Саноат маркетинги - Iqtisodiyot - Referatlar

Саноат маркетинги

Yuklangan vaqt:

23.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

799 KB

Ko'chirib olish

Саноат маркетинги Режа: 1. Ўзбекистонда саноат тармоқларининг ривожланиши 2. Саноат маркетингининг ўзига хос хусусиятлари 3. Саноат маркетингининг интеграция тизими 4. Саноат корхоналарида маркетинг фаолиятини ташкил этиш 5. Саноат маркетингининг функциялари ва вазифалари 6. Саноат корхонасида маркетингнинг таҳлилий функцияси 7. Саноат корхонасида маркетингнинг ишлаб чиқариш ва сотув функцияси 8. Саноат корхонасида маркетингнинг бошқарув ва назорат функцияси

Ўзбекистонда саноат тармоқларининг ривожланиши Бугунги кунда юртимизда фаолият кўрсатаётган корxоналарни жадал модeрнизация қилиш ва тexник қайта жиҳозлашни таъминлаш, юксак тexнологиялар асосида ишлайдиган автомобилсозлик ва газ- кимё, элeктр тexникаси ва тўқимачилик, озиқ-овқат ва фармацeвтика, аxборот ва тeлeкоммуникациялар тармоғи ҳамда бошқа йўналишлардаги янги ва замонавий ишлаб чиқариш қувватларини ташкил этишга алоҳида устувор эътибор бeрилмокда. Сўнгги йилларда мамлакатимизда қабул қилинган қатор қонуний- меъёрий хужжатлар, жумладан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2012 йил 10 апрелдаги «Тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар жалб этилишини рағбатлантиришга оид қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги Фармони ҳамда 2008 йил 7 июлдаги “Инновацион лойиҳалар ва технологияларни ишлаб чиқаришга татбиқ этишни рағбатлантириш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги, 2009 йил 12 мартдаги «2009-2014 йилларда ишлаб чиқаришни модернизация қилиш, техникавий ва технологик қайта жиҳозлаш бўйича энг муҳим лойиҳаларни амалга ошириш чора- тадбирлари Дастури тўғрисида»ги, 2010 йил 15 декабрдаги ПҚ-1442- сонли “2011-2015 йилларда саноатни ривожлантириш устуворликлари тўғрисида”ги, 2012 йил 26 мартдаги ПҚ 1731 сонли “Экспорт қилувчи корхоналарни рағбатлантиришни кучайтириш ва рақобатбардош маҳсулотларни экспортга етказиб беришни кенгайтириш борасида қўшимча чора тадбирлар тўғрисида”ги қарорлари фикримизнинг яққол тасдиғидир. Иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштиришга ва саноатни ривожлантиришга қаратилган чора-тадбирларнинг изчил амалга оширилиши ўзининг ижобий натижаларини бермоқда. 1-жадвалда Ўзбекистонда иқтисодиётнинг асосий тармоқ ва соҳаларидаги ўсиш суръатлари келтирилган.

Мамлакатимизда саноатнинг ўсиши 2011-2015 йилларда Ўзбекистон саноатини ривожлантиришнинг устувор йўналишлари тўғрисидаги дастурини амалга оширишни таъминлаш билан белгилаб берилган. Ушбу муҳим ҳужжат саноат секторини барқарор, динамик ва мувозанатланган ривожлантиришга, асосий саноат тармоқларида таркибий туб ўзгаришларни чуқурлаштириш ҳамда экспорт салоҳиятини оширишга йўналтирилган (жадвал). 2013-йилда юқори технологияларга асосланган машинасозлик ва металлни қайта ишлаш саноати 121 фоизга, қурилиш материаллари саноати 113,6 фоизга, енгил саноат 113 фоизга ва озиқ-овқат саноати 109 фоизга ўсди. Иқтисодиётимизнинг деарли барча тармоқлари модернизация қилиниб, амалда технологик жиҳатдан янгиланмоқда. Ана шундай ўзгаришлар натижасида ялпи ички маҳсулот таркибида саноатнинг улуши ҳозирги вақтда 24,2 фоиздан зиёдни ташкил этмоқда. Ҳолбуки, бу кўрсаткич 2000-йилда 14,2 фоиздан иборат эди.

Жадвал Ўзбекистон Республикасида саноат ривожланишининг 2011-2015 йилларга мўлжалланган прогноз кўрсаткичлари Кўрсаткичлар 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Саноатнинг ЯИМ даги салмоғи (фоиз ҳисобида) 23,9 24,1 24,8 25,8 26,8 28,0 Тайёр маҳсулотнинг саноат маҳсулотлари умумий ҳажмидаги салмоғи, % 50,6 51,7 53,6 56,2 58,7 61,2 Саноатга киритиладиган инвестициялар ҳажми, млн. АҚШ доллари 2668,9 3207,9 3923,9 4891,1 6118,9 7531,6 Саноат маҳсулоти экспортининг саноат ишлаб чиқаришининг умумий ҳажмидаги салмоғи, % 38,0 42,3 46,1 51,8 58,0 63,2 Умумий экспорт таркибида саноат маҳсулоти экспортининг улуши, % 51,1 61,7 62,5 65,3 69,7 71,8 Ўзбекистоннинг муҳим саноат тармоқларини, шу жумладан ишлаб чиқаришни модернизациялаш, техник ҳамда технологик янгилаш асосида машинасозлик, енгил ва озиқ-овқат саноатини ривожлантириш устувор вазифа бўлиб қолмоқда. Саноатни ривожлантириш дастури доирасида 2016 йилга келиб машинасозликнинг ялпи ҳажмини 20,4% га, озиқ-овқат саноатини - 17,2% га, енгил саноатни - 15,6% гача ошириш кўзда тутилган. Ушбу соҳаларнинг умумий саноат қутисига бўлган ҳиссаси 53,2% гача ошади. Жаҳон тажрибасининг кўрсатишича, иқтисодий ислоҳотларни амалга ошириш инвестицияларни, хусусан, турли соҳалардаги инвестиция лойиҳаларини амалиётга самарали татбиқ этиш билан таъминланади. Амалга оширилаётган инвестиция лойиҳаларининг ҳажмига қараб иқтисодиётда юз бераётган ўзгаришлар ва силжишлар ҳақида хулоса чиқариш мумкин.

Бизга маълумки, Ўзбекистон 2009-2014 йилларда умумий қиймати 55,4 млрд. доллар бўлган 300дан ортиқ инвестиция лойиҳаларини амалга оширишни режалаштирган. 2009-2014 йилларда амалга ошириш кўзда тутилган инвестицион лойиҳалар Дастурини тўлиқ амалга ошириш учун барча молиявий манбалар ҳисобидан жами 42,5 млрд. доллар миқдорида маблағ ажратилиши кўзда тутилган. Хусусан нефт- газ тармоғига 21536 млн. доллар, тоғ-кон ва металлургия саноатига 1876 млн. доллар, машинасозлик саноатига 1176 млн. доллар, энергетикага 4517 млн. доллар, қурилиш молларини ишлаб чиқариш саноатига 983 млн. доллар, кимё саноатига 3078 млн. доллар, транспорт ва инфратузилма саноатига 5787 млн. доллар, енгил саноатга 870 млн. доллар, “Навоий эркин индустриал-иқтисодий зонаси” га 596 млн. доллар ва бошқаларга 2101 млн. доллар йўналтирилади. Ушбу маблағларнинг тахминан 50% чет эл инвестициялари, 30% Ўзбекистон корхоналари ва компанияларининг хусусий маблағлари, 20% - Ўзбекистон тижорат банкларини қайта қуриш ва ривожлантириш жамғармаси маблағларига тўғри келади (1-расм). Хусусан, 2013-йилда Инвестиция дастури доирасида молиялашнинг барча манбалари ҳисобидан умумий қиймати қарийб 2 миллиард 700 миллион доллардан иборат бўлган 150 та ишлаб чиқариш йўналишидаги лойиҳани амалга ошириш ишлари ниҳоясига етказилди. 2014 йилда умумий қиймати 4 миллиард 400 миллион доллар бўлган 150 дан ортиқ йирик ишлаб чиқариш объектларини ишга тушириш кўзда тутилган. Шулар қаторида «Деҳқонобод калийли ўғитлар заводининг ишлаб чиқариш қувватини 200 минг тоннадан 600 минг тоннага ошириш», «Хоразм вилоятида «Дамас» русумидаги енгил автомобиллар ишлаб чиқаришни ташкил этиш», «Жиззах вилоятида 760 минг тонна портландсемент ёки 350 минг тонна оқ семент ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш», «Ўзбекистон-Хитой газ қувурининг учинчи тармоғини қуришни ниҳоясига етказиш», «Шўртан ва Алан конларини ободонлаштириш ва компрессор станциясини барпо этиш» бўйича ва бошқа муҳим лойиҳаларни ниҳоясига етказиш мўлжалланмоқда.

расм. 2009-2014 йилларда инвестиция лойиҳаларини амалга ошириш Шу билан бир қаторда бугунги кунда мамлакат иқтисодиётининг стратегик тармоқларида янги объектларни қуриш ва модернизация қилиш бўйича йирик лойиҳалар давом эттирилмоқда. Улар қуйидагилардан иборат: • Устюрт газ-кимё мажмуаси ва уни ташқи энергия таъминотини ташкил этиш билан боғлиқ лойиҳалар; • “Шўртан газ кимё мажмуаси” да тозаланган метан асосида синтетик суюқ ёқилғи ишлаб чиқариш (синтетик суюқ ёқилғи - суюлтирилган газ, авиакеросин ва “премиум класс” тоифасидаги, яъни евро-4 стандартидан кам бўлмаган дизель ёқилғиси) бўйича лойиҳалар; • “Таллимаржон иссиқлик электр станцияси” да умумий қуввати 900 мегавольт бўлган иккита буғ-газ қурилмаси, Тошкент иссиқлик электр станциясида қуввати 370 мегавольтни ташкил этадиган буғ-газ қурилмасини, “Ангрен иссиқлик электр станцияси” да қуввати 130- 150 мегавольтдан иборат энергоблокни, Фарғона водийсида янги энергетика қувватларини барпо этиш, Сирдарё ва Янги Ангрен иссиқлик электр станцияларини бир-бири билан боғлайдиган юқори вольтли электр узатиш тармоғини қуриш билан боғлиқ лойиҳалар; • Қўнғирот сода заводининг иккинчи навбати бўйича лойиҳалар; • Қамчиқ довонида автомобиль йўли участкаларида реконструкция

ишлари, шунингдек, қатор кўприк ва йўлўтказгичларни барпо этиш билан боғлиқ лойиҳалар; • “Мароқанд - Қарши”, “Қарши - Термиз” темир йўл участкаларини электрлаштириш ва ҳаракатланадиган таркибни модернизация қилиш билан боғлиқ лойиҳалар; • “Навоий” ЭИИЗ, “Ангрен” ва «Жиззах» махсус индустриал зоналар ҳудудларида амалга оширилаётган инновацион лойиҳалар ва бошқалар. Ўзбекистон Республикасида иқтисодиётнинг устувор тармоқларини ривожлантириш сиёсати мавжуд маблағлардан, вақт ва имкониятдан самарали фойдаланиш, аҳоли бандлигини ошириш, жаҳон бозорида рақобатбардош саноат маҳсулотларини ишлаб чиқариш, мамлакат экспорт салоҳиятини ошириш, инновацияларни иқтисодиётга жорий қилиш каби муҳим ижтимоий-иқтисодий вазифаларни ҳал қилишга қаратилган. Маркетинг элементлари ҳозирги республикамиз ҳудида қадим- қадимлардан маълум бўлиб, у айниқса эрамиздан олдинги II асрдан XVI асргача Буюк Ипак йўли номи билан машҳур карвонлар ўтган мамлакатларда кенг қўлланилган. Бунда карвонсаройлар катта хизмат кўрсат. Улар ҳар хил мамлакатлардан келган сиёсатчи, иш одамлари, тадбиркорлар, савдогарлар, сутхўр, воситачилар учрашар, ҳар хил иқтисодий масалалар: ишлаб чиқариладиган товарларнинг ассортименти, сифат кўрсаткичлари, ўлчов бирлиги, уларга бўлган талаб ва таклиф, баҳолар, солиқлар, хизматлар ва ҳоказолар ҳақида ахборатлар йиғилар, таҳлил қилинар, ўртоқлашар, келишилар, шартномалар тузилар ва амалга оширилар эди. Республикамиз мустақилликка эришгандан буён унинг иқтисодиётининг барча жабҳаларида йирик ўзгаришлар содир бўляпти. Айниқса, автомобиль саноати, енгил саноатда ва қишлоқ хўжалигида юксак даражада тайёр маҳсулотлар ички ва ташқи бозорга ишлаб чиқилмоқда. Чунки, бозор иқтисодиётига ўтиш, ички ва ташқи савдо шароитининг муттасил ўзгариб бориши, бозор муносабатларига ўтиш шарт-шароитини, унинг ўзига хос хусусиятларини атрофлича ўрганишни тақозо этмоқда. Шунинг учун республикамиз олимлари ва ишбилармон мутхассисларининг саноат маркетинг

назарияси ҳамда амолиётига, ишлаб чиқаришни ташкил этиш ва такомиллаштиришнинг янги шакл ҳамда усулларига қизиқишлари тобора ортиб бормоқда. Бозор талабини яхши билиш, корхона маҳсулотини режалаштириш, лойиҳалаш, яратиш ва ишлаб чиқаришни, харидор талабига мувофиқ равишда аниқ амалга ошириш имконини беради. Шуни алоҳида таъкидлашлозимки, саноат маркетингини яратиш ва ташкил этишнинг ягона андозаси йўқ. Республикамиздаги ҳар бир корхона, айниқса хорижий мамлакатлар билан ташкил этилган қўшма корхоналар ташқи омиллар ҳамда хўжалик фаолиятини ҳисобга олган ҳолда ўзига мос маркетинг дастурини ишлаб чиқмоқда ва амалга оширмоқда. Кейинги қисқа муддатда республикамизда тижорат, ахборат, рекламанинг рамзи бўлган маркетингнинг оммавийлиги жуда кучайиб кетди. «Ўзбекистон бошқа давлатлар тараққиёти жараёнида тўпланган ва республика шароитига тадбиқ қилса бўладиган барча ижобий ва мақбул тажрибалардан шак-шубҳасиз самарали фойдаланади. Гап бирон бир моделни, ҳатто у ижобий натижалар берган тақдирда ҳам, кўр-кўрона кўчириб олиш тўғрисида бораётгани йўқ. Аниқ-равшан воситалар ва усуллар қайси мамлакат учун мўлжалланган бўлса, ўша мамлакатнинг ўзига хос шароитидагина ижобий натижа беради». Ҳозирги пайтда республикамизда олиб борилаётган ва режалаштирилган асосан тайёр маҳсулатлар яратиш ва уларни жаҳон андозаларига мос равишда ишлаб чиқаришга қаратилмоқда. Ушбу тадбирларни амалга оширишда эса, бевосита маркетингни бошқариш ва бозор йўналишидаги савдо-сотиқнинг ягона тизими бўлиши- корхонани бошқаришдан иборат бўлади. Бу эса раҳбарият ва умуман корхона фаолиятидаги янада юқорироқ босқич бўлиб, корхона янги илғор техналогияга асосланган ҳолда бозор талабларига асосан иш юритади. Шунингдек, республикамиздаги ишлаб чиқариладиган маҳсулотларнинг техникавий кўрсаткичларини ҳам такомиллаштиришга катта эътибор берилмоқда. Бунда ўз навбатида ишлаб чиқариш харажатларигина эмас, шу билан бирга бозор норхлари даражаси ҳам эътиборга олинмоқда. Айниқса товарларни ўраш-жойлаш муайян даражада маҳсулотни сотишни тезлаштирувчи ва айни пайтда томарларнинг фирма рекламасини кенгайтирувчи муҳим тадбир ҳисобланади.

Кейинги ўн йиллик мобайнида саноати ривожланган мамлакатлар тараққиёти тарихида ва учинчи дунё мамлакатларида ташқи иқтисодий фаолиятни жонлантиришда етарлича тажрибалар тўпланди. Ривожланишнинг бундай йўли натижасида республикамизда истеъмол қилинадиган маҳсулотларнинг чорак қисмидан кўпроғи, шу жумладан, ишлаб чиқариш мақсадларида фойдаланиладиган маҳсулотлар жами хажмининг 2/5 қисми бошқа мамлакатлардан келтирилди, импорт қилинди, айни пайтда республикамиздан четга чиқариладиган маҳсулотларнинг 80 фоиздан кўпроғини пахта хом ашёси ва ярим тайёр маҳсулотлар ташкил этди. Ҳозирги пайтда республикамизда фаолият кўрсатаётган минглаб қўшма корхоналарнинг замирида маркетинг ётибди. Уларда асосан ўрганилган талаб ва таклиф асосида жаҳон андозаларига мос келадиган товарлар ишлаб чиқарилмоқда. Хусусан, «Совпластитал» қўшма корхонаси маҳсулотлари, «ўзДЭУ» компаниясининг электроникаси, автомобиллари, «Тошинтерм» қўшма корхонаси термослари ва шуларга ўхшаш минглаб қўшма корхоналар замон талабларига мос товарлар ишлаб чиқармоқда. Бундай қўшма корхоналарнинг очилиши ва сифатли товарлар ишлаб чиқарилиши кўп жиҳатдан мутахассис- кадрларга сармоя ва эркин фаолият кўрсатишга ва айниқса саноат маркетинггига боғлиқдир. Ҳозирги пайтда республикамизда етарли ва мукаммал даражада маркетинг билан шуғилланадиган ягона давлат органи мавжуд эмас, фақат Ташқи иқдисодий алоқалар агентлигида Маркетинг Бош бошқармаси очилган у республикамизда фаолият кўрсатаётган қўшма корхоналар йўналишини белгилаб туради. Амалиётда маркетингни бошқариш корхонанинг ўз маркетинг тизимини ташкил этиш йўли билан амалга оширилади. Гарчи мамлакатимизда маркетингга 80 йиллар бошларидан бошлаб эътибор берила бошлаган бўлса-да, бугунги кунда Ўзбекистон маркетингини амалда қўллашда ҳали анча орқада. Бозор муносабатларига ўтиш маркетингни ривожлантириш учун дастлабки шарт-шароит бўлиб хизмат қилади қуйидагилар Ўзбекистонда истиқболли мақсадлари бўлиши мумкин: ишлаб чиқариш қувватларидан самаралироқ фойдаланиш; ишлаб чиқаришни ривожлантириш ва

энг зарур товарларни реализация қилиш; бозор талабларидан келиб чиққан ҳолда товарларни сотиш шакллари ва усулларини янада ривожлантириш. Ҳозирги вақтда ишлаб чиқариш корхоналарида бозор иқтисодиёти шаклланаётганлиги муносабати билан бошқарувнинг ташкилий тузилиши қайта қуриш бўлиб ўтмоқда. Кўплаб корхоналарда маркетинг гуруҳлари тузилган. Бир қатор машинасозлик корхоналаридаги маҳсулот ўтказишни бошқаришнинг ташкилий тузилишини таҳлил қилиш шуни кўрсатадики, оммавий ва кўп сонли турдаги ишлаб чиқариш учун маҳсулот сотишни бошқаришнинг марказлашган тизими, камсонли ва якка тартибдаги иҳшлаб чиқариш учун эса марказлашмаган тизими хосдир. Марказлашмаган тизим учун сотиш функцияларини турли хизматлар бўйлаб жойлаштириш хос қоида тариқасида буюртмалар портфели (режа фукцияси) ни ишлаб чиқариш бўлимлари шакиллантиради, сотиш бўлими зиммасида эса тезкор-сотиш вазифаси қолади. Сотишни бошқаришнинг марказлашган тизими учун эса барча маҳсулот ўтказиш функцияларини корхонанинг сотиш бўлимида жамлаштириш хосдир. Сотиш бўлимининг тузилиши асосини товар ва функционал принциплар ташкил қилади. Баъзи саноат корхоналари кичик мустақил маркетинг бўлимларини тузган. Масалан, Тошкент агрегат заводида беш кишидан иборат мустақил маркетинг бўлими яратилган. Бу бўлимнинг функциялари қуйидагилардан иборат: товар бозорини ўрганиш, реклама, харидорларга сервис хизмати кўрсатиш. Кўриниб турибдики, маркетинг бўлими анча чекланган маркетинг вазифалари доирасини бажаради. Бўлимниг тузилиши моҳиятан ҳали шаклланмаган. Бундай ҳолат Ўзбекистоннинг кўплаб корзоналарига хосдир. Бозорга ўтиш шароитларида саноат корхоналари олдида турган вазифаларга кўпроқ маҳсулот сотишни бошқаришнинг ривожланган функционал бўлинмаларга эга марказлашган тузилиши мос келади. Шунинг учун бу даврда бўлим таркибида маркетинг гуруҳларини шакллантириш мақсадга мувофиқдир. Келгусида эса бозор муносабатлари

ривожланиб бориши билан мустақил маркетинг хизматларини шакллантириш учун шаротилар яратилади. Улар тўла ҳажмда ўз вазифаларини ўтайдиган бўладилар. Саноат маркетингининг ўзига хос хусусиятлари Миллий иқтисодиётнинг етакчи тармоғи бўлган саноат, завод, фабрикалар, электр станциялар, шахталар, руда ишлаб чиқарувчи корхоналар, меҳнат қуроллари ишлаб чиқариш, хом ашё ва материаллар, ёқилғи қазиб чиқариш, ёғоч тайёрлаш хамда саноатда, қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқарилган махсулотларни қайта ишловчи алоҳида бизнес корхоналари, соха ва тармоқлар йиғиндисидан иборатдир. Ҳар қандай мамлакатнинг куч-қуввати ва демак мустақиллиги, равнақ топиши, ишлаб чиқариш самарадорлиги ва ниҳоят аҳолисининг фаровонлик даражаси биринчи навбатда унинг саноатини қанчалик ривожланганлиги билан белгиланади. Саноат ривожланиши ва самарадорлиги эса ўз навбатида, унинг маркетинг фаолиятида холати қанчалик мукаммаллиги билан узвий боўлиқдир. Маълумки, миллий иқтисодиётнинг барча соҳа ва тармоқлар маркетинг ўзининг асосий мақсад, вазифа, моҳиятлари жихатидан кескин фарқ қилмайдилар Бундан айрим иқтисодчилар барча тармоқларда маркетинг бир хил йўсинда ташкил этилиши ва олиб борилиши лозимлиги ҳақида фикр билдирадилар. Масалан, Малкольм Мак-Дональд фикрича маркетиннинг асосий ғояси универсал характерга эга бўлганлиги туфайли печка маркетини, суғурта полис ёки маргарин маркетинглари орасида хеч қандай фарқ йўқ эмиш. Бироқ бундай фикрлаш миллий иқтисоднинг айрим соҳа ва тармоқлари ҳусусиятларини, уларни ривожлантириш ва самарадорлигини юксалтириш имкониятларини этибордан четда қолдириш бўлур эди. Шунинг учун бўлса керак бундай қарашларга кқпгина иқтисодчилар эътироз билдирадилар. Масалан, Джеймс Е. Лиин саноат маркетингининг қуйидаги баъзи ҳусусиятларига эътиборни жалб қилади.

- сотиш ва харид қилишнинг катта хажмда эканлиги; - махсулотларининг техника жихатдан анча мураккаблиги; - харидорларнинг катта таваккал (риск) қилишлари; - сотиб олиш даврининг бир мунча узунлиги; - сотиб олиш ҳақида қарор қабул қилиш жараёнининг бир қадар мураккаблиги; - харидорларнинг товарларни аниқ (тушуниши, билиши) ҳис қилишлари, мутахассис эканликлари; - истеъмолчи (харидор) ва сотувчилар орасидаги муносабатларни нисбатан яқинлиги, фикрдошлиги; - ишлаб чиқарувчи ва истеъмолчиларнинг бир-бирларига ўзаро таъсири. Олимнинг бу фикрларига қўшимча қилиб шуни айтиш мумкунки, ишлаб чиқариш воситалари, асосан уюшган бозорда пул ўтказиш йўли билан олди- сотди қилинса истеъмол товарлари, аксарият холларда, уюшмагандан бозорларда нақт пулга сотилади ва сотиб олинади. Бунинг негизида уларнинг бозоридаги ўзгачалик, инфра тузилмалардаги фарқ, ўзларига хослик ҳам ётади. Масалан, ишлаб чиқариш воситалари икки йўсинда: тўғридан-тўғри, транзит ёки омборлар, воситачилар (улар айрим холларда бир неча бўлиши мумкин) орқали улгуржи нарҳ ва улгуржи миқдорда ўз истеъмолчиларига етказиб берилиши (сотилиши) мумкин. Истеъмол товарлари эса, асосан, чакана савдо каналлари орқали магазин ва деҳқон бозорларида сотилади ва харид қилинади. Айрим ҳоллардагина ишлаб чиқарувчидан, омборлардан сотиб олиниши мумкин, холос. Ишлаб чиқариш воситалари ишлаб чиқарувчилар, кўп холларда ўзларининг доимий мижозларига эга ва улар билан кўплаб масалаларини: товарларнинг характиристкалари, сифат кўрсатгичлари, нарҳ-наво кабилар бўйича яқиндан келишиб, дўстона вазиятда ҳал қиладилар. Бу истеъмол товарлари бўйича кам учрайдиган ҳоллардир. Сотиш ва харид қилишнинг катта хажимда эканлиги саноат маркетингини асосини ташкил этади. Хар қандай саноат корхонаси ўз мохиятига кўра

истеъмолчилар эҳтиёжини қондириш учун кўплаб, оммавий равишда махсулот ишлаб чиқариши лозим. Акс холда уни ташкил этиш хеч қандай маънога эга бўлмаган бўлур эди. Масалан, Республикамиз аҳолиси 26,5 минг.ни ташкил этади. Демак, улар фараз қилайлик шунча миқдорда пальто харид қиладилар, яъни хар бир истеъмолчи 1 донадан польто харид қилади холос. Лекин пальто ишлаб чиқарувчи фабриканинг ёлғиз ўзи минглаб метр шерст, мато, мўйна ва ҳ. к. лар харид қилади ва минглаб пальто сотади. Шундай қилиб жисмоний шахслар истеъмол товарларини аксарият холларда доналаб (кийим-кечак, фойабзал) метрлаб ёки бир неча кг харид қилса (гўшт ва сут махсулотлари) юридик шахслар, корхоналарнинг хар бири ишлаб чиқариш воситаларида минглаб (мотор, запас қисмлар) километрлаб (кабнл махсулотлари) ёки тонналаб (пахта толаси, метал, ун, мато) сотадилар ва харид қиладилар. Саноат маркетини хусусиятлари белгиловчи омиллардан бири саноат товарларининг техник жихатдан анча мураккаблигидир. Дарҳақиқат, машинасозлик саноати ишлаб чиқарган машина- ускуналар ёки приборсозлик маҳсулотлари истеъмол товарларига (фойабзал ёки озиқ-овқат) нисбатан техник жиҳатдан жуда мураккаблиги кўзга яққол ташланади. Бу хол саноат маркетини ходимларидан ўз сохалари бўйича махсус билимли бўлишларини, яъни техника, илм-фан ютуқларидан доимохардор бўлишларини, ўз малакаларини ўстириб боришни талаб қилади. Саноат ишлаб чиқариши учун товарларини сотиб олиш маркетинг ходимларидан махсус билим ва истеъмол буюмларини сотиб олишга нисбатан кўпроқ (узоқроқ) вақт талаб этади. Маркетологлар ишлаб чиқариш воситаларини харид қилиш учун тайёргарлик ишлари олиб борадилар. Уларнинг техник ва технологик холатлари, сифат ва х. к. кўрсатгичлари билан танишадилар. Зарур бўлганда жойларга бориб уларнинг ишлаш жараёнини кузатадилар, эксперимент синов ўтказадилар. Булар махсус мутахассислар, касб эгалари томонидан амалга оширилади ва сотиб олиш даврини бир мунча узун бўлишга олиб келади. Истеъмол товарларини харид қилиш эса катта билим талаб этмайди (масалан озиқ-овқат сотиб олишда) ва аксарият холларда, тўғридан-тўғри, сотувчи

харидор орасида хеч қандай воситасиз амалга оширилади ва кўп вақт талаб этилади. Ишлаб чиқариш воситалари бозори тадқиқоти шуни кўрсатадики унда қатнашаётган субъектлар орасидаги дўстона, ўзининг яқинлиги билан ажралиб туради. Улар бир-бирларини иқтисодий жихатдан қўллаб-қувватлаб турадилар, керак бўлиб қолганда паст ёки мулақо фойизсиз қарзлар, техник ва технологик жихатдан ёрдам берадилар. Саноат товарлари маркетологлари яъни товар ишлаб чиқариш ҳақида, унинг параметрларни тавсифлайдилар, таклиф берадилар, ўз фикрларини билдирадилар. Ишлаб чиқариш воситалари ва истеъмол товарлари маркетини орасидаги фарқни Стив Минетт келтирган мисолидан ҳам кўриш мумкин (жадвал ) . Саноат корхоналарида маркетинг бошқарувининг муайян роли стратегик таҳлил даражасига боғлиқ бўлади. Маркетинг стратегиясининг уч хил даражаси - корпоратив, бизнес-бирлик, алоҳида маҳсулот ёки бренд даражаси мавжуд. Раҳбарият «Қайси бизнес билан шуғулланиш» масаласи борасида ташвишга тушган корпоратив даражада маркетинг бошқаруви бозор имкониятларини баҳолашда, шунингдек, бозор тенденциялари ва талабни таҳлил қилишда ўта муҳим роль ўйнайди. Бундай таҳлилнинг асосий жиҳатлари муваффақият омилларини тушуниш ҳамда бозор талабларига мувофиқ ташкилотнинг кучли ва кучсиз томонларини баҳолаш ҳисобланади. Бу билимлар компаниянинг етакчи, барқарор рақобат позициясини эгаллаш қобилияти ҳақида хулоса чиқаришга имкон беради. Бундай таҳлил натижаси компаниянинг бизнес-портфелини ташкил қиладиган турли фаолият турлари бўйича ресурсларни тақсимлаш схемаси ҳисобланади (жадвал). Бизнес-бирлик даражасида маркетинг стратегияси доирасида раҳбарият «Биз рақобат шароитларида қай тарзда ҳаракат қиламиз?» деган саволга жавоб топишга ҳаракат қилади. Бизнес-бирлик даражасида маркетинг таҳлили мижозларни, рақобатчиларни ва компания позициясини диққат билан баҳолашни назарда тутади. Натижада бозорнинг турли сегментлари ҳақида аниқ тасаввурга эга бўлиш, уларнинг қайсилари мақсадли эканлигини аниқлаш ва ушбу бозор «ниша»

ларида рақобатчилар билан рақобат курашиш воситасига айланадиган позициялаштириш стратегиясини ишлаб чиқиш мумкин бўлади. Позициялаштириш стратегиясида асосий жиҳат қиймат таклифи ҳисобланади. Бу тушунча компания ўзининг мақсадли мижозларига қиймат етказиб берадиган усулни тавсифлайди. Бироқ қиймат мижозлар томонидан белгиланади, шу сабабли унинг улар томонидан қабул қилиниши уларнинг эҳтиёжларига, харид ҳақида қарор қабул қилиш жараёни характерига (муҳими, харид жараёни қатнашчилари таркибига мувофиқ) ва рақобатчиларнинг таклифларига мувофиқ ўзгаради.

Ниҳоят, алоҳида маҳсулот ёки бренд даражасида маркетологлар қабул қиладиган муҳим қарорлар қаторига мижозлар танлаш, янги маҳсулотлар ва умумий товар сиёсати ишлаб чиқиш, нарх шакллантириш стратегияси, сотувни рағбатлантириш воситаларидан фойдаланиш ва дистрибуция каналлари танлаш, жумладан, савдо вакиллари, реклама ва савдо кўргазмаларидан фойдаланиш киради. Бунда маркетолог корпоратив ва бизнес даражада стратегияни амалга ошириш учун жавоб беради. Бундай қарорлар қабул қилиш жараёнида маркетолог мижозлар ўртасида сўров ўтказиш, реклама самарадорлигини таҳлил қилиш, маҳсулотларни синаб кўриш, тақсимот каналлари аудити каби қатор таҳлилий воситалардан фойдаланади.

Бу таҳлилий воситаларни қўллаш борасида тажрибанинг зарурлиги - саноат компаниясида алоҳида маркетинг хизмати ташкил этишнинг асосий сабабларидан биридир. Маркетинг бошқаруви самарадорлиги биринчи галда мижозлар, рақобатчилар ва бозор шароитлари ҳақида ахборот келиб тушишининг барқарорлигига боғлиқ бўлади. Саноат маркетинги - бу товарлар ва хизматларни саноат мижозлари ва институционал мижозларга сотишдир. Улар қаторига ишлаб чиқарувчи компаниялар, ҳукумат муассасалари, коммунал корхоналар, таълим ва тиббиёт муассасалари, улгуржи ва чакана савдогарлар, шунингдек, бошқа ташкилотлар киради. Истеъмол маркетинги, саноат маркетингидан фарқли ўлароқ, товарлар ва хизматларни ўз истеъмоли учун харид қиладиган алоҳида кишилар, оилалар ва уй хўжаликлари билан боғлиқ бўлади. Саноат мижозлари ва институционал мижозларни ажратиб турадиган хусусият шуки, улар харид қилинган товарлар ва хизматларни ўз товар ва хизматларини ишлаб чиқариш учун фойдаланадилар. Харид қилинган маҳсулотлар - масалан, хомашё, деталлар ва бутловчи қисмлар - мижознинг якуний маҳсулотининг бир қисмига айланиши, қурилишда ва ишлаб чиқаришда фойдаланилиши мумкин. Бу ишлаб чиқариш, таъмирлаш ва техник хизмат кўрсатиш учун фойдаланиладиган товарлар ҳам бўлиши мумкин. Бундай маҳсулотлар қаторига ёқилғи, идора моллари ва қурилиш материаллари киради. Савдо воситачилари - ритейлорлар, дистрибьюторлар, улгуржи савдогарлар ва бошқалар - маҳсулотларни қайта сотиш учун харид қилади, бироқ улар бу маҳсулотларга зарур маҳсулотни таклиф қилиш, кредитга расмийлаштириш имконияти ёки мижозлар ҳақида ахборотнинг мавжудлиги каби хизматлар кўринишида қиймат қўшади. Моҳиятан, саноат маркетинги заводлар, офислар, ҳукумат муассасалари, касалхоналар, университетлар ва бошқа товар ва хизматлар етказиб берувчиларга маҳсулот ва хизматларни етказиб берган ҳолда иқтисодиётнинг фаолият кўрсатишини қўллаб- қувватлайди. Мутахассисларнинг тахминий баҳоларига кўра, саноат маркетингида молиявий операциялар кўлами истеъмол харидлари

соҳасидаги пул айланмасидан камида икки баравар катта. Буни саноат бозорида истеъмол маҳсулотлари (масалан, кўйлак ёки консерва банкаси) ишлаб чиқариш ва сотишдан олдин келадиган операциялар занжири - бошланғич бўғини фермадан, ўрмондан, шахта ёки океандан олинган ва деярли доимо бир неча нуқтада миллий чегараларга эга бўлган хомашё олиш ҳисобланган занжирнинг мураккаблиги ва узунлигини эътиборга олган ҳолда тушунтириш мумкин бўлади. Шу каби занжирнинг чизмаси 2-расмда келтирилган. Барча ишлаб чиқарувчилар бошқа товар ва хизматлар ишлаб чиқарувчиларига боғлиқ эканлиги сабабли бу занжир амалда узлуксиз ҳисобланади. Саноат маркетинги истеъмол маркетингидан асосан маҳсулотнинг эмас, балки мижознинг характери ва ўзига хосликлари бўйича фарқ қилади. Саноат бозорларида худди алоҳида шахслар ва оилалар билан бир хил маҳсулот, масалан, қоғоз маҳсулотлари, автомобиллар, юк машиналари, асбоб-ускуналар ва транспорт ташкилотларининг хизматлари харид қиладиган ташкилотлар иштирок этади. Бироқ ишлаб чиқариш ва қайта ишлаш ташкилотлари (булар қаторига озиқ-овқат, кимё ва нефтни қайта ишлаш билан шуғулланувчи компаниялар киради), шунингдек, маҳсулот сотиб олиш ва уни саноат мижозлари ва институционал мижозларга қайта сотиш билан шуғулланадиган дистрибьюторлар саноат мижозлари ҳисобланади.

Ишлаб чиқарувчиларнинг ўзига хос бир тури бўлган ОЕМ-ишлаб чиқарувчи ( Original Equipment Manufacturer , OEM ), ёки бошқа ишлаб чиқарувчиларнинг бутловчи деталларидан фойдаланиб, комплектли жиҳозлар чиқарадиган ишлаб чиқарувчи ҳисобланади. Институционал мижозлар қаторига соғлиқни сақлаш ва таълим муассасалари, шунингдек, давлат муассасалари киради. Ҳукумат мижозлари қаторига муниципал даражадаги, округ ва штат даражасидаги, минтақавий ва миллий даражадаги кўплаб муассасалар киради. Масалан, АҚШ Федерал ҳукумати - дунёдаги айниқса, ҳарбий жиҳозлар ва космос тадқиқотлари борасида энг йирик товар ва хизматлар истеъмолчиси саналади.

Саноат маркетинги атамаси учала турдаги мижозларга - саноат мижозлари, институционал мижозлар ва ҳукумат мижозларига нисбатан қўлланиши мумкин. Саноат маркетинги ва истеъмол маркетинги ўртасида кўплаб тафовутлар мавжуд. Масалан, ҳар бир таъминотчи истеъмол бозорлари кўлами ва ҳажми билан таққослаганда нисбатан кам сонли мижозлар гуруҳлари билан ҳамкорлик қилади. Саноат маркетингида алоҳида битимлар қиймати эса, аксинча, одатда сезиларли даражада юқори бўлади. Истеъмолчилар қарор қабул қилиши билан таққослаганда, саноат учун мўлжалланган товарлар бозорида харидорлар хулқ- атвори формал (расмий) ташкилот диорасида бир-бири билан ўзаро алоқа қиладиган кўплаб шахслар иштироки билан тавсифланади. Харид ҳақида қарор қабул қилиш жараёни одатда узоқ муддатли бўлиб, баъзида истеъмол бозоридаги била таққослаганда юқори структураланган бўлади (бироқ «эмоционаллиги пастроқ» ёки «рационаллиги баландроқ» бўлиши шарт эмас). Саноат товарлари ва хизматларига талаб истеъмол товарлари ва хизматларига бўлган талабга боғлиқ бўлади. Хомашё, деталлар ва йиғув узеллари мижознинг якуний маҳсулоти таркибий қисмига айланади ва шу сабабли уларга бўлган талаб тўғридан-тўғри саноат мижози маҳсулотига талаб билан белгиланади. Амалиёт шуни кўрсатадики, харид бўйича агентларнинг кутаётган натижалари ҳақида ахборот иқтисодий ўсишнинг самарали индикатори ҳисобланади. Айрим харидлар компанияни янада ривожлантириш истиқболларига мувофиқ амалга оширилиши мумкин. Масалан, харажатлар қисқаришига имкон берадиган капитал асбоб-ускуналар агарда компания фойданинг камайиши ва сотув ҳажмининг пасайишига дуч келиши кутилаётган бўлса, жалб этувчан харидга айланиши мумкин. Саноат маҳсулотларига талаб «ҳосила» талаб эканлиги туфайли саноат маркетологлари айрим ҳолларда мижозларининг маҳсулотларига талабни рағбатлантирган ҳолда ўз маҳсулотларига талабни ошириши мумкин.

Бошқарув масалалари бўйича маслаҳатчи Б.Чарльз Эймс ( Ames ) B2B бозорида маркетинг концепциясини қўллашда тўртта асосий жиҳатни ажратиб кўрсатади: 1) фойдани оширишга интилиш, бунда сотув ҳажми ва бозор улуши каби кўрсаткичлар истеъмол маркетингидаги каби муҳим эмас; 2) мижознинг эҳтиёжларини аниқлаш, бунинг учун мижозлар хулқ-атвори иқтисодий механизмларини тушуниш, улар фаолият кўрсатадиган тармоқ структурасини ва уларнинг рақобат стратегияларини билиш талаб этилади; 3) бирламчи аҳамиятга эга бўлган мижозлар гуруҳларини танлаш, - бозорни сегментлашнинг классик муаммоси бўлиб, унинг саноат маркетингида алоҳида аҳамиятга эга эканлиги сотувчи ва харидорнинг сотувдан кейинги ўзаро боғлиқлик даражаси юқорилиги билан белгиланади; 4) маҳсулот/хизматлар пакетини ишлаб чиқиш: саноат маркетингида маҳсулот камдан-кам ҳолларда стандарт бўлади ва уни «ихтиро қилиш» га тўғри келади - унга боғлиқ бўлган хизматлар кўпинча маҳсулотнинг ўзидан муҳимроқ саналади. Шундай экан, саноат оламида маркетинг истеъмол маҳсулотлари соҳасидагидан кўра кўпроқ раҳбариятнинг мажбурияти ҳисобланади. Истеъмол товарлари ишлаб чиқарувчи компанияда маркетинг стратегиясидаги жиддий ўзгаришлар маркетинг бўлими ходимлари томонидан - ўров дизайни, промоушн тури, рекламада эътиборни ўзгартириш йўли билан ташаббус кўрсатилади ва амалга оширилади. Саноат компаниясида эса маркетинг стратегиясидаги ўзгаришлар янги асбоб- ускуна харид қилиш учун инвестицион мажбуриятлар қабул қилиш, синов- конструкторлик ишларига ўзгаришлар киритиш ёки ишлаб чиқариш ва инжиниринг анъанавий усулларидан воз кечишни талаб қилиши эҳтимоли юқори. Қуйида саноат маркетингининг тўртта ўзига хос тавсифномаси келтирилади. 1. Функционал ўзаро боғлиқлик. Саноат маркетингини ажратиб турадиган асосий жиҳат бу - умумий корпоратив стратегия билан қалинроқ алоқа ва

функционал ўзаро боғлиқлик даражасининг юқорироқ эканлигидир. Саноат маркетингининг мазкур жиҳати маркетинг концепциясини истеъмол маркетингидан кўра тўлароқ амалга ошириш учун шароитлар яратади. 2. Маҳсулотнинг мураккаблиги. Саноат компаниялари хазинасида бўлган бизнес-стратегияларнинг айрим турлари тадқиқот ва ишланмалар харажатлари юқорилиги билан боғлиқ риск ва техник новаторлик юқори даражада бўлишини талаб қилади. Бундай компанияларда раҳбарият таркибига одатда муҳандислик ва тадқиқотчилик муҳити вакиллари ҳам киради, шу сабабли бошқарув қарорлари қабул қилишда техник қадриятлар устунлик қилиши мумкин. Бундай ҳолларда «маҳсулотни мижоздан кўпроқ ёқтириб қолиш» реал риски мавжуд бўлиб, мижознинг эҳтиёжлари ўзгаришига мослашувчан жавоб қайтариш қобилияти йўқотилади. Саноат маркетинги стратегиясида маҳсулот доимо берилган ўзгарувчи эмас, балки вақтинчалик ўзгарувчи сифатида кўриб чиқилиши лозим. Маҳсулот бу - сотувчи ва харидор ўртасидаги иқтисодий, техник ва шахсий ўзаро алоқалар йиғиндисидир. 3. Харидор ва сотувчининг ўзаро боғлиқлиги. Харидор ва сотувчининг ўзаро боғлиқлиги саноат маркетингининг - айниқса, маҳсулотлар сотиш соҳасида - ўзига хос тавсифномаси ҳисобланади. Харидор сезиларли даражада таъминотчига - хомашё, деталлар ёки йиғув узеллари етказиб беришнинг кафолатланишига; капитал асбоб- ускуналарни таъмирлаш бўйича малакали хизматлар кўрсатиш, техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш учун материал етказиб беришнинг узлуксизлигига; буюртмалар билан ишлаш самарадорлигига ва қоидага кўра, кредит муддатини узайтириш имкониятига боғлиқ бўлади. Сотув, реал битим B2B соҳасида маркетинг жараёни вақт масофасида атиги фурсат ҳисобланади, холос. Истеъмол маркетингида эса, аксинча, сотувчи ва харидорнинг муносабатлари кўпинча сотув амалга оширилган маҳалда якун топади. Саноат маркетингида музокаралар олиб бориш жараёни кўпинча харидор ва сотувчи ўртасидаги муносабатларни тартибга солувчи муҳим восита ролини ўйнайди, истеъмол маркетингида эса унинг ўрнини

одатда нисбатан рақобатли ва шу сабабдан кўпинча эгасиз бўлиб қолган бозорда «чўзилган қўл» тамойили бўйича битим эгаллайди. 4. Харид жараёнининг мураккаблиги. Истеъмол маркетингида таҳлил бирлиги алоҳида бир истеъмолчи эмас, балки уй хўжалиги ҳисобланади. Агар харид ҳақидаги ўхшаш қарор турларини таққослайдиган бўлсак саноат харидларига хос бўлган мураккаблик -ўзгаришларсиз такрорий харид, ўзгаришлар билан такрорий харид ва янги вазифаларни ҳал қилиш учун харид харидорлар хулқ-атворига хос эмас. Харид ҳақида қарор қабул қилиш жараёни мураккаблиги расмий ташкилот таъсири, қатнашчилар сонининг кўплиги, эътиборга олиш лозим бўлган техник ва иқтисодий омиллар, фирма фаолият кўрсатадиган ташқи муҳит омиллари ва битимга жалб қилинган пул миқдорининг муҳимлиги каби омиллар натижаси ҳисобланади. Мураккаблик шундан иборатки, компаниянинг маркетинг стратегиясини харидорлар хулқ-атвори блан мувофиқлаштириш истеъмол маркетингидагидан кўра анча қийин бўлади. Саноат маркетингининг интеграция тизими Ҳозирги вақтда мутахассислар орасида маркетингда интеграция жараёнларига нисбатан ягона илмий нуқтаи назар мавжуд эмас. Иқтисодчиларнинг бир гуруҳи маркетинг интеграцич жараёнида мамлакатлар, ҳудудлар ўртасида янги товар оқимларини шакиллантириш ҳисобига «ресурсларнинг чекланганлиги омили» ни бартараф этишни энг муҳим муаммо деб ҳисоблайдилар. Уларнинг фикрича, бу бир хилдаги қимматроқ товарларни алоҳида олинган бир мамлакат ёки ҳудуд ичида ишлаб чиқаришни бартараф этиш ёки илмий-тадқиқот ва тажриба- конструкторлик ишларига маблағларни тежаш имконини берадиган технология айирбошлашни кенгайтиришдир. Олимларнинг бошқа бир гуруҳи ташқи иқтисодий омилларни, масалан, коллектив хавфсизликни мустаҳкамлашни устун шарт-шароит сифатида илгари сурадилар. Учинчи гуруҳ олимлар интеграция гуруҳлари барпо этилиши уларнинг барқарорлиги ва ҳакозолар каби мақсадларга осонроқ ва тезроқ эришиш имконини беради, деб ҳисоблайдилар. Ушбу ва бошқа

назарий ёндашувларни умумлаштирган ҳолдадейиш мумкинки, маркетингда интеграция ўзида минтақавий кўламда сифат жиҳатидан янги иқтисодий муҳитни шакиллантириш йўли билан миллий хўжалик комплексларининг яқинлашиши ва ўзаро бир-бирига кириб боришини ифодалайди. Ишлаб чиқаришни байналмилаллашувининг эришилган даражаси интеграция тузилмаларини фарқлаш зарур. У расмий хамда реал тусига эга бўлиши мумкин. Иқтисодий интеграция уч даражали модель сифатида қаралади. - микро даражада, яъни корпоратив даражада, бунда айрим компаниялар тўғридан-тўғри хўжалик алоқаларига киришади, интеграция жараёнларини авж олдиради; - давлатлараро даражада, бунда давлатнинг мақсадга йўналтирилган фаолияти (жамоавий ёки бир томонлама фаолияти) мамлакатларнинг у ёки бу гуруҳи доирасида меҳнат ва капитал чатишиб кетишининг интеграция жараёнларига кўмаклашади, алоҳида интеграция воситалари мавжуд бўлишини таъминлайди; - миллий манфаатлардан устун турувчи даражада, бунда иштирокчи мамлакатлар бир қанча сиёсий-иқтисодий функцияларни ушбу соҳалардаги суверенитетдан воз кечиб иттифоққа ихтиёрий равишда беради. Иқтисодий интеграция ўз асосига кўра бир қанча объектив омилларга эгадир. Улар орасида қуйидагилар муҳим ўринда туради; Хўжалик байналмилаллашувининг ўсиши; Халқаро меҳнат тақсимотининг чуқурлашуви; Хусусиятига кўра умумжаҳон илмий-техник инқилоб; Миллий иқтисодиётлар очиқлиги даражасининг ошиши.

Бошқарув тузилиши шунчалик мослашувчан бўлиши керакки, токи корхона фақат бозордаги ўзгарувчан вазиятга мослашиб қолмай, балки бу ўз вақтида ҳамда ўз мақсадларига мувофиқ бўлиши натижа бериши лозим. Маркерингтузилишининг ривожланиши, уларнинг ташқи ва ички муҳитдаги ўзгаришларга мослашиши жараёнида ва айниқса рақобат кураши таъсири остида вертикал маркетинг тизимлари пайдо бўлади. Вертикал маркетинг тизими (ВМТ) - мустақил бизнес бўла оладиган ишлаб чиқариш, улгуржи савдо ташкилотлари, дўконларнинг интеграциялашувидар. Бугунги кунда ВМТларнинг қуйидаги турлари маълум.

Корпаратив ВМТ. Бу ҳолда маҳсулот ишлаб чиқариш ва уни ўтказиш ягона тасарруфда бўлади. Бунга ўз автомобилларга ёқилғи қуйиш шахобчаларига ва ҳакозолар мисол бўла олади. Шартномавий (контрактли) ВМТ. Улар уч турда бўлиши мумкин: савдо имтиёзларига эга бўлганлар ташкилотлари; улгуржи савдочилар қоши остидаги чакана савдочилар кўнгилли тармоғи; чакана савдочилар кооперативлари. Бошқариладиган ВМТ. Бу ҳолда етакчи товарни ишлаб чиқарувчи ушбу товарни сотувчиларнинг ҳамкорлиги ва қўллаб- қувватлашига эришади. Сотувчилар савдо майдонлари ажратадилар, товарлар экспозициясини ташкил қиладилар, сотишни рағбатлантириш ва нархлар сиёсати бўйича тадбирлар ўтказадилар. Булардан ташқари баъзи мамлакатларда, хусусан, Японияда вертикал интеграциянинг бир қанча бошқа усуллари шаклланган. Консолидация. Бунда қўшилган ишлаб чиқариш ва маҳсулот сотиш корхонанинг бўлинмалари, филиаллари ва вакил фирмалари томонидан амалга оширилади. Квазивертикал интеграция. Бунда қўшилаётган ишлаб чиқариш ва маҳсулотни сотиш тегишлича мусстақил корхоналар ва маиший тармоқлар томонидан, лекин етакчи фирма назорати остида амалга оширилади. Назорат узоқ муддатли шартнома ва етакчи фирма томонидан курсатиладиган хизматлар тўплами орқали таьминланади. ВМТлардан ташқари, горизонтал маркетинг тизимлари ҳам мавжуд. Уларнинг мазмуни шундан иборатки, икки ёки ундан ортиқ корхона (фирма) бозорни ва маркетинг имкониятларини ўзлаштириш мақсадида ўз кучларини бирлаштирадилар. қоида тариқасида, горизонтал маркетинг тизимлари маблағи, маркетинг захиралари, техник билимлари, ишлаб чиқариш қуввати етарли бўлмаган фирмалар орасида тарқалган. Бунда корхоналар (фирмалар) доимий ёки вақтинча асосда ҳамкорлик қилишлари мумкин.

Саноат корхоналарида маркетинг фаолиятини ташкил этиш Саноат маркетингини ташкилий тузилиши қуйидаги йўналишлардан бирига мос келиши мумкин: функциялар бўйича; товарлар бўйича; бозорлар ва харидорлар бўйича; минтақалар бўйича; функциялар ва товарлар бўйича; функциялар ва минтақалар бўйича. Функционал типдаги тузилиш товарлари ва бозорлари сони кам бўлган корхоналар учун мос келади. Бу ҳолатда бозорлар ва ишлаб чиқарилаётган товарлар бир хил товарлар сифатида қаралади ва улар билан ишлаш учун ихтисослашган бўлимлар тузилади. Ишлаб чиқариш ва сотишнинг махсус шароитларини талаб қиладиган кўплаб миқдордаги ҳар хил товарлар ишлаб чиқарадиган корхоналар учун маркетингни товарлар принципи бўйича ташкил қилиш мақсадга мувофиқ. У бир қатор устунликларга эга. Маълум бир товар бўйича бошқарувчи ушбу товар бўйича бутун маркетинг комплексини мувофиқлаштиради ва бозорда юзага келаётган муаммоларга тезроқ акс таъсир кўрсатади. Конкрет товар маркетинги кейинги вақтларда катта аҳамият касб этмоқда, чунки бозори ривожланган мамлакатларда товар дифференциацияси (табақалашганлиги) рақобат курашининг асосий омилларидан бирига айланмоқда. Шу муносабат билан товар бўйича бошқарувчининг фаолияти муҳимдир. Унинг мажбуриятлари доираси турли фирмалар(корхоналар)да ҳар хил. Товарлар махсус хизмат кўрсатишни талаб қиладиган турли бозорларда ўз маҳсулотини сотувчи корхоналар учун маркетингни бозорлар бўйича ташкил қилиш мақсадга мувофиқ. Бирор саноат тармоғи ёки бир турдаги харидорлар сегменти бозор ўрнини босиши мумкин. Бозор бўйича бошқарувчи лавозимининг киритилиши харидорларнинг талабларини диққат марказига қўяди. Ҳар бир бозор учун ўз маркетинг стратегияси ишлаб чиқилиш зарур. Кўплаб минтақалар томонидан сотиб олинадиган маҳсулотлар ишлаб чиқарувчи корхоналарда маркетинг тузилиши минтақалар бўйича ташкил қилиниши мумкин. Бунда ҳар бир минтақада мазкур товарни истеъмол қилиш

хусусиятлари ҳисобга олиниши мақсадга мувофиқ. Минтақалар принципи бўйича маркетингни ташкил қилишда савдо агентлари хизмат кўрсатилаётган ҳудуд доирасида яшаши ва бориб-келишларга маблағ ҳамда вақтни энг кам сарф қилган ҳолда ишлаши мумкин. Худди тоаврлар ва бозорларга мўлжаллангна тузилишлар каби бундай маркетинг тузилишида ҳам учрайдиган камчилик бир ишнинг такроран бажарилиши, ушинингдек фаолиятни мувофиқлаштиришдаги муаммолар бўлиши мумкин. Корхонанинг маркетинг тузилишини ташкил қилишда уни ташкил қилишнинг қуйидаги принципларига риоя қилиш зарур. Мақсадлар бирлиги. Қуйидагилар базавий мақсадлардир: сотувлар ҳажми, фойда, фойданинг сотув ҳажмига нисбати, бир акция даромади, корхонанинг бозордаги улуши, капитал тузилиши (яъни субсидиялашган капитал ҳиссасси). Бунда мақсадлар бир-бирини инкор қилмаслиги зарур. Маркетинг тузилишининг оддийлиги. Ташкилий тузилишнинг оддийлиги ва аниқлиги унга корхона ходимларининг осонроқ мослашишлари ва тегишлича мақсадларни амалга оширишда фаол қатнашишларига кўмаклашади. Ахборотларни аниқ етказишни таъминловчи бўлинмалар ўртасида алоқаларнинг самарали тизими. Алоқа тизими албатта орқага қайтувчи алоқага эга бфлиши шарт. Ягона бўйсунув принципи. Хизматчи фақат битта бошлиқдан буйруқ олиши керак. Бир хил мақсадга эга бажарилаётган вазифаларнинг йиғинидиси учун битта раҳбар бўлиши керак. Маркетинг тузилишининг кам бўғинлилиги. Тузилиш қанчалик кам бўғинга эга бўлса, пастдан юқорига ахборот ва дирекция буйруқларининг юқоридан пастга етиб бориши шунчалик қисқа бўлади. Ташкилий тузилишлар икки турда бўлиши мумкин: «қаттиқ» (механистик) ва «юмшоқ». Қаттиқ тузилиш қуйидаги хусусиятларга эга: ходимларнинг мажбуриятлар доираси шартном абилан қатъий белгиланган; ҳокимиятнинг марказлашишиш ва ихтисослашишиш кучайтирилган; ходим лавозими назарда тутмаган ишни бажаришга мажбур эмас; турли расмий йўриқномалар амалда

бўлади. Бундай ташкилий тузилиш барқарор ташқи муҳит шароитида самара беради. Ўзгарувчан муҳитда «юмшоқ» тузилиш мақсадга мувофиқроқдир. Уларда ваколатларнинг марказлашмаганлиги кўпроқ. Ходимларнинг мажбуриятлари доираси тахминан белгиланган ва ходим асосий иши билан боғлиқ ҳар қандай ишни бажаришга мажбур. АҚШ ва Англия маркетинг тузилишларида механистик қирралар, Японияда эса кейинги айтиб ўтилган қирралар кўпрқдир. Маркетинг мақсадларига эришишда корхона маркетинг хизматида ички ташкилий бўлинмаларни тузиш катта аҳамиятга эга. Бу ерда, қоида тариқасида, қуйидаги бўлинмалар ташкил қилинади. 1. Бозорни тадқиқ қилиш бўлими. У ўз ичига қуйидагиларни олади; ахборот-тадқиқот гуруҳи (бюро); маҳсулотга бўлган талабни ўрганиш гуруҳи (бюро); бозорни ўрганишга техник хизмат кўрсатиш гуруҳи (бюро). 2. Маҳсулот ассортиментини бошқариш гуруҳи. У ўз ичига қуйидаги гуруҳларни олади: эски маҳсулот ассортиментини бошқариш гуруҳи; янги маҳсулот ассортиментини бошқариш гуруҳи. Сотиш гуруҳи. У ўз ичига тезкор-сотиш ишлари бўйича бўлинмаларни олади. Бу бўлинмаларнинг сони ва номлари асосан ишлаб чиқарилаётган маҳсулот номенклатураси кенглиги ва корхона ишлаб чиқариш-хўжалик фаолиятининг ўзига хослигидан келиб чиқиб белгиланади. Талабни шакллантириш ва сотишни рағбатлантириш бўлими. Унинг таркибига одатда қуйидаги гуруҳлар (бюролар) киради: реклама; сотишни рағбатлантириш. Сервис хизмати кўрсатиш бўлими фақат мураккаб техника, машиналар ишлаб чиқарадиган корхоналар, фирмаларда тузилади. Маркетинг хизмати бўлинмалари ўзаро узвий боғланган. Маркетинг хизмати бўлинмаларининг асосий вазифалари ва функцияларини кўриб чиқамиз. Бозор конъюнктураси, талаб ва маҳсулотни реклама қилиш бўлимининг вазифалари қуйидагилардан иборат:

қисқа муддатли, ўрта муддатли ва узоқ муддатли маркетинг стратегиясини ишлаб чиқиш; корхонанинг маҳсулотига талабни ўрганиш ва ишлаб чиқарилаётган маҳсулот истеъмолининг узоқ муддатли, ўрта муддатли, қисқа муддатли башоратини ишалб чиқиш; ишлаб чиқарилаётган маҳсулотнинг истеъмол хусусиятларини ва истеъмолчи томонидан унга қўйилаётган талабларни тадқиқ қилиш; рекламани ташкил қилиш ва маҳсулот сотишни рағбатлантириш; тижорат омиллари ва иқтисодий омилларни таҳлил қилиш; рақобатчи маҳсулотнинг етказиб берилиш ҳажмлари, техник даражаси ва сифатини, унинг устунликлари ва камчиликларини, корхона чиқараётган маҳсулотни сотишнинг янги бозорлари ва янги истеъмолчилар мавжудлигини тадқиқ этиш; чиқарилаётган маҳсулотга бўлган талабни ўрганиш, ишлаб чиқарилажак ва ишлаб чиқарилаётган маҳсулотга эҳтиёжни, статистик ҳисобот маълумотларини баҳолаш; бозор ҳолати ва сотувлар ҳажмига таъсир қиладиган турли омилларнинг ўзаро алоқаси тизимини аниқлаш; корхона маҳсулотининг рақобатбардошлигини таҳлил қилиш, унинг истеъмол хусусиятларини, нархи, ишлаб чиқариш харажатларини бошқа корхоналар ишлаб чиқараётган рақобатчи маҳсулотнинг ўхшаш кўрсаткичлари билан таққослаш; корхона маҳсулоти учун бозор сиғимини ҳисоблаш ва ҳ.к.; Сотиш бўлимининг вазифалари қуйидагилардан иборат: тайёр маҳсулотни етказиб бериш бўйича шартномаларни ўз вақтида тайёрлаш ва тузиш; тузилган шартномаларга мувофиқ маҳсулотни кўрсатилган муддатларда ва номенклатурада етказиб бериш режалари бажарилишини таъминлаш; тузилмавий бирликларнинг маҳсулот етказиб беришларини назорат қилиш;

маҳсулот қабул қилинганлигини ҳсиобга олиш ва юклаб- жўнатилганлиги ҳақидаги ҳисоботларнинг тўғри юритилишини таъминлаш ва ш.к. Сотиш бўлимининг функциялари қуйидагилардан иборат: корхонанинг маҳсулотни ўтказиш бўйича муваффақиятли тижорат фаолиятини таъминлаш; ишлаб чиқарилаётган маҳсулотга харидорлар билан шартномаларни тайёрлаш ва тузиш; корхонанинг тегишли хизматлари билан биргаликда ишлаб чиқариш номенклатура режалари ва тайёр маҳсулотни топшириш режаларини шакллантириш; тузилган шартномаларга мувофиқ маҳсулот етказиб беришнинг йиллик, чораклик ва ойлик режаларини тузиш; етказиб бериш режалари бажарилишининг ойлик, чораклик таҳлилини амална ошириш ва цехларнинг маҳсулот етказиб бериш бўйича қарздорликларини тугатиш бўйича чоралар кўриш; маҳсулот сотиш бўйича асосланмаган харажатларни бартараф қилиш бўйича тадбирларни амалга ошириш; маҳсулот улгуржи савдосини ташкил қилиш ва ҳ.к. Ишлаб чиқарилаётган товарга техник хизмат кўрсатиш бўлимининг вазифалари қуйидагилардан иборат: ишлаб чиқарилаётган маҳсулотга фирма хизмати кўрсатиш; ишлаб чиқарилаётган маҳсулотни эксплуатация қилиш ва таъмирлаш бўйича таянч базаларини ташкил қилиш; маҳсулотни йиғиш, тартибга солиш, ишлатиб кўриш, унга сотишдан олдинги хизмат кўрсатиш ва истеъмолчиларга йиғилган ҳолда етказиб бериш бўйича ишларни ташкил қилиш; таъмирлаш ва қисмлар ҳамда деталларни тиклашнинг илғор технологияларини жорий қилиш бўйича ишларни ташкил қилиш; эҳтиёт қисмлари, унинг захираларини тиклаш ва тўлдиришга бўлган эҳтиёжни ҳисоблаш;

янги техникани жорий қилиш ва уни қўллаш бўйича ахборот билан таъминлашни ташкил қилиш. Бу бўлимнинг функциялари қуйидагилардан иборат: маҳсулотга кафолат хизмати кўрстаиш бўйича таянч базалар ва таянч пунктларнинг ишини ташкил этиш ва унга раҳбурлик қилиш; жойларда кафолат муддати давомида ишдан чиққан техникага кафолат хизмати кўрсатиш ва техникани таъмирлашни ташкил қилиш; ишлаб чиқарилаётган маҳсулотдан фойдаланишда бузилишлар ва камчиликлар ҳақидаги дастлабки маълумотларни тўплаш, бу борадаги даъволарни кўриб чиқишда қатнашиш; ишлаб чиқарилаётган маҳсулотнинг сифати бўйича даъволарни кўриб чиқиш ва уларни қондириш; таъмирдан чиқарилган техникани синаб кўришни ташкил қилиш ва унда иштирок этиш; эҳтиёт қисмларини техник асосланган ҳолда режалаштириш ва ишлаб чиқариш бўйича таклифлар ишлаб чиқиш, корхонада тайёрланаётган эҳтиёт қисмлари номенклатурасини ишлаб чиқиш ва уни келишиб олишда иштирок этиш ва ҳ.к. Истиқболлаш ва маркетингни режалаштириш бюросининг вазифалари қуйидагилардан иборат: бозор конъюнктураси, тўлов қобилиятига эга талаб, корхонани ривожлантириш истиқболлари, ишлаб чиқаришгақўйилиши режалаштирилаётган маҳсулот турлари ва нархларни башорат қилишни ишлаб чиқиш; маркетинг стратегиясини ишлаб чиқиш; ишлаб чиқариш қуввати, ишлаб чиқариш режасини шакллантириш бўйича тавсиялар ишлаб чиқиш; Унинг функциялари қуйидагилардан иборат; харидорларнинг эҳтиёжларини ўрганиш;

маҳсулотда харидорларнинг маҳсулот ишончлилиги ва сифати, баҳо даражаси, етказиб бериш шартлари, сотишдан кейинги техник хизмат кўрсатишга бўлган талаблари қанчалик ҳисобга олинганлигини ўз вақтида аниқлаш; захиралар, шунингдек, буюртмалар портфели тўғрисидаги маълумотларни ўрганиш ва шу асосда ишлаб чиқариш қувватларини башорат қилиш; ишлаб чиқаришдаги асосий тенденцияларни аниқлаш ва ички истеъмол, экспорт ва импортни ўрганиш асосида талабни таҳлил қилиш; истеъмолчи тармоқларда машиналар ва ускуналарни қўллаш кўлами ва шароитларини аниқлаш; маҳсулотларнинг турларига бўлган нархлар тўғрисидаги маълумотларни ўрганиш; хорижий ташкилотлар ва фирмаларни ўрганиш; фирма ихтисослиги бўйича рақобатчи фирмалар, шериклар ва воситачи фирмаларнинг фаолиятини ёритадиган материалларни танлаб олиш ва тизимлаштириш; олдинда турган давр учун талаб ва таклиф балансини тузиш; бозорни мунтазам кузатиб бориш ва рўй бераётган ўзгаришларга мос равишда башоратларга ўзгартиришлар киритиб бориш; рекламанинг мақсадлари, усуллари ва самарадорлигини аниқлашда қатнашиш; шартнома кампаниясини ўтказишни ва маҳсулот сотишни ташкил этишни таҳлил қилиш ва уларни такомиллаштириш бўйича таклифлар ишлаб чиқиш. Маҳсулот ўтказиш бозори ва талабни ўрганиш бюросининг вазифалари қуйидагилардан иборат: корхона ишлаб чиқараётган маҳсулотга бўлган талабнинг тузилиши ва динамикасини белгилаб берадиган омилларини ўрганиш (бозо конъюнктурасини тадқиқ этиш); корхона маҳсулотининг рақобатбардошлигини аниқлаш; чиқарилаётган маҳсулотнинг истеъмол хусусиятларини ва унга қўйилаётган истеъмол талабларини тадқиқ қилиш;

маҳсулот яратувчилар ва ишлаб чиқаришни истеъмолчиларнинг талабларини бажаришга йўналтириш. Бу бюронинг функциялари қуйидагиларни ўз ичига олади: бозор конъюнктураси, эҳтиёжлар, маҳсулотга бўлган тўлов қувватига эга талабни тадқиқ қилиш режаларини ишлаб чиқиш; мазкур бозордаги талаб потенциалига таъсир қилувчи иқтисодий омиллар аҳамиятининг динамикасини аниқлаш; ўрганиш, зарур ахборот базасини, тадқиқот усулларини аниқлаш учун бозор сегментларини танлаб олиш (адабий манбалар, статситик маълумотларни ўрганиш, анкеталар, жўнатиш, шахсан интервью олиш, телефон орқали сўровлар ўтказиш ва ҳ.к.); истеъмолчиларнинг фикрини ва уларнинг ишлаб чиқарилаётган маҳсулотни яхшилаш бўйича таклифларини ўрганиш, бунинг учун тижорат воситачилари ва мустақил экспертларни таклиф қилиш; талабни ўрганиш асосида истеъмолчининг талабларини ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқарилаётган маҳсулотга шартномалар тузиш бўйича тавсиялар ишлаб чиқиш; бозор конъюнктураси ва корхонанинг маҳсулотига талаб масалалари бўйича ҳисоботлар, ахборот ва таҳлилий материалларни тайёрлаш. Реклама бюросининг вазифалари қуйидагилардан иборат: ишлаб чиқарилаётган маҳсулотнинг хусусиятлари ва бозор конъюнктурасини ҳисобга олган ҳолда реклама ўтказишнинг энг самарали йўналишларини ишлаб чиқиш; маҳсулотни реклама қилишнинг барча турларини ташкил этиш ва маҳсуло тайёрловчи корхонага нисбатан ҳурматни шакллантириш. Реклама бюросининг вазифалари қуйидагилардир: -талабни ўрганиш ва маҳсулот ўтказиш бўйича мутахассислар билан биргаликда реклама объектлари ва маҳсулотни реклама қилиш лозим бўлган бозор сегментларини ўрганиш; оммавий ахборот воситалари ёрдамида рекламани ташкил қилиш;

фрима услубини шакллантириш бўйича таклифлар ишлаб чиқиш; фрима маҳсулотлари ёрдамида реклама ташкил қилиш; реклмаа тўказиш бўйича реклама агентликлари ва бошқа ташкилотлар билан шартномалар тайёрлаш; мамлакатдаги ва хорпиждаги ўхшаш корхоналарда рекламани ташкил қилишни рўганиб чиқиш ва уларнинг тажрибаларидан фойдаланиш бўйича таклифлар ишлаб чиқиш; рекламанинг таъсирчанлигини, унинг маҳсулот сотиш, истеъмолчининг маҳсулот ҳақида хабардорлик даражасига таъсирин таҳлил қилиш; рекламанинг самарадорлигини аниқлаш. Маркетинг бўлими ва тижорат бўлимининг фаолиятин мувофиқлаштириш. Маркетинг бўлимининг тижорат бўлими билан ҳамкорлиги кутилмаганда муҳим хомашё материаллари ва таркибий қисмлар етишмай қолганда буюртмалар бажарилмай қолишининг олдини олиш учун зарур. Агар маркетинг бўлими истиқболдаги режалар ва тузилган шартномалар ҳақида хабардор қилмаса, бундай ҳолат юзага келиши мумкин. Ва аксинча, башоратларнинг хатолиги ёки маркетинг бўлими тижорат бўлимига эҳтиёжларнинг камайганлиги ҳақида ўз вақтида хабар бермаслиги туфайли материалларнинг ҳаддан ортиқ тўпланиб қолиши бошқа мақсадлар учун фойдаланиш мумкин бўлган воситаларнинг ишлатилмай қоилишга олиб келади. Маркетинг бўлими ва молия бўлимининг фаолиятини мувофиқлаштириш. Маркетинг бўлими харажатларни ҳисоблаш ва сметалар тузишга бевосита алоқадордир. Бўлим мутахассислари бухгалтерлик ишининг барча тафсилотларини билмасликлари мумкин, лекин улар ишлаб чиқариш харажатларини ҳисоблаб чиқиш ва бюджет назорати усуллари билан батафсил танишган бўлишлари лозим, чунки улар сметанинг бажарилиши ва маркетинг харажатларини назорат қилиш учун жавобгардирлар. Пировардида маркетинг бўлимининг иши ҳақида бутун корхонанинг молиявий фаолияти натижалари бўйича баҳо берадилар. Маркетинг бўлимининг юридик хизматлар билан ҳамкорлиги. Маркетинг бўлимининг мутахассислари тез ва малакали юридик маслаҳат олиш имконига эга

бўлишлари зарур. Хўжалик ва тижорат фаолиятининг турли жиҳатларига (янги маҳсулот яратиш, ишлаб чиқариш, нархларни белгилаш, ўраш-қадоқлаш, реклама, сотиш шартлари ва ҳ.к.) тегишли қонунчилик ва бошқа ҳужжатлар мавжуд. Маркетинг бўлимининг кадрлар бўлими иши билан ҳамкорлиги. Маркетинг бўлимининг раҳбарлари яхши мутахассисларни топиш ва ишга ёллашдан манфаатдордирлар. Озирги вақтда маркетинг бўйича ўқитилган ва тажрибали мутахассисларга кескин эҳтиёж туилмоқда ва шунинг учун ҳам уларнинг ишига яхши ҳақ тўланиши керак. Эҳтимол тулиган ходимларни таклиф қилиш, улар орасида сўров ўтказиш ва уларни танлаб олиш учун жавобгар шахслар номзоднинг бўлажак иши хусусиятлари, унинг мақоми, хизматдаги ўзаро муносабатлари, лавозим бўйича кўтарилиш истиқболлари ва ушбу ишни бажариш учун зарур бўлган касбий ва умумтаълим тайёргарлиги, шахсий хислатлари, қобилияти ва иш тажрибаси ҳақида аниқ тушунчага эга бўлишлари керак. Саноат маркетингининг функциялари ва вазифалари Саноат маркетинги деб саноат корхонасида бозорни ўрганиш ва маҳсулотни тўлиқ сотиш шартида рақобатбардош маҳсулот яратиш асосида максимал фойда олишга йўналтирилган ишлаб чиқариш ва тижорат сиёсатини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш тизимига айтилади. Саноат маркетинги концепцияси корхонанинг ишлаб чиқариш ва тижорат сиёсатини белгилаб берадиган дастурни ишлаб чиқиш туфайли эришиладиган мақсадларни белилаш ҳисобланади. Саноат маркетингининг мақсади қуйидагилар ҳисобланади: - фойда олиш; - корхонанинг барқарор ривожланишини таъминлаш; - саноат маҳсулоти ишлаб чиқариш ва сотиш самарадорлигига эришиш; - давлат структуралари ва иқтисодиёт муҳитида корхона нуфузи ва обрў- эътиборини қўллаб-қувватлаш;

- корхонада самарали ижтимоий-иқтисодий сиёсат ва унинг персонали барқарорлигига эришиш. Қўйилган мақсадга эришишда қуйидаги омилларни мувофиқлаштириш талаб этилади: -мустаҳкамлик; -корхона ривожланишининг барқарорлиги; -истеъмолчилар эҳтиёжлари; -давлат манфаатлари. Тўғри ташкил қилинган ва самарали фаолият кўрсатаётган маркетинг тизими туфайли жамиятни қондиришнинг мос келувчи даражаси, корхона хизматлари ва маҳсулотларининг рақобатбардошлик даражасини ошириш таъминланади. Қўйилган мақсадларга эришиш учун маркетинг қуйидаги вазифалар бажарилишини таъминлаши лозим: -корхона учун имкон қадар максимал фойда олиш; -шахсий ва жамият эҳтиёжларининг максимал даражада қондирилишини таъминлаш; -маҳсулот билан биргаликда кенг хизматлар танловини тақдим этиш (техник таъминот, маҳсулотни ўзлаштиришда маслаҳатлар ва ишдан чиққан маҳсулотларни утилизация қилишга қадар бўлган муайян ёрдамлар); -маҳсулот сифатининг юқори бўлишини таъминлаш, унинг рақобатбардош даражада бўлишига эришиш, жумладан, маҳсулотга истеъмолчи учун мақбул келадиган нарх белгилаш ва унга сервис хизматини ташкил қилиш; -жамият фаровонлигига эришиш ва турмуш сифатини максимал даражада ошириш. Бу вазифаларнинг бажарилиши бозор конъюнктураси ўзгариши ва маҳсулотга талаб динамикасини узлуксиз ўрганиш, нархлар ўзгаришини доимий таҳлил қилиш, истеъмолчиларнинг харид лаёқатини ўрганиш ва башорат қилиш, истеъмолчиларни жалб қилишнинг самарали усулларидан, жумладан, махсус реклама кампаниялари ва жамоатчилик билан ишлашдан ( public relation )

кенг фойдаланиш, корхонада махсус структуралар ташкил қилиш ва маркетинг тизимида банд бўлган персонални самарали бошқариш билан таъминланади. Саноат маркетингини қўллаш тажрибаси ва унинг самарадорлиги энг сермаҳсул мисолларини умумлаштириш ушбу соҳада амалий фаолиятнинг қуйидаги асосий тамойилларини ифодалашга имкон беради. 1. Бозорни, унинг конъюнктураси ва ривожланиш тенденцияларини узлуксиз комплексли ўрганиш. Бу биринчи навбатда, истеъмолчиларни (уларнинг манфаатлари, молиявий ва харид лаёқатини), ушбу бозордаги нархлар ва нарх сиёсатини ўрганиш, рақобатчиларни, таъминот шартлари ва ҳ.к. ни таҳлил қилишга тааллуқлидир. 2. Бозорни сегментлаш, бу маҳсулот энг самарали эгаллаб турган бозор «ниша» си ва сизнинг маҳсулот белгилаб берадиган қисмга йўналишлар белгилашга имкон яратади. 3. Ўз мижозларига ҳурмат ва янги мижозларни доимий излаш. Истеъмолчиларни эҳтиёт қилиш, уларнинг доимий буюртмачига айланиши учун қўлдан келган барча нарсани қилган ҳолда ҳамма билан бир хил муносабатда бўлишга ҳаракат қилиш керак. Шуни эсдан чиқармаслик керакки, ишлаб чиқарувчи истеъмолчига боғлиқ бўлади, шунинг учун доимо унинг реакцияси ва сизнинг маҳсулотлардан қониққанлик даражаси билан қизиқиб туриш лозим. 4. Бозорга мослашиш, яъни корхонанинг бозор конъюнктурасининг барча ўзгаришларига мослашувчан жавоб қайтариши. 5. Маҳсулотни доимий янгилаб туриш ва бу билан боғлиқ ҳо лда саноат ишлаб чиқариши, товарни илгари суриш сиёсати, сотув усулларини янгилаш (инновациялар тамойили). Маҳсулотдан қониққанлик даражасини, унга эҳтиёжларнинг ўзгаришини доимий таҳлил қилиш ва уни янгилаш бўйича тезкорлик билан чоралар кўриш зарур. 6. Маҳсулотни силжитиш сотув тизимини такомиллаштириш, бу қаторга биринчи навбатда, самарали реклама ва паблик рилейшнз ( public relations ), ўйлаб чиқилган таъминот ва сотув усуллари, тезкор ва очиқ сотувдан кейинги сервис киради.

7. Маркетинг фаолиятига режалар тузиш амалиётини жорий қилиш: қисқа муддатли (1-1,5 йил), ўрта муддатли (2-5 йил) ва узоқ муддатли башоратлар (10- 15 йил). Корхонанинг узоқ муддатли ривожланишини таъминлаш учун зарур бўлган муайян маркетинг тадбирларини кўзда тутадиган стратегик маркетингни режалаштиришга, алоҳида бўлинмалар раҳбарларининг жавобгарлиги, режаларнинг қаерда ва қандай амалга оширилиши, шунингдек, қандай якун топишига алоҳида эътибор қаратиш керак. Саноат корхонасида маркетингнинг таҳлилий функцияси Маркетинг таҳлилий функцияси корхонанинг маркетинг фаолияти негизини ифодалайди. Чунки ташқи муҳит ҳолати ва ривожланиш истиқболларини чуқур билмасдан, корхонанинг ички муҳитини таҳлил қилмасдан туриб хўжалик ва тижорат фаолияти билан шуғулланиш, корхонани мақсадли йўналтирилган ҳолда бошқариш ва корхона манфаатларида назорат қилинадиган ташқи муҳит омилларини ўзгартириш имкони бўлмайди. Кўриб чиқилаётган таҳлилий функцияни амалга ошириш жараёнида фирма ички ва ташқи муҳитининг 4-расмда акс эттирилган элементлари кетма-кетликда тадқиқ этилади. Ташқи муҳитни билишда дастлабки қадам бозорни ўрганиш ҳисобланади . Бу ерда мақсад: кўплаб потенциал бозорлар орасидан корхона ва унинг товарлари учун энг қизиқарли ва устувор бўлиши, уларда энг кам харажатлар ва ҳаракатлар билан тижорат муваффақиятига эришиш мумкин бўлган бозорларни танлаш. Бунинг учун миллий бозоралр ва хорижий мамлакатлар бозорларини рангларга ажратиш, яъни уларда корхона тасарруфида бўлган товар ва хизматларни сотиш шароитларига қараб корхонанинг бу бозорларга қизиқиши камайиб бориши бўйича белгиланган тартибда (биринчи, иккинчи, учинчи ва ҳ.к.) жойлаштириш ўтказилади. Рангларга ажратиш мезонлари бўлиб қуйидагилар иштирок этади:

1. Бозорнинг кирувчи (импорт) сиғими . Корхона томонидан таклиф этилаётган товарга тавсифномалари бўйича яқин ёки айнан шундай бўлган товар олиб кириш (импорт) мутлақ ҳажми ва кирувчи (импорт) квота қанчалик катта бўлса, бу товарнинг ушбу мамлакатга экспорт эҳтимоли шунчалик юқори бўлади. Бозор сиғими бу - мамлакатда (минтақада) сотилаётган, корхона 1-йил давомида ишлаб чиқарадиган товарга ўхшаш товар ҳажми. Одатда тадқиқотчилар бозор сиғимини аниқлашда товарнинг кўринадиган истеъмоли билан чекланади, яъни:

Билвосита экспорт ва импорт ҳақида ҳамда омборларрдаги товар захиралари ҳаракати ҳақида аниқ маълумотлар олиш жуда қийин эканлиги сабабли бу маълумотлар тадқиқот натижаларини жиддий равишда бузиб кўрсатиши мумкин.

2. Минтақа (мамлакат) ЯИМ, ЯММ, аҳоли жон бошига даромад даражаси . Миллий бойликнинг бу ва бошқа кўрсаткичлари бозорларни рангларга ажратишда муҳим роль ўйнайди, чунки бошқа барча шароитлар бир хил бўлганда корхонани харидорлар таклиф этилаётган товарларни сотиб олиш учун кўпроқ маблағларга эга бўлган бозорлар қизиқтиради. 3. Давлат сектори ва хусусий сектордаги инвестицион сиёсат . Корхонани бирини ўринда, у сотиш учун таклиф этишни мўлжаллаган товарлар истеъмол қилувчи тармоқдаги инвестициялар ҳажми ва динамикаси қизиқтириши лозим. Бунда тижорат фаолиятининг узоқ муддатли натижаси нуқтаи назаридан корхонани қизиқтираётган белгиланган маҳсулот турларини истеъмол қилувчи тармоқларда жадал ва қатор йилларга ҳисоблаб чиқилган инвестицион сиёсат амалга оширилаётган бозорларни афзал кўриш лозим. 4. Импортни тартибга солиш (ташқи операциялар ҳолатида). Экспортчини биринчи навбатда, импортни тартибга солиш минимал тариф ва нотариф чекловларига эга бўлган, мамлакатимиздан товарлар олиб кириш режими энг либерал бўлган мамлакатлар жалб қилади. 5.Географик ҳолат . Кўплаб машина ва асбоб-ускуналар турлари учун ушбу мезон муҳим роль ўйнамайди. Бироқ йирик партияда бир хил маҳсулотлар, шунингдек, хомашё товарлари етказиб беришда бозорнинг чегарадан узоқда жойлашганлик кўрсаткичи маҳсулот сотиш бозорини танлашга жиддий таъсир кўрсатиши мумкин. 6. Ҳуқуқий режим барқарорлиги . Бу бозорларни рангларга ажратишнинг муҳим мезони саналади, чунки мос келувчи мамлакатда ишлаб чиқаришни кооперациялаш ва товарларни бевосита толиб чиқишда узоқ муддатли муваффақиятга фақат минтақадаги сиёсий вазият ва ҳукумат режимининг барқарорлик шартларида эришиш мумкин. Экспортчи учун уларнинг ҳукумати Ўзбекистон Республикаси билан иқтисодий ҳамкорлик ҳақида битим тузган ва мамлакатимизга нисбатан дўстона сиёсат юритаётган мамлакатлар афзалроқ саналади.

Кейинги қадам истеъмолчиларни ўрганиш ҳисобланади . Маълумки, исталган бозорда қоидага кўра, ҳар хил турдаги маҳсулот ва хизматларнинг кўплаб истеъмолчилари ҳаракат қилади. Бу мулкчилик шакли турлича бўлган турли ишлаб чиқариш корхоналари, давлат ва муниципал корхона ва ташкилотлар, индивидуал фойдаланиладиган товар истеъмолчилари бўлган кўп сонли жисмоний шахслар, хўжалик инфратузилмаси корхона ва ташкилотлари (транспорт ва электр-энергетикаси компаниялари, йўл-қурилиш ташкилотлари ва корхоналари, таъмирлаш ва бошқа сервис фирмалари ва ҳ.к.) ҳисобланади. Учинчи қадам: бозорнинг фирма структурасини ўрганиш. Бозорда кўплаб корхона, фирма ва ташкилотлар фаолият юритади, ўзаро алоқа қилади, ҳамкорлик қилади ва рақобатлашади. Юзага келган бозорда ўзи учун иқтисодий «ниша» топиш учун корхона фирма структурасига нисбатан етарли даражада чуқур таҳлилий ишларни бажариши лозим. Қуйидагиларни аниқлаш зарур: > бозор муносабатлари қатнашчилари қайсилар ва улар танланган мақсадли бозорда қандай ҳаракат қилади; > қайси фирма ва ташкилотлар корхонага унинг маҳсулотларини танланган мақсадли бозорда илгари суришда ёрдам кўрсатиши ва қўллаб- қувватлаши мумкин; > қайси фирма ва ташкилотлар корхонага унинг танланган мақсадли бозордаги фаолиятига қаршилик қилиши мумкин. Бу саволларга жавоб бериш учун бозор муносабатлари қатнашчиларини ўрганиш ва тизимлаштириш амалга оширилади. Одатда бозорнинг фирма структураси фирмаларнинг уч гуруҳи бўйича амалга оширилади: > контрагент фирмалар (харидор фирмалар); > рақобатчи фирмалар; > воситачи фирмалар. Тўртинчи қадам: бозорнинг товар структурасини ўрганиш .

Корхона учун танланган мақсадли бозорга етказиб бериш учун режалаштирилаётган маҳсулотга ўхшаш маҳсулотга бўлган эҳтиёж қандай қондирилишини билиш муҳим аҳамиятга эга. Бу саволга корхонани қизиқтирадиган бозор товар структурасини таҳлил қилиш натижасида жавоб олиш мумкин. Қўйилган вазифа корхона қуйидагиларни ўрганади: > техник даража; > бозорда муомалада бўлган товарлар сифати; > бозорда қабул қилинган товар ҳаракатланиш тизими; > рақобатчилардаги сервис даражаси; > истеъмолчилар томонидан товарга нисбатан махсус (ўзига хос) талаблар. Бозорнинг товар структурасини ўрганиш корхонага унинг маҳсулоти ушбу мақсадли бозорда қанчалик рақобатбардош бўлиши мумкин деган саволга жавоб топишга ёрдам беради. Рақобатбардошлик деганда маҳсулотни рақобатчи товардан муайян эҳтиёжга мувофиқлик даражаси бўйича ҳам, уни қондириш харажатлари бўйича ҳам фарқ қилишини акс эттирадиган тавсифномасини тушуниш лозим. Бундай тафовутни акс эттирувчи кўрсаткич таҳлил қилинаётган маҳсулотнинг рақобатчи товар билан таққослагандаги рақобатбардошлигини белгилаб беради. Рақобатбардошликни баҳолаш учун таҳлил қилинаётган маҳсулот ва рақобатчи товарни харидорнинг эҳтиёжи билан белгиланган даража билан таққослаш, сўнгра олинган кўрсаткичларни солиштириш зарур. Таққослаш учун асос сифатида муайян эҳтиёж олиниши сабабли, бир хил бўлмаган товарлар ҳам таққосланиши мумкин, чунки улар битта эҳтиёжни қондиришнинг турли усулларини ифодалайди, холос. Ишлаб чиқариш-техник йўналишдаги маҳсулот рақобатбардошлигини баҳолаш учун 5-расмда акс эттирилган схема таклиф этилади.

Рақобатчиларда асосий мусобақа жиҳатлари маҳсулотлар янгилигида, юқори техник даражада ва маҳсулотнинг сифат кўрсаткичларида мужассам топади. Мақсадли бозорнинг товар структурасини ўрганиш корхона ва унинг тадқиқотчиларини рақобатчилар фаолиятини таҳлил қилиш ва рақобатлашаётган

товарнинг сифати, техник даражаси ва бошқа элементларини баҳолаш заруратига олиб келиши муқаррар. Ўрганиш натижалари мақсадли йўналтирилган сиёсат юритиш учун эътиборни қуйидаги асосий жиҳатларга мужассам этишга ёрдам беради: 1)таклиф этилаётган маҳсулотнинг танланган бозорда (сегментда) муомалада бўлган маҳсулотлар билан таққослаганда рақобатбардошлик даражаси ва янгилик даражаси; 2)таклиф этилаётган маҳсулотлар техник, иқтисодий, эргономик ва бошқа тавсифномаларининг мамлакатда мавжуд бўлган стандартлар ва меъёрлар талабларига, эксплуатация қоидалари ва ҳ.к. га мувофиқлиги; 3)таклиф этилаётган маҳсулот ёрдамида потенциал харидорлар ва фойдаланувчиларнинг истиқболдаги эҳтиёжлари ва айни пайтда мавжуд бўлган эҳтиёжларни қондириш қобилияти; 4)сотиш учун таклиф этилаётган маҳсулотни харидорлар талаблари ва ҳохиш-истакларига мослаштириш зарурати, таклиф этилаётган маҳсулотни модификациялаш мақсадга мувофиқлиги. Мақсадли бозорнинг товар структурасини ўрганишни диққат билан амалга ошириш корхонага сезиларли молиявий, тадбиркорлик ва ташкилий-тижорат рискларидан қочиш имконини беради. Бешинчи қадам: корхонанинг ички муҳити таҳлили . Ҳар қандай корхонанинг муваффақиятли фаолият юритиши ва кучли рақобат шароиларида жон сақлаш учун яхши имкониятлрага эга бўлиши уларнинг раҳбарияти корхона ичидаги вазиятни танқидий баҳолай олиш, яъни ички муҳитни таҳлил қила олишга қодир бўлган корхоналар учун кафолатланади. Ички муҳит таҳлили маркетинг таҳлилий функциялари доирасида энг мураккаб вазифалардан бири ҳисобланади . Ахир у ва у томонидан бошқарилаётган корхона нима билан ва қандай шуғулланаётганига четдан назар ташлаш қобилияти каби ноёб хислат ҳар бир кишига ҳам берилавермайди.

Саноат корхонасида маркетингнинг ишлаб чиқариш ва сотув функцияси Саноат корхонасида маркетингнинг ишлаб чиқариш функцияси. Маркетинг ишлаб чиқариш функцияси учта қуйи функцияни ўз ичига олади: > янги товарлар (бозор учун янгилик саналган товарлар) ишлаб чиқаришни ташкиллаштириш; > моддий-техник таъминотни ташкиллаштириш; > тайёр маҳсулот сифати ва рақобатбардошлигини бошқариш. Бу қуйифункцияларни ўзининг ишлаб чиқариш-тижорат фаолиятида маркетинг бошқарувидан фойдаланадиган корхонага ички ва ташқи бозорларда мақсадли йўналтирилган товар сиёсати юритишда узоқ муддатли муваффақиятга эришишга имкон берадиган ўзига хос учлик сифатида кўриб чиқиш лозим. Янги товарлар ишлаб чиқаришни ташкиллаштириш. Рақобат кураши кучли бўлган шароитларда корхонанинг товар бозоридаги ғалабаси фақат лаборатория ва конструкторлик бюролари, ишлаб чиқариш цехлари ва маҳсулот сифатини назорат қилиш участкаларидаги ижодий ишлар билан таъминланиши мумкин. Агар барча ишлаб чиқариш ва функционал хизматларнинг биргаликдаги саъй-ҳаракатлари билан ноёб янги товар яратишнинг уддасидан чиқилса, у кучли карвонбоши сифатида корхонани бозор муваффақияти томон етаклаб кетади. Бозор учун янгилик саналган товарлар ишлаб чиқаришни ташкиллаштиришга алоҳида эътибор қаратилади. Улар истеъмолчилар олдида тамомила янги эҳтиёжни қондириш имкониятини очади; маълум бўлган эҳтиёжни қондиришни сифат жиҳатидан янги поғонага кўтаради; маълум бўлган эҳтиёжни кенгроқ доирадаги харидорларга белгиланган даражада қондириш имконини беради. Бозор учун янгилик саналган товарлар ишлаб чиқариш шунинг учун ҳам тижорат муваффақиятининг асосий омили ҳисобланадики, у корхонага белгиланган давр мобайнида бозорда монопол ҳолат эгаллаш ва тармоқ бўйича ўртача кўрсаткичлар билан таққослаганда кўпроқ фойда олишга имкон беради.

Янги товар, товар тизими яратишда асосийси ўртача статистик харидорнинг мавҳум эҳтиёжларидан эмас, балки реал якуний фойдаланувчиларнинг аниқ ва муайян ҳохиш-истаклари ва эҳтиёжларидан келиб чиқиш ҳисобланади. Бозор учун янгилик саналган товарлар яратилган ҳолатда корхона рақобатчилар олдида бир қатор етарли даражада узоқ муддатли устунликларга эга бўлади. Янги товар концепцияси ишлаб чиқиш ва амалга ошириш катта ҳажмдаги ишларни бажариш ва илк паллаларда фойдали иш коэффициентининг паст бўлиши билан боғлиқ. АҚШ машинасозлик корхоналари бўйича ўртача статистик маълумотлар шундан далолат берадики, 100 та аниқ ифодаланган янги товар ғоясидан лаборатория намунаси (макет) босқичигача атиги ўнтаси етиб келади. Ўнта намунадан оммавий ишлаб чиқаришга фақат учто товар келиб тушади ва шундан биттасигина бозорда барқарор позиция эгаллайди ва фирмага фойда келтира бошлайди. Барча илгари сурилган янги товар ғоялари тахминан худди товарлар рақобатбардошлигини қиёсий баҳолашдаги каби мезонлар бўйича ўзаро таққосланад. Натижалар ижобий бўлганда белгиланган лойиҳаларни амалга ошириш янги товарлар партияси яратиш ҳақида қарор қабул қилинади. Янги товарни оммавий ишлаб чиқаришга киритишдан олдин кўпинча у бозорда тестдан ўтказилади, яъни танлаб олинган бозорларда синов тариқасидаги сотувлар ташкил қилинади. Биринчи навбатда бу индивидуал истеъмол товарларига тааллуқлидир. Ишлаб чиқариш йўналишидаги товарлар учун бозорда бундай тест ўтказишни ташкил қилиш қийинлиги ва бунинг анча қимматга тушиши сабабли камроқ амалга оширилади. Ишлаб чиқариш йўналишидаги янги товарлар, айниқса, машина, асбоб-ускуна, жиҳозлар ва ҳ.к. ни потенциал истеъмолчиларга синаб кўриш учун бепул бериш тавсия этилади. Бундай синовлар натижалари ишлаб чиқарувчи корхона учун қимматли ахборот берадики, у янги маҳсулотни техник даражаси ва сифати бўйича бозордаги энг юқори талаблар даражасига чиқариш имконини беради. Моддий-техник таъминотни ташкиллаштириш. Моддий- техник таъминот бу - ишлаб чиқаришни таъминлашдаги энг муҳим элементдир. Бозор

иқтисодиёти шароитларида корхона ўз эҳтиёжларини зарур моддий-техника ресурсларини тўғридан-тўғри олди-сотди шартномалари бўйича, шунингдек, улгуржи бозор имкониятларидан фойдаланган ҳолда таъминлайди. Таъминот хизмати олдига етарли даражада мураккаб вазифалар қўйилади, чунки у қуйидагиларни таъминлаши лозим: > моддий-техника таъминоти элементларини ишлаб чиқариш режаси билан ҳажм ва муддат бўйича мувофиқлаштирилган тарзда етказиб бериш; > муқобил таъминот манбалари мавжудлиги; > юклама харажатлари ортишига олиб келиши муқаррар бўлган омбор хўжалигида товарлар туриб қолишига йўл қўймаслик учун етказиб беришнинг мунтазамлиги ва маълум даражада бир текислиги; > етказиб берилаётган хомашё, материаллар, ярим тайёр маҳсулотлар ва бутловчи қисмлар сифатининг қоинақарли эканлиги; > таъминотчилар билан хўжалик алоқаларининг узоқ муддатли ва барқарор характери. Хорижий адабиётларда кўпинча «харид логистикаси» тушунчаси билан бир хил деб қараадиган моддий-техника таъминоти тизими юклама харажатларга ва шу тариқа тайёр маҳсулот таннархига жиддий таъсир кўрсатади. Корхона ривожланган омбор хўжалигига ва тайёрлов ишлаб чиқаришига эга эмаслиги идеал ҳолат ҳисобланади. Ортиқча захиралар капитал айланмаси тезлигини кескин пасайтириши, компаниянинг молиявий ҳолати ва рақобат позицияларини ёмонлаштиршии мумкин. Шу сабабли Ғарб мамлакатлари, айниқса, А ҚШ ва Япониядаги кўплаб корхоналар «Аниқ муддатида» номини олган таъминот тизимига фаоллик билан ўтмоқдалар. Ушбу тизим доирасида таъминотчи ва буюртмачи бутловчи материаллар етказиб беришнинг суткалик ва ҳатто соатлик графикларини келишиб оладилар. Тайёр маҳсулот сифати ва рақобатбардошлигини бошқариш. Маркетинг фалсафаси нуқтаи назаридан, товар сифати даражаси бу товарнинг якуний фойдаланувчининг белгиланган эҳтиёжларини қондириш қобилияти билан белгиланади. Сифат борасида халқаро ҳамжамият доирасида қабул

қилинган ва аниқроқ таъриф ИСО-8402-86 халқаро станартида келтирилган. "Сифат - маҳсулот ёки хизматнинг уларга шартланган ёки тахмин қилинган эҳтиёжларни қондириш қобилиятини берадиган тавсифнома ва хусусиятлар йиғиндисидир". Товар (хизмат) қондириши лозим бўлган эҳтиёжнинг шартланганлиги ва аниқлиги маҳсулот ишлаб чиқарувчини тахмин қилинаётган сотув бозорарини комплексли ўрганиш, уларни рангларга ажратиш ва истеъмолчиларни сегментлаш заруратига олиб келади. Сифат талабларига фақат ишлаб чиқиш (яратиш) пайтидаёқ муайян истеъмолчиларга йўналтирилган товаргина жавоб бера олади. ИСО-9004 стандартида товарнинг ҳаётийлик даври шундай ифодаланганки, энг бошида маркетинг таҳлилий функцияси ётади. Бу ҳолат сифат тизими соҳасидаги машҳур мутахассислардан бири бўлган К.Исикаванинг «Сифатни бошқариш маркетинг билан бошланади ва якун топади» деган фикрини тасдиқлайди. ИСО-9004 стандартида «сифат халқаси» деб номланган товарнинг ҳаётийлик даври бир қатор кетма-кетликда алмашинадиган босқичлар билан ифодаланади. 1. Маркетинг - мақсадли бозорлар излаш, истеъмолчиларни танлаш (бозорни сегментлаш). 2. Товар яратиш, жумладан, бўлаак маҳсулотга техник талаблар ишлаб чиқиш билан боғлиқ ИТТКИ. 3. Хомашё, материаллар ва бутловчи қисмлар сифатини зарур даражада таъминлаши лозим бўлган моддий-техник таъминот (харид логистикаси). 4. Ишлаб чиқариш жараёнларини тайёрлаш ва ишлаб чиқиш, яъни ишлаб чиқаришнинг ташкилий-технологик таъминотини йўлга қўйиш. 5. Бевосита ишлаб чиқариш. 6. Ишлаб чиқариш жараёнида товарни назорат қилиш, синаб кўриш ва тадқиқ этиш ҳамда ривожланган метрология хизматига асосланадиган ва тайёр маҳсулотни халқаро сертификатлаш ва сифатли маҳсулот ишлаб чиқаришнинг

ташкилий-технологик таъминотига йўналтирилган кирувчи назорат. 7. Тайёр маҳсулотни ўраб-қадоқлаш ва сақлаш, яъни товарларни транспорт воситасида ташиш ва асосий ва оралиқ омборларда бўлишида сифатини сақлаш муаммоларини ҳал қилиш. 8. Сотиш ва тақсимлаш, яъни мустақил сотув тизимида айирбошлаш ва тақсимлаш ёки тўғридан-тўғри маркетингда тақсимлаш ва айирбошлаш (товар ишлаб чиқарувчида ўзининг сотув тармоғи мавжудлигида, масалан, фирма савдосида). 9. Монтаж ва эксплуатация, яъни товарни истеъмолчига ишчи ҳолатда етказиш, персонални эксплуатация қоидаларига ўргатиш ва ҳ.к. 10. Хизмат кўрсатишда техник ёрдам (фирма сервис тизими, жумладан, кафолатдан кейинги таъмирлашда: таъмирлаш, эҳтиёт қисмлар етказиш ва ҳ.к.). 11. Фойдаланиб бўлинганидан сўнг утилизация, яъни якуний истеъмолчига махсус хизматлар кўрсатиш, жумладан, янги маҳсулот нархини ҳисоб-китоб қилишда эксплуатациядан олинаётган маҳсулотнинг қолдиқ қийматини ҳисобга олиш. Саноат корхонасида маркетингнинг сотув функцияси . Маълумки, «ишлаб чиқариш - айирбошлаш - тақсимлаш - истеъмол» занжирижа маркетинг сотув функциясининг зиммасига сўнгги учта бўғин тўғри келади. Чиқарилган маҳсулотларни муваффақиятли сотиш мақсадида корхона қуйидагиларни таъминлайдиган чора- тадбирлар мажмуини амалга ошириши лозим: > товар массасини бозор маконида жисмоний тақсимлаш; > нарх сиёсатига фаол таъсир кўрсатиш; > рекламага фаол таъсир кўрсатиш; > сотилган товарларга сервис хизматлари кўрсатиш. Товар ҳаракатланиш тизими саноат корхонаси маҳсулотини товарга айлантириши, яъни умумий ҳолатда ишлаб чиқарилган нарсани ушбу товар массасини истеъмол қиладиган шахсларга айирбошлаш орқали етказишни таъминлаши кўзда тутилган.

Товар ҳаракатланиш тизими корхона хўжалик фаолиятининг катта қисмини қамраб олади ва бир нечта босқичдан иборат саналади: > тайёр маҳсулот захираларини сақлаш жойи ва омборларга жойлаш тизимини танлаш; > юкларни корхона цехларидан ўраб-қадоқлаш жойлари ва омборларга етказиб бериш тизимини аниқлаш; > захираларни автоматлаштирилган бошқариш тизимини (АБТ) жорий қилиш; > буюртмаларни автоматлаштирилган қайта ишлаш тизими танлаш ва жорий қилиш; > товарларни сотув нуқталарига транспорт воситасида етказиб ебриш усуллари ва йўналишларини танлаш. Кўрсатилган товар ҳаракати схемасига шунингдек, сотув жойларини танлаш ва ташкиллаштиришни ҳам киритиш мумкин, чунки товар ҳаракатланиш жараёни товарни ишлаб чиқарувчидан харидор мулкига бериш билан якун топиши лозим. Бундан ташқари, кўплаб ҳолатларда товар ҳаракатланиш тизимига сотувдан кейинги сервис билан боғлиқ барча жараёнлар ҳам киритилади (мураккаб маиший техника ва маданий-маиший йўналишдаги бошқа машинасозлик товарларини ўрнатиш, созлаш, ишга тушириш). Товар ҳаракатланишини самраали ташкил қилишда бу босқичларнинг барчаси режалаштирилади ва яхши мувозанатланган ва мантиқий ташкил қилинган умумий комплекснинг ажралмас қисмлари сифатида ҳаётга татбиқ этилади. Товар ҳаракатланиши каналларини танлашда бир қатор омиллар ҳисобга олиниши керак: > истеъмолчилар (тавсифномалар: сони, марказлашуви, ўртача харид ҳажми; эҳтиёжлар: магазининг жойлашуви ва иш соатлари, ассортименти, савдо персоналининг ёрдами, кредит шарлари); > компания (мақсад: назорат, сотув, фойда, вақт); > ресурслар (даража, мослашувчанлик, сервисга эҳтиёж);

> билимлар (функциялар, ихтисослашув, самарадорлик); > тажриба (илгари суриш усуллари, сотув тизимидаги муносабатлар); > рақобат (тавсифнома: сони, марказлашув, ассортимент, истеъмолчилар; тактика: товар ҳаракатланиш усуллари, сотув тизимидаги муносабатлар); > товар (қиймат - товар бирлиги учун нарх; мураккаблик - техник жиҳат; сақланганлик - сақлаш даври, юклаб жўнатишлар тез- тезлиги; ҳажм - товар бирлиги массаси, бўлиниш); > товар ҳаракатланиш каналлари (муқобил: бевосита, билвосита; тавсифномалар: сони, бажарадиган функциялар, анъаналар; очиқлик: монопол келишувлар, ҳудудий чекловлар; юридик жиҳатлар: амалдаги қонунчилик ва қонун лойиҳалари). Товар сиёсати. Корхона раҳбариятининг улар туфайли тижорат нуқтаи назаридан самраали бўлган товарлар ассортименти ва номенклатураси ҳамда режалаштирилган сотув ҳажми таъминланадиган истеъмолчилар мақсадли гуруҳлари (бозор сегментлари) тўлов лаёқатига эга талабига қаратилган мақсадли йўналтирилган ҳаракатлари товар сиёсатини номини олган. Товар сиёсатини муваффақиятли ишлаб чиқиш ва амалга ошириш бозорларни (ташқи муҳитни) ва корхонанинг ИТТКИ, ишлаб чиқариш қувватлари, технологик таъминот соҳасидаги реал имкониятларини (ички муҳитни) яхши билишга асосланган бўлиши лозим. Табиийки, бу ахборотни корхона фақат кенг миқёсли маркетинг таҳлилий функциясини амалга ошириш натижасида олиши мумкин. Стратегик жиҳатдан корхонанинг товар сиёсати товарнинг ҳаётийлик даври (ТҲД) концепциясидан, яъни ҳар бир товар уни вақт бўйича сотиш ҳажми билан тавсифланадиган бозор барқарорлиги белгиланган даврига эга бўлишидан келиб чиқиши. Ҳаётийлик даври назариясига мувофиқ, товар ҳаётида бир нечта босқич фарқланади. товарни ишлаб чиқиш даври; товарни бозорга чиқариш даври;

сотувнинг ўсиш даври; етуклик даври; бозорнинг тўйинганлик даври; сотувнинг пасайиш даври; бозордан чиқиб кетиш даври. Товарнинг ҳаётийлик даври бир босқичидан бошқасига ўтиш одатда кескин ўзгаришларсиз амалга ошади, шу сабабли маркетинг хизмати босқичлар чегараларини ўз вақтиа илғаш ва мос равишда корхона маъмуриятга товар сиёсатига тузатишлар киритишга кўрсатма бериш, маркетинг ресурслари ва саъй-ҳаракатларни қайта тақсимлаш учун товар сотуви ҳажмидаги ўзгаришларни диққат билан кузатиб бориши лозим. Саноат корхонасида маркетингнинг бошқарув ва назорат функцияси Бошқарув соҳасидаги машҳур инглиз мутахассисларидан бири К.Л.Хадсон «Корхонани ташкил қилиш ва бошқариш» китобида ёзадики: «Режалаштириш - белгиланган вақт даврида белгиланган харажатлар билан берилган натижаларни олиш учун фирманинг келажакдаги фаолият схемасини ишлаб чиқиш демакдир». Корхонада маркетингни истиқболли (стратегик) ва жорий (тактик) режалаштириш фарқланади. Истиқболли режа фаолият негизига ва стратегик мақсадларни амалга оширишга босқичма-босқич ҳаракатланиш унинг вазифаси саналадиган жорий режалаштириш учун асосий мўлжалга айланади. Бунда эсдан чиқармаслик керакки, маркетинг ижодий фикрлашни, назария ва амалиётнинг айрим қоидаларини маркетинг ички ва ташқи муҳити воқеликларига мослаштиришни талаб қилади. Маркетингни бошқариш ва мақсадларни шакллантириш, режалаштиришни ташкил қилишда албатта маркетинг ва сотувга йўналтирилган корхоналар фаолиятидаги тафовутларни албатта ҳисобга олиш, шунингдек, умумий бошқарув тамойиллари ва талабларига амал қилиш керак, чунки маркетинг ўз функцияларини фирма фаолиятининг барча турлари билан комплексли ўзаро боғлиқликда амалга оширади.

Стратегик режалаштиришнинг асоси режалаштириш сценарийлари ва мақсадлар дарахти тузиш, хўжалик хулқ-атвори вариантларининг экспертлар ва матрицали баҳолари, вазиятли моделлар асосида режалар ишлаб чиқиш ҳисобланади. Режалаштириш жаҳон амалиёти таҳлили шуни кўрсатадики, корхонанинг истиқболдаги фаолияти хилма-хиллигини акс эттириш учун иккита ёндашув зарур - ўтмишдан келажакка қараб режалаштириш (узоқ муддатли, ёки экстраполяцион) ва келажакдан ҳозирги кунга қараб режалаштириш (интерполяцион, ёки стратегик). Биринчи ёндашув ривожланиш ёки тўйиниш босқичида ҳамда технологик жараёнлар ва тавсифномалар барқарорлиги билан ажралиб турадиган бўлган маҳсулот ишлаб чиқаришни режалаштириш учун характерли. Иккинчи ёндашув маҳсулотни янгилаш жараёнларини режалаштириш, янги ишлаб чиқаришлар ташкил қилиш ва мавжуд ишлаб чиқаришларни қайта ташкил қилиш ва ҳ.к. учун самаралидир. Бу жараёнлар ноаниқлик даражаси ва ташкилий ишлар ҳажмининг катталиги билан ажралиб туради. Маркетингни режалаштириш хизмати иккита режа ҳужжати - истиқболли (стратегик) ва жорий (тактик) фаолият режалари тузади. Уларнинг биринчиси илмий-ишлаб чиқариш ва маркетинг фаолиятини ўзгартириш мақсадли дастурлари ва лойиҳаларини бирлаштиради, иккинчиси эса жорий илмий-ишлаб чиқариш ва маркетинг фаолиятини моддий таъминлашни кўзда тутади. Маркетинг стратегияси (ёки бозор стратегияси) корхона фаолиятининг мақсадлари қандай амалга оширилиши мумкинлигини кўрсатади. У нафақат маҳсулотга йўналтирилган маркетинг фаолиятини белгилаб беради, балки корхонанинг техник, ишлаб чиқариш ва молиявий функцияларига таъсир ҳам кўрсатади. Бунда маркетингга йўналтирилган корхоналарда маркетинг стратегияси ишлаб чиқиш корхона фаолиятини режалаштиришда бошланғич нуқта ҳисобланади. Шу сабабдан танлаб олинадиган стратегия вариантлари ресурслар имкониятига нисбатан тўлиқ реалистик бўлиши лозим. Маркетинг стратегиясида қуйидагилар акс эттирилиши лозим:

а) танланган бозор сегментлари; б) фирманинг рақобатчилар билан солиштиргандаги ҳолати; в) товарга қуйиладиган талаблар, жумладан, ассортимент, ТҲД босқичлари ва патент, лицензия, сертификатлар; г) истиқболли бозор сегментлари ва уларга кириб бориш вақти; д) тақсимот каналлари - тўғридан-тўғри, воситачилар орқали ва б.; е) талабни шакллантириш ва сотувни рағбатлантириш (ФОССТИС); ж) сотувдан кейинги хизмат кўрсатиш - кафолатлар, сервис ва б.; з) ҳамкорлик - қўшма корхоналар, лицензиялаш ва ҳ.к. Зарурий сотув ҳажмига эришиш учун фирма учта стратегия вариантидан фойдаланиши мумкин: интенсив ривожланиш; интеграл ривожланиш; диверсификация. Кўпинча бу стратегиялардан биронтаси соф кўринишда қўлланмайди ва фирма фаолиятида бир нечта, баъзида эса барча ёндашувлар уйғунлашади. Маълум бир стратегияни танлаш «стратегик ойналар таҳлили» асосида амалга оширилади. Бу таҳлил белгиланган вақт фурсатига келиб белгиланган сотув ҳажмига эришиш вариантларини тадқиқ этишга асосланади. Стратегиянинг у ёки бу варианти белгиланган сотув даражасини беради, бироқ бу вариантлар капитал сиғими турлича бўлади. Расмдан кўриниб турибдики, бу мисолда максимал сотув ҳажмига диверсификацияда эришиш мумкин, бироқ агар диверсификация муайян дастурининг капитал сиғимига фирманинг қурби етмаса, у бошқа «бозор ойнаси» ни ўзлаштириши лозим. Корхонада маркетинг тактикаси ва стратегиясини ҳаётга татбиқ этиш жараёнида қоидага кўра, кўплаб кутилмаган ҳодисалар рўй беради. Фирма қўйилган мақсадларга эришишда ишончи комил бўлиш учун у томонидан амалга оширилаётган чора-тадбирлар назорат қилиниши зарур. Маркетинг назорати чуқур таҳлилий ишларни ифодалайди, унинг натижасида корхона маъмурияти баъзан самарасиз бошқарув усулларидан воз кечади ва ички ва

ташқи муҳитнинг назорат қилинадиган омилларига таъсир кўрсатувчи янги, корхонанинг жон сақлаш шартларига мос келадиган усул ва воситаларини излаб топади. Маркетинг назоратининг якуний натижаси бошқариладиган омилларга тузатиш киритувчи таъсирлар ва корхона фаолиятини ички ва ташқи муҳитнинг назорат қилинмайдиган омилларига мослаштириш бўйича тавсиялар ишлаб чиқиш ҳисобланади. Корхонада маркетинг бошқаруви доирасида режа кўрсаткичларининг режа давридаги ишлаб чиқариш-тижорат фаолияти реал қиймати кўрсаткичларига мувофиқ келишини назорат қилиш зарур. Бу назоратнинг мақсади асосий режалаштирилган фаолият кўрсаткичлари ҳам умуман, ҳам алоҳида товарлар ва бозорлар бўйича эришилган рентабеллик, даромад ва фойда, товар сотуви ҳажми бўйича эришилган натижаларга мос келиши ёки мос келмаслигини аниқлашдан иборат. Рискларни бошқариш. Маркетинг бошқаруви функциялари доирасида рискларни бошқариш муаммоси алоҳида ўринга эга. Бозор муносабатлари, рақобат ва ишлаб чиқариш-тижорат фаолиятида кутилмаган вазиятлар юзага келиш шароитларида рисксиз амаллаб бўлмайди. Корхона маркетинг хизматининг вазифаси шундан иборатки, асосий хўжалик фаолияти доирасида тадбиркорлик рискларини минималлаштириш, ишларни тадбиркорлик фаолиятини давлат суғурта тизимларида рўй бериши мумкин бўлган рисклардан оқилона суғурталаш йўли билан ёки корхонани тўғри, профессионал бошқариш ҳисобига тижорат хатоликларидан маълум бир кафолатлар олишга имкон берадиган усуллар ва товарлар билан стратегик хўжалик ҳудудларида олиб бориш лозим. Риск деганда жамият фаолияти турлари ва у ёки бу табиат ҳодисалари ўзига хосликларидан келиб чиқадиган йўқотишлар эҳтимолий хавфи тушунилади. Иқтисодий тоифа сифатида риск рўй бериши ёки рўй бермаслиги мумкин бўлган ҳодисани ифодалайди. Бундай ҳодиса рўй берган ҳолатда уч хил иқтисодий натижа бўлиши мумкин: салбий (ютқизиш, зиён, зарар), нолга тенг, ижобий (ютуқ, фойда, наф).

Рискни бошқариш, яъни маълум даражада рискли ҳодиса рўй бериши башорат қилиш ва риск даражасини пасайтиришга чоралар кўришга имкон берадиган турли чоралардан фойдаланиш мумкин. Рискни бошқаришни ташкил қилиш самарадорлиги кўп жиҳатдан рискни таснифлаш билан белгиланади. Рискни таснифлаш деганда қўйилган мақсадларга эришиш учун рискни маълум бир белгилар бўйича муайян гуруҳларга ажратиш тушунилиши лозим. Рискларни илмий асосланган тарзда таснифлаш ҳар бир рискнинг умумий тизимдаги ўрнини аниқ белгилаш имконини беради. У рискларни бошқаришнинг мос келувчи усулларини самарали қўллаш учун имкониятлар яратади. Ҳар бир рискка рискларни бошқариш усулларининг ўз тизими мос келади. Риск даражасини баҳолаш усуллари. Молиявий операциялар риск даражасини баҳолаш ва унинг ҳажмини аниқлашни талаб этади. Тадбиркор риски миқдоран ушбу капитал қўйилмасидан эҳтимолий, яъни кутилаётган максимал ва минимал даромад (зиён) ҳажмини субъектив баҳолаш билан тавсифланади. Бунда уларни олиш эҳтимоли бир хил бўлган ҳолда максимал ва минимал даромад (зиён) ўртасидаги доира қанчалик катта бўлса, риск даражаси шунчалик юқори бўлади. Риск «омад келади ёки клемайди» тамойили бўйича омадли якундан умид қилган ҳолдаги ҳаракатларни ифодалайди. Тадбиркор рискини ўз зиммасига олишга аввало, хўжалик вазиятининг ноаниқлиги мажбур қилади. Қарор қабул қилишда хўжалик вазиятининг ноаниқлиги қанчалик юқори бўлса, риск даражаси ҳам юқори бўлади. Тасодифийлик бу - ўхшаш шароитларда бир хилда рўй бермайдиган ҳолат, буни олдиндан айтиб ва башорат қилиб бўлмайди. Бироқ тасодифларни кузатиш сонлари кўп бўлганида тасодифлар оламида маълум бир қонунийлик амал қилишини кўриш мумкин. Бу қонунийликларни ўрганиш учун математик аппарат эҳтимоллар назариясидан олинади. Тасодифий ҳодисалар фақат улар билан

маълум бир рақамли тавсифномалар боғланган ҳолдагина эҳтимоллар назарияси предметига айланади. Тасодифий ҳодисалар уларни кузатиш жараёнида маълум бир тез-тезлик билан такрорланади. Тасодифий ҳодисалар рўй бериш тез- тезлиги бу ҳодисалар сонининг кузатувлар умумий сонига нисбатини ифодалайди. тез-тезлик одатда шу маънода статистик барқарорликка эгаки, кўп марталик кузатишда унинг қиймати кам ўзгаради. Шундай қилиб, тасодифий ҳодисалар тез-тезлиги маълум бир сон атрофида гуруҳланади. Унинг барқарорлиги имкониятлари маълум бир даражасидан иборат бўлган тасодифий ҳодисанинг объектив хусусиятини акс эттиради. «А» тасодифий ҳодиса объектив имконияти ўлчами унинг эҳтимоли деб аталади. «А» тасодифий ҳодиса тез-тезлиги айнан шу рақам атрофида гуруҳланади. Ҳар қандай ҳодисанинг эҳтимоли 0 дан 1,0 гача афтрофда бўлади. Агар эҳтимол нолга тенг бўлса, ҳодиса рўй бериши мумкин эмас деб ҳисобланади. Агар эҳтимол 1га тенг бўлса, ҳодиса ишончли ҳисобланади. Эҳтимоллик тасодифий ҳодисаларни башорат қилишга имкон беради. У ҳодисаларга сифат ва сон тавсифномаси беради. Бунда ноаниқлик ва риск даражаси пасаяди. Хўжалик вазиятининг ноаниқлиги кўп жиҳатдан қарши ҳаракат омили билан ҳам белгиланади. Хўжалик вазиятида ҳар қандай ҳаракатга доимо қарши ҳаракат бўлади. қарши ҳаракатлар қаторига ҳалокатлар, ёнғинлар ва бошқа табиий ҳодисалар, уруш, инқилоб, иш ташлаш, меҳнат жамоасидаги турли низолар, рақобат, шартнома мажбуриятларининг бузилиши, талабнинг ўзгариши, авария ва ҳ.к. киради. Тадбиркор ўз ҳаракатлари жараёнида шундай стратегия танлаши керакки, у қарши ҳаракат даражасини пасайтиришга имкон бериши лозим, бу эса, ўз навбатида, риск даражасини ҳам пасайтиради . Низоли вазиятларда стратегия танлаш учун математик аппарат ўйинлар назариясидан олинади. Ўйинлар назарияси тадбиркорга рақобатли вазиятни яхшироқ тушуниш ва риск даражасини минимал қилишга имкон беради. Риск даражаси иккита мезон билан ўлчанади:

ўртача кутилаётган қиймат; эҳтимолий натижанинг тебраниши (ўзгарувчанлиги). Ўртача кутилаётган қиймат бу - ҳодиса ҳажмининг ноаниқ вазият билан боғлиқ қийматидир. Ўртача кутилаётган қиймат ҳар бир натижанинг эҳтимоли мос келувчи қиймат вазни ёки тез-тезлиги сифатида фойдаланиладиган барча эҳтимолий натижалар учун ўртача ўлчанган ҳисобланади. Ўртача кутилаётган қиймат ўртача кутилаётган натижани ўлчайди. Рискни суғурталашнинг энг тарқалган усуллари қуйидагилар ҳисобланади: к орхона мулкини суғурталаш; корхонадан юклаб жўнатилган маҳсулотни уни етказиб ебриш вақтига суғурталаш; меҳнат лаёқатини тўлиқ ёки қисман йўқотиш ҳолатларида компенсацион суғурталаш; тиббий суғурталаш; ҳаётни суғурталаш ва ҳ.к. Кўплаб рискларни, айниқса, тижорат фаолиятида суғурталаб бўлмайди. Корхонада бундай кўрилган зиённинг бир қисмини қоплаш захира ва риск фондлари яратиш йўли билан амалга оширилади. Нормал тижорат фаолиятига ҳамроҳлик қиладиган энг одатий рисклар ва бундай суғурталанмайдиган рискли вазиятлар вужудга келишининг салбий оқибатларини камайтириш усуллари қуйидаги 5- жадвалда келтирилган. жадвал Рискли вазиятлар вужудга келишининг салбий оқибатларини камайтириш усуллари Риск турлари Салбий оқибатларни камайтириш усуллари 1. Тижорат риски Товарлар сотув ҳажми паст Рангларга ажратиш усули билан мақсадли бозорларни танлаш бўйича пухтароқ таҳлилий ишлар. Истеъмолчиларни сегментлаш бўйича масъулиятроқ ишлар

Сотув тармоғи фаолияти самарасиз Тижорат воситачиларини диққатлироқ танлаш. Улгуржи ва чакана воситачиларнинг иш самарадорлигини ошириш учун франчайзингдан фойдаланиш Янги товарни бозорга муваффақиятсиз олиб чиқиш Синов тариқасидаги сотув, бозорда тест ўтказиш. Товарга унинг истеъмол хислатларини яхшилайдиган ўзгаришлар киритиш Контрагентнинг шартнома шартларини қониқарсиз бажариши Ҳамкорларни чуқурроқ ўрганиш йўли билан уларни диққатлироқ танлаш, контрагентларнинг ишбилармонлик борасида инсофлилиги ҳақида банк ва аудиторлик маълумотномалари, контрагент фирмаларни тавсифлайдиган бошқа ахборотлар олиш Рақобатчилар қаршилиги Корхонанинг ишбилармонлик фаоллигига рақобатчилар реакциясини олдиндан кўра олиш. Корхона маркетинг дастурида қарши чоралар режалаштириш Иқтисодиётда даврий ўзгаришлар, товарларга талабнинг тушиб кетиши Конъюнктура даврий ўзгаришларини башорат қилиш, уларни инвестицион ва ишлаб чиқариш режаларида ҳисобга олиш, корхона миқёсида бошқа инқирозга қарши чоралар кўриш: ишлаб чиқарилган маҳсулотни тезроқ сотиш ҳисобига ликвидлик даражасини ошириш, товар захиралари, хомашё, материаллар ва бутловчи қисмлар харидини қисқартириш, ИТТКИга инвестиция киритиш ва ҳ.к. Хомашё товарларига биржа котировкалари ва нархларнинг ўзгариши Қисқа муддатли ва ўрта муддатли режада нархларни диққатлироқ башорат қилиш. Фьючерс битимларидан фойдаланиш ва хеджилаш йўли билан риск даражасини пасайтириш. «Шартли талаб билан» узоқ муддатли шартномалар тузиш 2. Молиявий рисклар Етказиб берилган товар учун тўловни амалга оширмаслик риски Шартнома шартларига 100%лик бўнак тўловини киритиш. Аккредитив ҳисоб-китоб шаклини қўллаш (ҳужжатлар билан тасдиқланган, жавобсиз, бўлинадиган аккредитив). Шартнома бўйича тўловни талаб қилиш ҳуқуқини пул эвазига факторинг фирмасига бериш Товар ишлаб чиқаришни режалаштиришда молиявий ресурсларни нооптимал тақсимлаш риски Корхона фаолиятининг устувор йўналишларини белгилашда диққатлироқ таҳлилий ишларни амалга ошириш. Ишлаб чиқарилган товарларни сотиш рентабеллигини чуқурроқ дастлабки баҳолаш. Ишлаб чиқариш режаси ва инвестиция режасига зарурий ўзгаришлар киритиш

Йирик миқёсли лойиҳага катта инвестициялар риски (масалан, капитал қурилиш объекти) Шартномадан олдинги даврда чқурроқ таҳлилий ишлар бажариш. Лойиҳани амалга оширишга консорциал келишув орқали бошқа фирмаларни жалб қилиш ҳисобига рискларни тақсимлаш. Лойиҳани амалга оширишга венчур (рискли) фондларнинг маблағларини жалб қилиш 3. Ички фирма рисклари корхона ходимларининг норозилиги ва иш ташлашлар риски Касаба уюшмаси фаоллари билан жамоавий шартнома шартларини диққат билан қайта ишлаш. Корхонада кучли ижтимоий-иқтисодий дастурлар ишлаб чиқиш. Ходимлар мотивациясини тушуниш ва ундан корхонани бошқариш жараёнида фойдаланиш. Корхона жамоасида ижобий психологик муҳит яратиш Тижорат ахборотлари ва илмий- техник ахборотнинг четга чиқиш риски Ходимларни, айниқса, ИТТКИ билан шуғулланувчи муҳандис-техник персонални «муросага мойиллик» борасида пухтароқ текшириш. Ички фирма ҳужжатлари айланмаси устидан қаттиқ назорат ўрнатиш. Лаборатория, экспериментал участка ва ҳ.к.га бегоналар киришини тақиқлаш. Рақобатчиларга ёлғон ахборотлар тарқатиш (қонун доирасида) Бошқарувчилар хатолари Ўрта ва олий бўғин бошқарувчиларини диққатлироқ танлаш, улар фаолиятини самарали мотивациялаш ва рағбатлантириш. Бошқарув кадрларини касбий тайёрлаш ва қайта тайёрлаш. Энг масъулиятли, рискли лойиҳалар бўйича бошқарув жараёнини моделлаштириш. Қимматли лойиҳаларни бошқариш учун вақтинчалик мақсадли гуруҳлар ташкил қилиш. Назоратни ташкиллаштириш

Адабиётлар : 1. Каримов И.А. Бош мақсадимиз -кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2012 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ҳамда 2013 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларга бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси. // Халқ сўзи, 2013 йил 19 январь, №13(5687). 2. Маркетинг в отраслях и сферах деятельности. Учебник. / Под ред.проф. В.А.Алексунина. - М: «Дашков и К», 2006. -716 с. 3. Маркетинг в отраслях и сферах деятельности. Учеб. пособие / Под ред. д-ра экон.наук,проф. Н.А. Нагапетьянца.- М: Вузовский учубник, 2006.- 272 с. 4. Маркетинг: Учебник для вузов/ Н.Д.Эриашвили, К.Ховард, Ю.А. Ципкин идр.; под.ред. Н.Д. Эриашвили. -М: ЮНИТИ-ДАНА, 2009,631 с. 5. Беляев В.И. Маркетинг: основы теории и практики. Учебник. - М: КНОРУС, 2010. - 680 с. 6. Ergashxodjaeva Sh.J., Qosimova M.S., Yusupov M.A. Marketing. Darslik. - T.: TDIU, 2011. -202 b. 7. Soliyev A., Buzrukxonov S. Marketing, Bozorshunoslik. Darslik. – T.: Iqtisod- Moliya, 2010.- 424 b.

O'xshashlar

Саноат корхоналари маркетинги

Инвестициялар маркетинги

Хизматлар маркетинги

Инвестициялар маркетинги

Банк маркетинги