil etadi. Ilm va bilim asosida yangi texnika va texnologiya yaratiladi, eskilari esa takomillashadi. Fan-texnika taraqqiyoti – bu mehnat vositalarini, ishlab chiqarishning eng yangi xomashyosi va materiallarini, yoqilg’i va energiyaning, texnologik jarayonning, boshqarishning, mehnatni texnik jihatdan qurollantirish va yuqoridagilarning hammasini yangidan yaratishni o’z ichiga oladi. 2 Ijtimoiy ishlab chiqarishda band bo’lgan ishlovchilarning umumiy ma’lumotini, mahoratini uzluksiz sistematik rivojlantirish va takomillashtirish ham fantexnika taraqqiyotining mohiyati va ahamiyati bilan chambarchas bog’liqdir. Yuqorida keltirilgan fikr va mulohozalar umumjamiyat miqyosida, iqtisodiyot, uning tarmoqlari, korxona (firma)larda va tashkilotlar miqyosida ham hisobga olinishi mumkin. Fan-texnika taraqqiyotining vazifasi quyidagilardan iborat: • tejamkorlikni amalga oshirish (vaqtni, xomashyo va materiallarni, yoqilg’i, elektr energiyasi va h.k. larni tejash); • ishlab chiqarish jarayonlarini osonlashtirish, mehnatni yengillashtirish; • mehnatning mazmuni va xarakterini o’zgartirish; • ishlab chiqarishning ijtimoiy va iqtisodiy samaradorligini yanada yuqori darajaga ko’tarish. Fan va texnikaning roli shu qadar kattaki, bironta ijtimoiy-iqtisodiy vazifa ularning rivojlanishi hisobga olinmasdan turib hal qilinishi mumkin emas. O’zbekiston Respublikasi qonunlarida, Vazirlar Mahkamasi qarorlarida, olimlarning ilmiy-amaliy tadqiqotlarida fan-texnika taraqqiyotining tavsiflovchi g’oyat mukammal formulalari ta’riflab berilgan. 2 Ортиқов А. «Саноат иқтисодиёти». Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2006 – Б.94.

Mustaqillikni mustahkamlash, kelajagi buyuk davlatni qurish, iqtisodiy o’sishni izchil olib borish, ishlab chiqarish taraqqiyotini tezlashtirishni ilmfansiz mutlaqo tasavvur qilib bo’lmaydi. Demak, hamma joyda, hamma vaqtda fan- texnika taraqqiyoti tomon olg’a siljimoq kerak bo’ladi. O’zbekistonning fan-texnika siyosati davlat va nodavlat tashkilotlari, mehnatkashlar jamoalari, iqtisodiy, ijtimoiy, tashkiliy va tarbiyaviy choratadbirlarining, harakatlarining tizimi bo’lib, bular fanni rivojlantirish uchun, uning yutuqlarini yangi texnika va texnologiyada mujassamlashtirish hamda ana shu negizda mamlakat ishlab chiqaruvchi kuchlarini sifat jihatidan og’ishmay takomillashtirib borish uchun qulay sharoitlar yaratishga qaratilgandir. Fan-texnika siyosatining mohiyati ana shundan iborat. Bozor iqtisodiyoti sharoitida fan-texnika siyosati umumdavlat siyosati sifatidagina samarali amalga oshirilishi mumkin bo’lib, uning butun tarkibiy qismlari, shuningdek, uni amalga oshirishda ishtirok etuvchilarning butun faoliyati strategik maqsadga bo’ysundirilgan. Fan-texnika taraqqiyotining mazmuni va maqsadlarini davlat iqtisodiy siyosatining mushtarak (umumiy) vazifalari, shuningdek, bozor iqtisodiyotining u yoki bu bosqichining aniq tarixiy sharoitlari belgilab beradi. Fan-texnika rivoji darajasini, bu borada hal etiladigan vazifalarni chuqur ilmiy umumlashtirish asosida davlat fan-texnika taraqqiyotining asosiy yo’nalishlarini ta’riflaydi hamda ularni amalga oshirish uchun optimal shart-sharoitlarni ta’minlovchi tadbirlar ishlab chiqadi. Fan-texnikani rivojlantirishda doimo tashabbus ko’rsatgan respublikamizning fan arboblari va muhandis-texnik xodimlarning faoliyati tufayli mustaqillik yillarida qudratli fan-texnika potensiali yaratildi. O’nlab ilmiy-tadqiqot institutlari va oliy o’quv yurtlari, yuzlab loyiha-konstruktorlik tashkilotlari tadqiqotlar olib bormoqdalar, yangi texnika va texnologiyalarni yaratmoqdalar. Hozirgi ilmiy- tadqiqot institutlari eng mukammal texnika bilan jihozlangan va yuksak malakali ilmiy kadrlar qorishmasidan iboratdir.

Ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlanmalari tadqiqotlar yoki amaliy tajribalar natijasida olingan va yangi materiallar, mahsulotlar, jarayonlar, qurilmalar, xizmatlar, tizimlar yoki usullarni yaratishga yo’naltirilgan mavjud bilimlarga asoslangan tizimli ravishda amalga oshiriladigan ishlar kiradi. Ishlanmalar tarkibiga konstruktorlik, loyihaviy va texnologik ishlar kiradi. Ilmiy tadqiqot tajriba konstruktorlik ishlanmalari bilan shug’ullanadigan tashkilotlar soni 2016 yilda 2000 yilga nisbatan 19 taga ko’paydi va 437 tani tashkil etdi. Ular tomonidan o’z kuchi bilan bajarilgan ilmiy tadqiqot tajriba konstruktorlik ishlari hajmi 2016 yilda 396 mlrd. so’mga yetdi va 2000 yilga nisbatan 37 barobarga oshdi 3 . Ilmiy tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlanmalari bilan band bo’lgan tadqiqotchi mutaxasislar soni 2016 yilda 2000 yilga nisbatan 27,4 foizga oshdi va 31966 nafarni tashkil etdi 4 . Mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojini yuqori darajaga ko’tarish fantexnika taraqqiyotini jadallashtirishni yanada izchil, yanada qat’iyat bilan talab qiladi. Ayni chog’da ilmiy-texnika rivojining yutuqlarini ishlab chiqarishda ro’yobga chiqarish mexanizmini takomillashtirish hozirgi bosqichda fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirishning hal qiluvchi omili ekanligi davlat siyosatining eng muhim qoidasi hisoblanadi. Ana shu mexanizmni takomillashtirish fan-texnika taraqqiyotini tashkil etish va boshqarish, rejalashtirish va prognozlash, mablag’ bilan ta’minlash va rag’batlantirish kabi elementlarni o’z ichiga oladi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev mamlakatimizning yetakchi ilm-fan namoyandalari bilan uchrashishni an’anaga aylantirdi. Ushbu uchrashuvlarda hukumat a’zolari, vazirlik va idoralar, davlat va jamoat tashkilotlari, tijorat banklari rahbarlari, Fanlar akademiyasi a’zolari, yetakchi oliy o’quv yurtlari rektorlari ishtirok etadi. Majlislarda mamlakatimiz ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida ilm-fanning o’rnini yanada mustahkamlash, akademiklar faoliyatini har tomonlama qo’llab-quvvatlash, yuqori malakali ilmiy kadrlar tayyorlash 3 https://stat.uz/uz/432-analiticheskie-materialy-uz/2035-ilm-va-fan 4 O’sha joyda

sifatini oshirishni rag’batlantirish maqsadida bir qator muhim chora-tadbirlar belgilangan. Yuqori texnologik ilmiy mahsulotlarni amaliyotga joriy etish uchun yangi zamonaviy tajriba-ishlab chiqarish, konstruktorlik-texnologik tashkilotlar hamda innovatsiya markazlarini tashkil etish zarur. Marketing va litsenziyalash xizmatlari talab darajasida emas. Bu mamlakatimiz ilmiyinnovatsion mahsulotlarini amaliyotga keng tatbiq etishda yaqqol sezilmoqda. Yangi texnologiyalarni joriy qiluvchi korxonalarga imtiyozlar va preferensiyalar berish ilm-fanga investitsiya kiritadigan korxonalar soni sezilarli darajada oshishida muhim ahamiyat kasb etadi. Mavjud ilmiy salohiyat va mablag’larni iqtisodiyot tarmoqlarining buyurtmalari va muayyan muammolarni yechishga qaratilgan eng muhim ustuvor tadqiqotlarga yo’naltirish zarur. Jahonning yetakchi institutlari, universitetlari, ilmiy markazlari va Fanlar akademiyalari bilan ilmiy hamkorlikni yanada rivojlantirishni zamonning o’zi talab qilmoqda, dedi Prezidentimiz. Xorijning yetakchi o’quv va ilmiy muassasalarida ta’lim va ilmiy daraja olgan yurtdoshlarimiz uchun mamlakatimizda qulay shart- sharoitlar yaratib berish, ularni rag’batlantirish choralarini ko’rish kerak. Ushbu uchrashuvlarda Prezident Sh.M.Mirziyoyev iqtisodiyoti-mizning barcha sohalari taraqqiyotida ilm-fanning o’rni, ahamiyati g’oyat katta ekani, bu borada davlatimiz birinchi galda Fanlar akademiyasi va olimlarga suyanishini, fan va ishlab chiqarish hamkorligi bugun nihoyatda dolzarb ekanini alohida ta’kidladi. 2. Fan-texnika taraqqiyotining asosiy yo’nalishlari Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida fan-texnika taraqqiyotining uchta asosiy yo’nalishidan foydalanish mumkin: 5 a) an’anaviy yo’nalish; b) zamonaviy yo’nalish; v) istiqbolli, ustuvor yo’nalishlar. 5 Ортиқов А. «Саноат иқтисодиёти». Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2006 – Б.95.

An’anaviy yo’nalishga elektrlashtirish, mexanizatsiyalash, qisman avtomatlashtirish, Kimyolash kiradi. Zamonaviy yo’nalishga elektronizatsiyalash, kompleks mexanizatsiyalash, kompleks avtomatlashtirish (robotlashtirish, kompyuterlashtirish), atom energetikasini jadal rivojlantirish, yangi materiallarni ishlab chiqarish va ularga ishlov berish, hozirgi davr talabiga javob beradigan texnologiyalarni qo’llash, undan foydalanishda texnologiyaning ekologiyaga salbiy ta’sirini kamaytirish, imkoni bo’lsa butunlay yo’qotish yo’llari kiradi. Afzallik , ustuvor yo’nalishlarga quyidagilar kiradi: - elektronizatsiyalash, biotexnologiyani keng joriy etish, iqtisodiy informatikani ko’paytirib, rivojlantirib, ishlab chiqarishni to’la axborotlashtirish, fundamental fanlar bo’yicha izlanishlarni kuchaytirish; - yangi, ilg’or (progressiv) texnologiyalarni joriy etish; - texnika va texnologiya, elektr energiyasi va yoqilg’ilarning, xomashyo va materiallarning eng yangi turlarini yaratish; - mavjud mashina va mexanizmlarni, asbob-uskuna hamda jihozlarni modernizatsiyalash kiradi. Bozor iqtisodiyotiga kirib borish munosabati bilan ilm-fan sohasiga juda ko’p atamalar (terminlar), tushunchalar kirib kelmoqda. Masalan, “Nouxau“, innovatsiya, lizing, texnopolis, venchur, injiniring, tender va h.k. “Nou-xau“ – bu texnik, tashkiliy-iqtisodiy, tijorat bilimlari va tajribaning yig’indisi bo’lib, almashish predmeti hisoblanadi. “Nou-xau“ tipidagi axborot raqobatli ishlab chiqarishning, savdoning omili sifatida ro’y berishi mumkin. “Nou-xau“ning eng xarakterli, tavsifiy tomoni – bu texnik bilimlarning yangiligida va aniq ishlab chiqarish va tijorat vazifalarini bajarish uchun foydaliligidadir. Uni amalga oshirishda shartnoma tuziladi: har xil chizmalar, loyihalar, smeta (bo’ladigan kirim-chiqim hisobi), texkartalar, metodikalar (biror narsaga o’rgatish usullari), formulalar (shartli belgilar bilan ifodalangan matematik miqdorlar), texnik ma’lumotlar va h.k. tanishtiriladi. Eksporter bu ma’lumotlarni yetkazib beradi, importer esa qabul qilib oladi.

Innovatsiya – iqtisodiyotga mablag’ solish jarayoni. Yangilikni joriy etish: birinchidan, texnika va texnologiya avlodlarini almashtirishni ta’minlash uchun iqtisodiyotga sarflangan mablag’lar bo’lsa; ikkinchidan esa, ilmiy-texnika taraqqiyoti yutuqlari natijalari bo’lgan yangi texnika va texnologiya. Ixtirochilikning rivojlanishi, biror yo’nalishdagi yirik ixtiro va kashfiyotlar maydonga kelishi innovatsiyaning muhim omillari hisoblanadi. Lizing – mashina, asbob-uskuna, transport vositalari, ishlab chiqarish inshootlarini uzoq muddatli ijaraga olish; uzoq muddat foydalaniladigan tovarlar eksportini kreditlash shakllaridan biri. Lizingning asosan moliyaviy va oddiy turi mavjud. Moliyaviy lizing muayyan muddatda ijaraga beruvchining kapital xarajatlarini to’liq qoplashga yetarli to’lovlardan iborat bo’lib, mulk egasiga bir miqdor foyda ham beradi. Oddiy lizing – ijara davrida ijaraga olingan mulk qisman amortizatsiyalanadi. Lizing kompaniyasi asbob-uskunalar sotib olib, ularni ijarachi firmaga odatda bir yildan 10-15 yilgacha ijaraga beradi. Lizingda ijarachining shartnoma muddati tugagandan so’ng asbob-uskunalarni qoldiq qiymat bo’yicha sotib olish (bu holda egalik huquqi yangi sohibga o’tadi); yangi kelishuv asosida shartnoma muddatini cho’zish; moddiy boyliklarni lizing kompaniyalariga qaytarish va boshqalar ko’zda tutilishi mumkin. Tomonlar lizing shartnomasida ko’rsatilgan davr mobaynida uni buzishga haqi yo’q. Lizing kompaniyalari mashina va uskunalar sotib olish uchun shaxsiy va qarzga olingan mablag’lardan foydalanadilar. Davlat odatda, ularga qarz olishlari uchun imtiyozli sharoitlar yaratib beradi. Venchur – kichik biznesning bir turi. Uning mohiyati ilmiy- muhandislik ishlari, yangi texnika, texnologiya, tovar namunalarini yaratish, ishlab chiqarishni boshqarish, tijorat ishini tashkil etish usullarini ishlab chiqish va amaliyotga joriy etish, yirik firmalar va davlat ijara shartnomasi buyurtmalarini bajarishdan iborat. Bu ishlar bilan “Venchur korxonalar“ shug’ullanadi. Ular tarkibida tijoratda vositachi bo’lgan korxonalar ham bo’ladi. Venchur korxonalar texnikaning yangi yo’nalishlarida ish ko’rib, fan-texnika taraqqiyotiga katta hissa

qo’shadilar. Ular venchur moliyalashtirishda ham faol qatnashadilar va moliyaviy mablag’ to’plab, uni ishga soladilar. Injiniring (injinerlik – maslahat xizmatlari) – tijoratchilik qoidalariga asoslangan injinirlik – maslahat xizmatlari; ishlab chiqarishni ta’minlash, mahsulot sotishni uyushtirish, ishlab chiqarish obyektlarini qurib, ishga tushirish yuzasidan maslahat berish. Bu ish bilan injiniring firmalari shug’ullanadi, ular mustaqil firma sifatida bir vaqtning o’zida bir necha mijozlarga xizmat qiladi. Eksport injiniring firmalari boshqa mamlakatlarga xizmat ko’rsatadi. Ular chet eldagi ilmiy g’oyalar va texnik ishlanmalar bozorida litsenziya sotadi, texnik yangiliklarni xorijda joriy etadi. Injiniring kompaniyalari daromadi ko’rsatilgan injiniring xizmatiga bog’liq bo’ladi. Xalqaro injiniring xizmati ishning texnik-tashkiliy va tijorat tomonlari ko’rsatilgan kontrakt shaklida rasmiylashtiriladi, mohiyati bilan muyyan xizmatlarga buyurtmaning bir ko’rinishidir. Injiniring xizmatlari bozori – xalqaro bozorning bir turi, injiniring xizmatlarining davlatlararo oldi-sotdi qilinishidir. Tenderlar – bozorda yoki xalqaro bozorda mashina va uskunalarni xarid etish, qurilish-montaj ishlarini bajarish, injiniring xizmati ko’rsatish uchun konkurs asosida buyurtma berish. Xaridor yoki buyurtmachi eng avval konkurs e’lon qilib hammani o’z shartlari bilan tanishtiradi. Shunga asosan konkursda ishtirok etuvchi firmalar, konsorsiumlar yoki korxonalar o’z takliflarini – tenderlarini xaridor, buyurtmachiga yuboradi. Tenderni injiniring firmalari hujjatlashtiradi. Fan-texnika taraqqiyotining muhim an’anaviy yo’nalishlaridan biri ishlab chiqarishni elektrlashtirishdir. Elektrlashtirish deganda elektr energiyasini yetarli darajada ishlab chiqarish, uni kerakli joylarga uzatish va undan keng foydalanish jarayoni tushuniladi. Uning moddiy asosini “Elektroenergetika“ tarmog’i tashkil etadi. U elektr energiyasi ishlab chiqaradigan jihozlarni (elektrostansiyalarni), iste’molchilarga uni yetkazib beruvchi jihozlarni (podstansiyalarni) va elektr uzatkichlarni o’z ichiga oladi. Elektr energiyasi turli stansiyalarda ishlab chiqariladi: • suv bilan ishlaydigan elektr stansiyalar (GESlar); • issiqlik elektrostansiyalari (GRESlar);

• atom elektrostansiyalari; • quyosh elektrostansiyalari; • shamol va boshqa elektrostansiyalar. Ekspertlarning dalolat berishlaricha, kelgusi yuz yillikning o’rtalarida sayyoramizda energiya ishlab chiqarish hozirgi darajadan o’n baravar ortadi. Bunday o’sishni qayta tiklanmaydigan organik yoqilg’i yordamida ta’minlash mumkin emas. Shu sababli energetika muammosi eng jiddiy jahonshumul muammolardan biriga aylanmoqda. Hozirgi vaqtda jahon energetikasi asosan organik yoqilg’idan foydalanishga asoslanadi. Umuman energetika balansida neft va gazning ulushi taxminan 50 foizni, ko’mir 35 foizni tashkil etadi va atigi 15 foizi atom elektrostansiyalari, gidroenergetika va boshqa manbalar ulushiga to’g’ri keladi. Biroq insonning energetika iste’moli shu qadar tez sur’atda o’smoqdaki, organik yoqilg’i kabi an’anaviy energetika resurslarining zahiralari navbatdagi yuz yillikdayoq yetarli bo’lmay qoladi. Shu sababli insoniyat oldida yangi energiya manbalarini egallashdek dolzarb vazifa turibdi. Hozirgi paytda quyosh, atom (og’ir elementlarning bo’linishi) va yadro energetikasi (engil yadrolarni termoyadroviy sintez qilish) ana shunday manbalar hisoblanadi. Yer sathiga yetib keladigan quyosh energiyasining umumiy miqdori insoniyat ehtiyojlarini qondirish uchun batamom yetarlidir. Buning yana bir afzalligi, ancha arzonga tushadi. Olimlarning hisoblariga qaraganda, XXI asrning o’rtalariga borib, butun dunyoda jon boshiga elektr iste’mol qilish 3-4 baravar ortadi. Buni qanday ta’minlash mumkin? Organik yoqilg’ini ishlab chiqarishni kamaytirish kerakmi yoki yo’qmi? Albatta, bu savolga javob topish kerak bo’ladi. Bu muammoni hal etish olimlar va mutaxassislar oldiga katta vazifalar qo’yadi. Atom energetikasi . Tabiiy resurslarning qisqarib borishi tufayli dunyo hamjamiyati energetika istiqbolini quyosh, shamol va boshqa muqobil energiya manbalaridan foydalanishda ko’rmoqda. Ular orasida atom energetikasi g’oyat muhimdir. Hozirda jahonning 30 dan ziyod mamlakatida atom elektr

stansiyalaridan samarali foydalanilmoqda. Bu iqtisodiyotga katta foyda keltirishi barobarida tabiiy resurslar tejalishiga ham xizmat qiladi. Agar mamlakatimizda elektr energiyasiga bo’lgan talab 69 milliard kilovatt/soatni tashkil etsa, bu quvvatning qariyb 85 foizi gaz va ko’mir yoqish orqali, qolgan 15 foizi gidroelektr stansiyalarida ishlab chiqariladi. Buning uchun yiliga 16,5 milliard kub/metr tabiiy gaz, 86 ming tonna mazut va 2,3 million tonna ko’mir sarflanadi. Hisob-kitoblarga ko’ra, 2030 yilga kelib elektr energiyasiga bo’lgan talab 11 milliard kilovatt/soatga yetadi 6 . Buning uchun esa yangi quvvatlarni tashkil qilish kerak bo’ladi. 2018 yil o’rtasidagi holatni qaraydigan bo’lsak, mamlakatimizda yalpi ishlab chiqarish hajmining 19 foizi qishloq xo’jaligi mahsulotlari, 33,5 foizi esa ishlab chiqarish quvvatlari hisobiga to’g’ri kelgan. Ya’ni, ishlab chiqarish hajmi agrar sohaga nisbatan 1,5 barobar ko’proqni tashkil etgan. Oxirgi 10 yilda bu ko’rsatkich 2,5 barobar oshdi. Yangi ishlab chiqarish tarmoqlari, korxonalar tashkil qilinayapti. Ularning bir me’yorda doimiy ishlashi uchun energiya resurslari kerak bo’ladi. Lekin oxirgi 10 yillikda mamlakatimizda biror-bir energiya manbasi ishga tushirilmadi. O’zbekiston Respublikasini Prezidentining 2018 yil 19 iyuldagi “O’zbekiston Respublikasida atom energetikasini rivojlantirish choratadbirlari to’g’risida”gi farmoni mamlakatimizda ekologik toza elektr energiyasi ishlab chiqarish bilan birga elektr energiyasiga bo’lgan talabni qondirish, shuningdek, tabiiy foydali qazilmalarni tejab ishlatish, ulardan oqilona foydalanish borasida qo’yilgan katta qadam bo’ldi. 2017 yili Tojikistondan 1,5 milliard kilovatt/soat, Qirg’izistondan 1,2 milliard kilovatt/soat energiya sotib olindi. Agar o’zimizda atom elektr stansiyasi ishga tushirilsa, boshqa davlatlarga ham energiya sotish imkoniyati paydo bo’ladi. O’zbekiston dunyoda uran zaxiralari bo’yicha 4-o’rinda, uni ishlab chiqarish bo’yicha esa 7-o’rinda turadi. Xalqaro atom energiyasi agentligining ma’lumotiga ko’ra, hozirgi kunda dunyoning 31 mamlakatida 451 energiya blokka ega bo’lgan 6 http://uza.uz/oz/society/atom - energetikasi - bar - aror - tara - iyet - kafolati - 08 - 10 - 2018 (мурожаат 21.10.2018 й.)

191 atom elektr stansiyasi ishlamoqda. Yadro reaktorlari bo’yicha AQSh yetakchilik qilmoqda. Fransiya 58 yadro reaktoriga ega. Shuningdek, Rossiya, Xitoy va Janubiy Koreya davlatlari ham yetakchilar qatorida. Atom elektr stansiyasining afzalligi, bu – avvalo, uning ekologik tozaligi, xavfsizligi, iqtisodiy samaradorligi, pirovardida, davlatimizning har tomonlama rivojlanishiga xizmat qilishidadir. Atom elektr stansiyasining ekologik tozaligi haqida gap ketganda quyidagi misollarni keltirish o’rinli. Masalan, issiqlik elektr stansiyalaridan atrof-muhitga ajralib chiqadigan radiaktiv moddalar miqdori atom elektr stansiyasidan 11 barobar ko’p. Bugun dunyo bo’yicha ishlab turgan barcha atom elektr stansiyalarini to’xtatib qo’yib, ular beradigan energiyani issiqlik elektr stansiyalaridan oladigan bo’lsak, bir yilda atmosferaga 380 million tonna karbonat angidrid gazi ajralib chiqadi. Atom elektr stansiyalari esa umuman karbonat angidrid ajratmaydi. Shuningdek, kislorodni tejashga ham erishiladi. Shu bois atom elektr stansiyalari "yashil energetika" deyiladi. Issiqlik elektr stansiyalaridan olinadigan energiya tannarxining 60-70 foizi yoqilg’i miqdori narxiga to’g’ri keladi. Atom elektr stansiyalarida esa bu 4-5 foizni tashkil qiladi. Bu degani bir necha 10 yillar davomida uran miqdori narxiga hech qanday ta’sir ko’rsatmaydi. O’zbekistonda 2 energiya blokdan tashkil topgan atom elektr stansiyasi qurish rejalashtirilgan. Uning hajmi 2 ming 44 megavattni tashkil qiladi. Bu hozirgi kunda O’zbekistonda ishlab chiqarilayotgan elektr energiyaning 2030 foizini tashkil qiladi. Elektronizatsiyalash deganda ishlab chiqarish jarayonlarida elektronikadan keng foydalanish, ya’ni ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan axborotni kompyuterlarda yig’ish, o’tkazish va ishlash tushuniladi. Elektronikaning makro va mikro turlari mavjud bo’lib, ular sanoat ishlab chiqarishi boshqaruvida alohida o’rin tutadi. Ayniqsa, lahzali biznes borasida juda qo’l keladi. Mexanizatsiyalash – bu qo’l mehnatini mashina mehnati bilan almashtirishdir. U ikki xil bo’ladi: a) kichik mexanizatsiyalash; b) kompleks mexanizatsiyalash. U ishlab chiqarishni avtomatlashtirishga zamin tayyorlaydi.

Avtomatlashtirish – bu ilgari odam bajaradigan, boshqarish va nazorat qilish vazifalari asboblar, avtomatik qurilmalar zimmasiga yuklanadigan mashinali ishlab chiqarishni rivojlantirish jarayoni. Avtomatlashtirish jarayonida inson faqat operatorlik vazifasini ado etadi. Sanoat ishlab chiqarishini avtomatlashtirishdan maqsad – mehnat unumdorligini oshirish, mahsulotlar sifatini yaxshilash, ishlab chiqarishning barcha resurslaridan foydalanishning optimal sharoitini yaratish. Ishlab chiqarishni avtomatlashtirishning uch turi, ya’ni qisman (ayrim ishlab chiqarish operatsiyalarinigina avtomatlashtiradigan), kompleks va to’la xillari mavjud. Bugungi kunda kompyuter va axborot texnologiyalari, telekommunikatsiyalar tarmoqlarini, ma’lumotlar uzatishni, Internet xizmatlariga kirib borishni rivojlantirish va zamonaviylashtirish respublikamizda ustuvorlik kasb etmoqda. Bu o’rinda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002 yilning 30 mayida imzolangan «Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot – kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish to’g’risida»gi Farmon alohida ahamiyatga molikdir. Ushbu hujjatga muvofiq Respublikada kompyuterlashtirish va axborot – kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish sohasidagi vazifalarni Muvofiqlashtiruvchi Kengash tuzilgan. Bu kengash zimmasiga mazkur sohani rivojlantirishning zamonaviy xalqaro tendensiyalar va mamlakatni ijtimoiy – iqtisodiy rivojlantirish strategiyasiga mos keluvchi ustuvor yo’nalishlarini belgilash, bu borada dasturlar, loyihalar, me’yoriy – huquqiy hujjatlarning ishlab chiqilishi hamda ekspertizadan o’tkazilishini tashkil etish, malakali kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlash, jumladan, mutaxassislarni chet ellarda o’qitish borasidagi ishlarni muvofiqlashtirish kabi muhim vazifalar yuklatilgan. Unda «… real iqtisodiyot tarmoqlarida, boshqaruv, biznes, fan va ta’lim sohalarida kompyuter va axborot texnologiyalarini keng joriy etish, turli aholi qatlamlarining zamonaviy kompyuter va axborot tizimlaridan keng bahramand bo’lishlari uchun shart-sharoitlar yaratish …» belgilab qo’yilgan. O’zining axborot–kommunikatsiyalar texnologiyalari infratuzilmasini shakllantirgan mamlakatlargina global iqtisodiyotga kirib borishi mumkin.

Shuning uchun ham ko’pgina mamlakatlar zamonaviy ishlab chiqarish yoki axborot–kommunikatsiyalar texnologiyalarini keng ko’lamda qo’llashga qaror qildilar. Chunki ular qo’shimcha ish joylarini tashkil etish va xodimlarni qayta tayyorlashda chet el investitsiyalarini jalb etadigan «yadro» bo’lib xizmat qiladi. Sanoati rivojlangan mamlakatlar axborot – kommunikatsiyalari bozorini tahlil etish shuni ko’rsatadiki, ushbu texnologiyalardan keng miqyosda foydalanish iqtisodiy o’sish, mehnat unumdorligi va sifatini yuksaltirish, aholi bandligini ta’minlash hamda jahon bozori bilan kechadigan integratsiya jarayonlarini tez sur’atlarda amalga oshirishga katta imkoniyat yaratib bermoqda. Ushbu an’analarni mamlakatimiz milliy iqtisodiyotining barcha tarmoqlarida ham kuzatish mumkin. O’zbekistonda axborot–kommunikatsiyalar bozori shakllanishi-ning barcha huquqiy va me’yoriy hujjatlari mavjud. Izchillik bilan rivojlanib borayotgan ushbu tarmoqqa chet el sarmoyalarini jalb qilish va qo’shma korxonalar ochish uchun barcha shart – sharoitlar yetarli. Ana shu shart – sharoitlardan sanoat ishlab chiqarishida keng foydalanish uning samaradorligini oshirishga katta imkoniyatlar yaratib beradi. Kimyolashtirish – bu ishlab chiqarishning hamma sohalarida Kimyo fanining barcha yutuqlaridan keng foydalanish. Ishlab chiqarishning barcha jarayonlariga kimyoviy materiallarni, xomashyo va materiallarni qayta ishlashning kimyoviy usullarini joriy etishdan iboratdir. Kimyolashtirish yordamida oldindan belgilangan xususiyatli xomashyo materiallarni tayyorlash mumkin. Masalan, bo’yoq va laklar, sintetik kauchuk, sintetik tola, plastmassalar va h.k. O’zbekiston Respublikasi juda katta fan-texnika salohiyatiga ega. Bu yerda O’zbekiston FA va 400dan ortiq ilmiy-tadqiqot muassasi tashkiloti bo’lib, ularda fan-texnika taraqqiyotining fundamental va amaliy muammolari tadqiq qilinadi, xususan, sanoat ishlab chiqarishiga uning ilmiytexnika bazasini mustahkamlash borasida ilmiy va amaliy yordam ko’rsatiladi. Mustaqillik yillarida O’zbekiston sanoatiga xorijiy mamlakatlarning fan va texnika sohasidagi tajribalarini olib kelish hamda ularni joriy etish masalasiga juda

katta e’tibor berilmoqda. Keng ko’lamda globallashuv jarayoni kechayotgan bugungi kunda olimlarning yutuqlari tijoratlashib bormoqda va hozirgi paytda dunyo bozoridagi eng qimmat mahsulot turlaridan biriga aylanmoqda. 3. Fan-texnika taraqqiyotining samaradorligini baholash Yangi texnika va texnologiyani joriy etish uchun uning iqtisodiy va ijtimoiy samaradorligni aniqlash kerak bo’ladi. Shu sababli yangi texnika va texnologiyani joriy etish asosida iqtisodiyotda, jumladan, sanoat ishlab chiqarishida yuqori ko’rsatkichlarga erishish uchun texnik choratadbirlarning qaysi biri foydali ekanligini aniqlash zarur. Texnik tadbirlarning asosiy guruhlari quyidagilardan iborat: • mashina va mexanizmlar, jihozlar va asboblarning yangi hamda takomillashgan turlari va konstruksiyalari; • xomashyo, materiallar, yoqilg’i va energiyaning yangi turlari; • texnologik jarayonlarning yangi va takomillashgan turlari; • mahsulotning kimyoviy va fizik xossalarini, parametr va assortimentlarini yaxshilash; • texnologik jarayonlarni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish; • jihozlarni modernizatsiyalash; • bino va inshootlarning yangi tiplarini yaratish; • mehnatni tashkil etish va boshqarishning yangi va takomillashgan usullari; • ixtirochilik va ratsionalizatorlik takliflari. Korxonalar, tarmoqlar va tarmoqlararo komplekslarda ishlab chiqarish sur’atini tezlashtirish, mahsulot hajmini ko’paytirish, uning sifatini oshirish, ishlab chiqarishning foydaliligini ko’tarish uchun fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish kerak bo’ladi. Bu ish ma’lum chora-tadbirlarni amalga oshirish hisobiga bo’lishi mumkin. Chora-tadbirlar albatta samarali bo’lishi kerak. Uni hisobga olmasdan, bahslashmasdan fan-texnika bo’yicha tadbirlarni ishlab chiqarishga joriy etilmaydi.

Fan-texnika taraqqiyoti tadbirlari iqtisodiy samarasini hisoblash tartibi rasmiy hujjatlar, ya’ni metodik qo’llanmalarda izohlab berilgan. Ularga quyidagilar kiradi: • kapital qo’yilmalarning iqtisodiy samaradorligini aniqlash bo’yicha Namunali metodika; • iqtisodiyotda yangi texnika, ixtirochilik va ratsionalizatorlik tavsiflaridan foydalanishning iqtisodiy samaradorligini aniqlash metodikasi; • korxonalar va ishlab chiqarish birlashmalari boshqaruvining avtomatlashtirilgan sistemasining iqtisodiy samaradorligini hisoblash metodikasi; • boshqaruvning kompyuterlashtirilgan tizimining samaradorligini aniqlash metodikasi; • mehnatni ilmiy tashkil etish (MIT) bo’yicha chora-tadbirlarning iqtisodiy samaradorligini aniqlash metodikasi; • atrof-muhitni muhofaza etish bo’yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish uchun sarflangan xarajatlarning iqtisodiy samarasini aniqlash uchun vaqtinchalik metodika. Undan tashqari, tarmoq vazirliklari, ilmiy tekshirish institutlari, loyiha tashkilotlari, oliy o’quv yurtlari ham metodik materiallar tayyorlashi mumkin. Texnika taraqqiyoti eng avvalo yangi texnikani yaratish orqali amalga oshiriladi, ro’y beradi. Shu sababli yaratilgan va joriy etilayotgan texnika samarali yoki samarasizligini bilish kerak bo’ladi. Demak, samarani o’lchash va baholash kerak. Yangi texnikaning iqtisodiy samaradorligi barcha sanoat tarmoqlarida, ilmiy- tekshirish institutlarida, loyihalash tashkilotlarida tegishli tadbirlarni avvalgi yillardagi o’zlashtirish natijalarini ifodalovchi hujjatlar asosida aniqlanadi. Ilmiy-texnikaviy tadbirlarning ko’p yillik tajribalariga asoslangan turli ko’rsatkichlar, jumladan, mashina va texnikaviy vositalarni ishlab chiqarish hamda ulardan foydalanish natijasida erishiladigan yillik iqtisodiy samaradorlik quyidagicha aniqlanadi: Ý = [ 3 1 · à - 3 2 · Ï ] · À 2 - S

Bu yerda: 3 1 va 3 2 – mavjud va yangi texnika yordamida mahsulot birligini ishlab chiqarish xarajatlari (keltirilgan xarajatlar); a – yangi texnikaviy vositalarning sifatini, nisbiy afzalligini ifodalovchi koeffitsiyent bo’lib: bu yerda: Q 1 va Q 2 – mavjud va yangi texnikaviy vositalar birligi yordamida yil davomida ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi; P 1 va P 2 – mavjud va yangi texnikaviy vositalar qiymatidan ularni tiklash uchun ajratmalar salmog’i; П – yangi texnikadan foydalanish davrida erishiladigan samaradorlik. U quyidagi formula yordamida aniqlanadi: bu yerda: U 1 1 va U 1 2 - mavjud va yangi texnikadan foydalanish davridagi joriy xarajatlar; K 1 1 va K 1 2 – mavjud va yangi texnikadan foydalanish bilan bog’liq bo’lgan kapital qo’yilmalar; E н – kapital qo’yilmalarining norma darajasidagi samaradorlik koeffitsiyenti (0,15); A 2 – yangi texnika joriy etilgandan keyin uning yordami bilan ishlab chiqariladigan mahsulot hajmi; С – yangi texnikani loyihalashtirish xarajatlari. Yangi texnika samaradorligini hisoblash qiyosiy samaradorlikni aniqlash tamoyillariga asoslanadi. Hozirgi kunda bunday hisob-kitoblar iqtisodiyotda yangi texnikadan, ixtirochilik va ratsionalizatorlik takliflaridan foydalanishning iqtisodiy samaradorligini aniqlash metodikasi asosida amalga oshiriladi. Bu metodikaga binoan iqtisodiy samara quyidagi formula yordami bilan ifodalanadi:

C = ( Х 1 - Х 2 ) · А 2 , bu yerda: С – yillik iqtisodiy samara, so’m; X 1 va X 2 – yangi texnika yordami bilan tayyorlangan mahsulot birligiga sarflangan keltirilgan xarajatlar ( T + E н x K ); A 2 –hisobot yilida yangi texnika yordamida ishlab chiqarilgan mahsulotning yillik hajmi. Yangi texnika va texnologiyaning iqtisodiy samaradorligini rejalashtirish va bashorat qilishda uning bir qator asosiy texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlarga, jumladan foydaning ko’payishi, mehnat unumdorligini oshishi mehnat, moddiy va kapital sig’imining pasayishi, mahsulot tannarxining kamayishiga ta’sir etishi hisobga olinadi. Masalan, yangi mahsulotni ishlab chiqarish hisobiga olinadigan rejali foydaning ko’payishi quyidagi formula bilan aniqlanadi. Δ F t = [ (B t –T t ) *A t - (B 1 -T 1 ) *A 1 ] bunda Δ F t - kelgusi davrda foydaning oshishi (so’m hisobida); B t va T t korxona ulgurji bahosi va yangi mahsulot birligining ishlab chiqarish tannarxi; B 1 va T 1 –korxona ulgurji bahosi va almashtiriladigan mahsulotning yangi texnikani joriy etilgungacha bo’lgan yildagi tannarxi (so’m hisobida); A t va A 1 – kelgusi davrda ishlab chiqariladigan yangi mahsulot va yangi texnikani joriy etishgacha bo’lgan yildagi almashtiriladigan mahsulotning xajmi (so’m hisobida). Yangi texnikaning samaradorligini hisoblash va tahlil etish uning ijtimoiy natijalari va oqibatlarini ham hisobga olish kerak bo’ladi. Ular jumlasiga, mehnat sharoitlarini yaxshilish, xavfsizlik va qulaylikni ta’minlash, xodimlarning bilimi va ilmi hamda malakasini oshirish, atrofmuhitni muhofaza qilish, inson faoliyati uchun eng yaxshi sharoitlar yaratish kiradi. 4. Innovatsion faoliyat va uni investitsiyalash masalasi Bozor iqtisodiyotida innovatsion investitsiyalashtirish jarayoni ijtimoiy- iqtisodiy sharoitlarga asoslangan ishlab chiqarish jarayoniga nisbatan intensiv

darajada olib borilishi bilan iqtisodiyot tarmoqlarini qamrab olishi kerak. Buning asosiy sababi quyidagilarda ifodalanadi: • erkin raqobat sharoitida turli mulkchilik shakllariga asoslangan korxonalarning rivojlanishini turli darajada bo’lishi oqibatida, o’zlarining iqtisodiy mavqeini saqlab qolishlari ilm-fan va texnika yutuqlaridan foydalanish darajasiga bog’liq; • innovatsion investitsiyalashtirish natijasida ishlab chiqarish jarayonida fan va texnika yutuqlaridan foydalanish, korxonalarga mahsulot hajmi, mehnat unumdorligi va mahsulot sifatining oshib borishi, yuqori darajada foyda olishni ta’minlaydi. Innovatsion investitsiyalashtirish iqtisodiy munosabatlar daraja-sida, ma’lum qiymatga ega bo’lgan yangilik yoki yangi ishlab chiqarilgan tovar qiymatida innovatsion faoliyatda qatnashayotgan subyektlar o’rtasidagi munosabatlarni ifodalaydi. Innovatsion munosabatlar investitsiya munosabatlarinish maxsus ilmiy va amaliy yangiliklarni yaratishga yoki takomillashtirishga yo’naltirilgan munosabatlari bo’lsada, u ham o’z navbatida ishlab chiqarish jarayonida mulkchilik munosabatlarimi ifoda etadi. Yaratila-yotgan ilmiy va amaliy yangilik tovar sifatida ijtimoiy mehnat harajatlarining mahsuli, tovar bo’lib, ishlab chiqarish munosabatlarini ifoda etadi. Demak, innovatsion tovarlarni ishlab chiqarishda tovar ishlab chiqaruvchi subyektlar qatorida, innovatsion faoliyat olib boruvchilar- kapital, mulk va tovar egalari ham subyektlar sifatida ishtirok etadilar. Innovatsion investitsiyalashtirish munosabatlarida innovatsion tadbirkorlik subyektlari yoki ishlab chiqarish subyektlari ixtiyorida ilmiy yangiliklarni yaratish bilan shug’ullanuvchi maxsus ishchi guruhlarni tashkil etish, yangliklarni ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan moddiy va moliyaviy resurslar bilan ta’minlash orqaligina innovatsion ishlab chiqarish munosabatlarini talab darajasida shakllantirish mumkin. Innovatsion investitsiyalashtirishda bir necha subyektlar qatnash-gan holda har bir subyekt ma’lum bir yo’nalishdagi vazifalarni bajarishi bilan, ma’lum bir

yangiliklarni yaratishga va undan keladigan foyda qismini o’zlashtirishga bo’lgan intilishlari innovatsiya munosabatlarini rivojlantirishga olib keladi. Bu, albatta, xavf-xatarlar bilan ham bog’liq. Ular ko’zlagan natijaga ham erishmasligi mumkin. Bozor iqtisodiyoti sharoitida innovatsion investorlar innovatsiya ishlarini olib boruvchi subyektlar bilan innovatsiya ishlarini olib borish munosabatlarini ijtimoiy-iqtisodiy manfaatdorlik asosida tashkil etishlari kerak. Shuningdek ishlab chiqarish natijalarining samaradorligini oshirish uchun ilmiy tadqiqot laboratoriyalari, institutlar yoki maxsus texnologik yoki konstruktorlik bo’limlari, yirik korporatsiya, konsern, aksionerlik birlashmalari huzurida yangiliklarni izlovchi bo’limlar shaklida tashkil etish zarur. Innovatsiya munosabatlari samaradorligini oshirish uchun quyidagilarga e’tibor berish zarur: • innovatsion faoliyat bilan bog’liq bo’lgan ilmiy izlanish jarayoni darajalaridan kelib chiqqan holda subyektlar o’rtasida innovatsion munosabatlarni tashkil etish darajasiga; • innovatsion ilmiy-tadqiqot va amaliy ishlarni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan axborotlar bilan innovatsion subyektlarni ta’minlashga va yuqori intellektual darajaga ega bo’lgan mutaxassislarni jalb etishga; • innovatsion ishlarni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan ishlab chiqarish resurslari bilan ta’minlashga; • innovatsiya ishlarini olib boruvchilar faoliyatlarining samarali bo’lishini ta’minlash uchun ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirishga. Innovatsion samaradorlik investitsiyalashtirishda innovatsion muhitni shakllantirish, innovatsion munosabatlarni tashkil etish va uning natijalarini ishlab chiqarishga tatbiq etish bilan bog’liq. Innovatsion tadbirkorlik faoliyatining samaradorligi ishlab chiqarish jarayonini takomillashtirish yoki yangi yo’nalishda tashkil etish bilan bog’liq bo’lib, uning yo’nalishini aniqlash uchun quyidagilarga e’tibor berish zarur: • tashkil etilayotgan ishning yangilik darajasiga;

• yangi ishlab chiqarish yunalishidagi tovar ishlab chiqarishning yo’qligiga, uning iste’mol bozorining mavjudligiga; • shu yo’nalish bo’yicha yangi innovatsion mahsulotlarni yoki xizmat turlarini investitsiyalashtirishning zarurligiga; • innovatsion investitsiyalashtirish munosabatlarini shakllantirish uchun zarur bo’lgan muhitning mavjudligiga; • innovatsion investitsiyalashtirish faoliyatini olib borish uchun zarur bulgan malakali xodimlar va mutaxassislar bilan ta’minlanish darajasiga. Innovatsiya loyihalari vazirliklar, konsernlar, assotsiatsiyalar, mahalliy xokimliklar va boshqa ishlanmalar natijalarining iste’molchilari tomonidan xissadorlik asosida moliyalashtirilgan. Hozirgi zamon ishlab chiqarilayotgan mahsulotlari yashashi va undan foydalanish davrining qisqaligi bilan tavsiflanadi. Shuning uchun ham mahsulotlarni ishlab chiqarishni yangilash davri 3 yilni tashkil etadi. Ammo barcha ishlab chiqarish subyektlari ana shu qisqa vaqt ichida mahsulot ishlab chiqarishni yangilashga qodir emaslar. Demak, innovatsiya faoliyati bilan shug’ullanish zarurmi degan masalaga emas, balki uning samaradorligini oshirishga e’tiborni kuchaytirish zarur. Innovatsion faoliyatnnng samaradorligi uning boshqaruvi bilan bog’liqdir. Respublikada innovatsion loyihalar doirasida energiya va resurslar tejamkor texnologiyalarini o’zlashtirish va fan sig’imi yuqori bo’lgan mahsulot turlarini ishlab chiqarishni takomillashtirishga yo’naltirilgan loyhalarga e’tibor berish alohida ahamiyatga egadir. Innovatsiya mexanizmining birinchi bosqichida yaratilgan texnologiyalarning ishlab chiqarish sharoitiga mosligini o’rganish, texnologik reglamentlarini moslashtirish, ishlab chiqarish bazasini takomillashtirish bilan bog’liq ishlar amalga oshirilgan. Ikkinchi bosqichida, innovatsion yangi texnologiyalarii to’la o’zlashtirish asosida ilmni ko’p talab etadigan mahsulotlarni ishlab chiqarish yo’lga qo’yilgan.

Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida mamlakatning jahon hamjamiyatidagi o’rni va ahamiyati ko’p jihatdan uning texnologik rivojlanish darajasi, dunyo ilmiy-texnika taraqqiyoti sur’atlari nechog’lik muvofiqligi, o’zining ijtimoiy iqtisodiy rivojlanishiga ishonchli ilmiy asos yaratilganligi bilan belgilanadi. Innovatsiya sohasini tahlili asosida quyidagi xulosalarga kelish mumkin: • bozor iqtisodiyoti sharoitida innovatsion investitsiyalashtirish muhitini yaratishdan maqsad iqtisodiyot tarmoqlarining samarali rivojlanishi va bozor talablarini qondira oladigan darajada iste’mol mahsulotlarini ishlab chiqarish, yokilgi, energetika va moddiy resurslardan tejamkorlik asosida foydalanishni ta’minlash; • davlatning innovatsion investitsiyalashtirishni moliyaviy asosda qo’llabquvvatlab turishi, davlat budjetidan ajratiladigan innovatsiya mablag’larining asosiy qismi yuqori texnologik ishlab chiqarish ishlamalarini yaratishga yo’naltirilishi; • ishlab chiqarish subyektlari bilan oliy o’quv yurtlari o’rtasida innovatsion loyihalarni bajarishda xamkorlikka asoslangan guruhlarni tashkil etish hisobiga ishlab chiqarish texnologiyalarini takoomillashtirish yoki yangilashga erishish; • xorijiy davlatlar, xususiy subyektlarning investitsiya miblag’larini innovatsion faoliyatga jalb etish uchun qulay investitsion muhitni yaratish kerak. Shuning uchun hozirgi sharoitda innovatsiya islohotlarini amalga oshirish uchun ishlab chiqarish subyektlarini yetarli darajada shrur bo’lgan investitsiya mablag’lari bilan ta’minlanishini e’tiborga olgan holda, davlat tomonidan innovatsion tadbirlarnn amalga oshirish uchun zarur bo’lgan mablag’larni imtiyozli ravishda olish chora-tadbirlarini ishlab chiqish va ularga yordam berish zarur. Bu, birinchidan, respublika mintaqalarida mavjud bo’lgan, ammo investitsiya mablag’lari bo’lmaganligi sababli o’z faoliyatlarini innovatsion ishlab chiqarishlarini talab darajasida tashkil eta olmayotgan korxonalarning ishlab chiqarishni amalga oshirishi bilan bog’liq bo’lsa; ikkinchidan, mavjud ishlab chiqarish asosida innovatsion jarayonni rivojlantirish orqali ishlab chiqarish hajmini oshirish va bozor iste’mol talablarini qondirishga erishishni ta’minlaydi.

Tadbirkorlik subyektlari tomonidan mustaqil innovatsion faoliyatni amalga oshirish, ularning xuquqiy subyekt sifatida javobgarligini va manfaatdorligini oshirish orqali innovatsion munosabatlarning samarali rivojlanishini ta’minlash mumkin. Mamlakat miqyosida innovatsion faoliyat bozor talablarini e’tiborga olgan holda iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini qamrab olishi zarur. Aks holda soha va tarmoqlarni samarali rivojlantirish uchun zarur bo’lgan miqdorda foydani olishga erishish qiyin muammo bo’lishi bilan birga ishlab chiqarish jarayonini kengaytirilgan takror ishlab chiqarish shaklida olib borishga salbiy ta’sir etadi. Hozirgi iqtisodiy sharoitda innovatsiya faoliyatini rivojlantirishda ma’lum darajada tashkiliy iqtisodiy qiyinchiliklar mavjud, bular quyidagilardan iborat: • xo’jalik yurituvchi subyektlarining ishlab chiqarish quvvatlaridan to’liq foydalanmasliklari oqibatida innovatsiya faoliyatini rivojlantirish uchun zarur bo’lgan xususiy mablag’larning yetishmasligi; • korxonalarda innovatsion faoliyat bilan shug’ullanuvchi maxsus bo’limlarning yo’qligi; • innovatsiya faoliyatini olib borish uchun zarur bo’lgan nazariy va amaliy jihatdan .boy bo’lgan tajribalarga ega bo’lgan malakali kadrlarning yetishmasligi; • innovatsiya faoliyatini olib borish uchun maxsus laboratoriya, ishlab chiqarish bilan bog’liq bulgan jixozlarning yetishmasligi; • xorijiy mamlakatlardan innovatsion mahsulotlarning kirib kelishi respublika iqtisodiyoti tarmoqlarida innovatsion faoliyatni rivojlantirishga salbiy ta’sir ko’rsatishi. Innovatsion yangiliklarni yaratish uchun ajratilgan mablag’lardan foydalanishni nazorat qilish, undan samarali foydalanish uslublarini takomillashtirish, innovatsiya ishlarini olib boruvchi subyektlar o’rtasidagi munosabatlarni takomillashtirish ularning manfaatdorligi va javobgarligi bilan bog’liq. Yuqorida qayd etib o’tganimizdagidek, innovatsion faoliyat ularning yetarli darajada investitsiya mablag’lari bilan ta’minlanish darajasiga bog’liq. Bu

muammoni hal etish, respublikada ilmiy-tadqiqot ishlarini rivojlantirish uchun imtiyozli innovatsion kredit mablag’larini beruvchi innovatsion bank tizimini tashkil etish hozirgi davr talabiga javob beradi. Davlat tomonidan iktisodiyotni ijtimoiy-iktisodiy rivojlantirish siyosati innovatsion ishlarni olib borishni rivojlantirish strategiyasiga asoslanishi kerak. Innovatsiya mablag’laridan foydalanish xavf-xatar bilan ham bog’liq. Uning oldini olish uchun innovatsion investitsiya mablag’lari sifatida xizmat qiluvchi qimmatli qog’ozlarni chiqarish zarur. Bu qimmatli qog’ozlar investor subyektlari uchun ma’lum miqdorda dividend keltirishi bilan xavfxatar darajasini kamaytirish yoki to’liq undan himoya qilishni ta’minlaydi. Shu bilan birga, innovatsion muhit va faoliyat, innovatsion munosabatlarning samarali bo’lishini ta’minlash uchun investor subyektlarning ham innovatsiya biznesida qatnashishlari zarur deb hisoblaymiz. Innovatsion faoliyatni amalga oshirish munosabatlarini rivojlan-tirishda uni tashkil etish uchun zarur bo’lgan ishlab chiqarish vositalarini kerakli darajada xom-ashyolar bilan ta’minlash ham katta ahamiyatga ega. Davlat tomonidan innovatsion investitsiyalashtirish munosabat-larini takomillashtirish strategiyasiga asoslanib ishlab chiqarishda qulay innovatsiya muhitini shakllantirishda quyidagilarga e’tibor berish zarur 7 : • innovatsion investitsiyalashtirish davlatning moliya-kredit, soliq va amortizatsiya siyosati tomonidan belgilangan maqsadga; • innovatsiya subyektlari uchun zarur bo’lgan investitsiya mablag’lari olish uchun berilgan imtiyozlarga; • innovatsiya mahsulotlarini ishlab chiqarishga tatbiq qilinishiga e’tibor berish zarur. Innovatsion investitsiyalashtirish va uning samaradorligini tahlili asosida quyidagi xulosaga kelish mumkin: 7 Гаибназарова З.Т. Инновацион инвестициялаштириш самарадорлигини ошириш.-Т.: ТошДТУ, 2013.-Б.41.

• innovatsion investitsiyalashtirish ko’p qirrali bo’lib, u iqtisodiyot tarmoqlarinn keng ko’lamda qamrab olgan holda innovatsion munosabatlarni rivojlantiradi; • innovatsion faoliyatni olib borishni davlat tomonidan iqtisodiyotni ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirish siyosatidan kelib chiqqan holda uni rivojlantirish strategiyasiga asoslanish kerak; • innovatsion investitsiyalashtirish faoliyatlarini olib borish uchun zarur bo’lgan kasb-hunar xodimlari va mutaxassislar bilan ta’minlanish darajasiga.

Qisqacha xulosalar 1. Sanoatda ilmiy-texnika bazasi – bu uning ilmiy salohiyati va barcha mehnat vositalarining majmuidir. Bu salohiyat eng avvalo sanoatni, so’ngra, iqtisodiyotning boshqa sohalari rivojini ta’minlaydi. 2. Sanoat sohasida fan-texnika taraqqiyotini an’anaviy yo’nalishlariga ishlab chiqarishni elektrlashtirish va elektronizat-siyalash, mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish, Kimyolashtirish va yangi (progressiv) texnologiyalarni joriy etish kiradi. 3. O’zbekiston Respublikasi bu borada o’zining juda katta salohiyatiga ega. Mamlakatning izchil va barqaror rivojlanishini ta’minlash uchun ana shu salohiyatdan to’la-to’kis foydalanish va fan-texnika taraqqiyotini yanada tezlatish zarur.

O’z-o’zini nazorat qilishga oid savollar 1. Fan-texnika taraqqiyotining mohiyati va ahamiyati. 2. Texnika va texnologiyaning tavsifi va uning turlari. 3. Fan-texnika taraqqiyotining yo’nalishlari: 4. Ishlab chiqarishni elektrlashtirish va elektronizatsiyalash; ishlab chiqarishni kimyolashtirish, yangi mehnat buyumlari, qurollari, energiya va yoqilg’ining yangi turlarini yaratish; 5. Yangi texnikani ishlab chiqarishga joriy etishning iqtisodiy samaradorligini aniqlash usuli. 6. Mikroiqtisodiyot va moliyaviy barqarorlikka erishish – ishlab chiqarishni muvofiqlashtirish va ilg’or texnologiyalar bilan qayta qurollantirishning bosh sharti.

ADABIYOTLAR RO’YXATI: 1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги 07.02.2017 йилдаги ПФ-4947-сон Фармони 2. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. –Т.: Ўзбекистон, 2017. 488-б. 3. Мирзиёев Ш.М.Ўзбекистон Республикаси Президентининг Олий Мажлисга мурожаатномиси. // Халқ сўзи. 2017 йил 23 декабрь. 4. Ортиқов А. «Саноат иқтисодиёти». Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2006 – 220 бет. 5. Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 1 жилд. – Т.: «Давлат илмий нашриёти», 2000. – 288 бет 6. Тўхлиев Н. Ўзбекистон Республикаси иқтисодиёти .– Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 1998. – 240 бет. 7. Гаибназарова З.Т. Инновацион инвестициялаштириш самарадорлигини ошириш.- Т.: ТошДТУ, 2013.-124 б. 8. Ўзбекистонда меҳнат ва бандлик. Статистик тўплам. Ўзбекистон Республикаси Статистика Қўмитаси. Тошкент 2016. 144 бет. 9. Ўзбекистон Саноати. Статистик тўплам. Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика Қўмитаси. Тошкент 2016. 144 бет.

O'xshashlar

Sanoatda fan texnika taraqqiyoti

Innovatsion faoliyat marketingi

Sanoatda kadrlar va mehnatga haq to’lash

Innovatsiya faoliyatini moliyalashtirish

Innovatsiya faoliyatini moliyalashtirish