Ҳозирги жаҳон тараққиётининг асосий хусусиятлари - Iqtisodiyot - Referatlar

Ҳозирги жаҳон тараққиётининг асосий хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

76 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Ҳозирги жаҳон тараққиётининг асосий хусусиятлари Режа: 1 . Ҳозирги жаҳон тараққиётида халқаро сиёсий муносабатлар ва уларнинг ривожланиш хусусиятлари. 2. Ҳозирги жаҳон тараққиётида халқаро муносабатларни демократиялаш.

www.arxiv.uz Ҳозирги жаҳон тараққиётида халқаро сиёсий муносабатлар ва уларнинг ривожланиш хусусиятлари. Биз яшаетган ҳозирги даврнинг ҳарактерли хусусиятларидан бири халқаро сиёсий муносабатларнинг ривожланиб боришидан иборат. Бу муносабатлар жаҳон тараққиётининг моҳиятини белгилаб бермокда, халқлар ва давлатлар ўртасидаги хусусиятларни алоқаларнинг мазмунини ташкил этмокда, давлатлараро ҳамкорликнинг ривожига самарали таъсир кўрсатмокда. Ҳозирги халқаро сиёсий муносабатлар жаҳон майдонида рўй бераетган сиёсий воқеа-ходисалар, ўзгаришларнинг хусусиятларини ўзида ифода қилмокда. Ҳар бир мамлакатнинг сиёсий ҳаётида бўлаетган ўзгаришлар сиёсий муносабатлар окимига кушилиб, унинг мазмунини бойиб боришини таъминламокда. Сиёсий муносабатлар халқаро муносабатларининг ўзига хос кўринишларидан биридир. Бу муносабатлар тўғрисида францўз политологи Раймон Арон шундай езади: “Халқаро сиёсий муносабатлар-бу социал бирликлар ва институтлар (давлат, миллат, синф, социал қатлам ва гуруҳлар, дипломатик хизмат махкамаси) ўзаро алоқалари ва таъсир заминида шаклланувчи муносабатларнинг бир кўринишидир”. Унинг фикрича, иқтисодий, маданий ва социал муносабатлар ўз эволюциясининг маълум бир босқичида, яъни сиёсий тизим давлатчилик ва бошқарув системасининг барқарорлиги билан богланган жойда ўз-ўзидан сиёсий тус олади. Демак, халқаро сиёсий муносабатлар давлатлар, сиёсий партиялар, ижтимоий ҳамда оммавий жамоат ташкилотларининг мамлакатлар ўртасида олиб борадиган фаолиятидир. Узоқ йиллар давомида халқаро сиёсий муносабатлар масаласига синфийлик асосида ендошиб келинди. Бу йилларда мазкур масалада ғоявий тус берилиб давлатлар ва мамлакатлар ўртасидаги икки хил тузум ўртасидаги муносабатлар сифатида таърифлаб келинди.

www.arxiv.uz Собик социалистик системанинг инкирозга учраши ва бу системадан чиққан давлатларнинг демократик ривожланиш йўлини танлаб олиши, мамлакатлар ўртасидаги муносабатларнинг демократик, умуминсоний принциплар асосида тараккий этиши учун кенг имкониятлар тугилмокда. Ҳозирги халқаро муносабатларда кучлар нисбати эмас, балки манфаатлар нисбати сиёсати устунлик қилмокда. Халқаро муносабатларда манфаатлар устунлиги сиёсати турли манфаатларни уйгунлаштиришни такозо этади. Битта ёки бир гуруҳ мамлакатларнинг манфаатлари халқаро сиёсий муносабатларнинг асосий йуналишини белгилаб бермокда. Манфаатлар нисбати сифатида халқаро муносабатга киришаетган ҳар бир давлат биринчи навбатда ўз манфаатини ҳисобга олишни, иккинчидан эса бошқа давлатларнинг манфаатларини этироф этиши ва хурмат қилишини такозо қилади. Ҳозирги халқаро сиёсий муносабатлар ва уларнинг ривожланиши дунёнинг бир бутунлигидан келиб чиққан ҳолда курилмокда. Чунки бир мамлакатда вужудга келган муаммо бошқа мамлакатларга ҳам ўз таъсирини кўрсатмокда. Бундай муаммоларни ҳал қилиш кўпчилик мамлакатлар ва халқлар олдида турган вазифаларга айланиб бормокда. Шу сабабдан ҳам ҳозирги халқаро сиёсий муносабатлар айрим зиддиятларга қарамай, ўзаро боғлиқ жараён сифатида келмокда. Ҳозирги кунда халқаро муносабатларда ҳарбий сиёсий ихтилофларга йўл куймаслик муҳим аҳамиятга эгадир. Чунки инсоният тақдири, жаҳон цивилизацияси тақдири хавфсизликнинг кай даражада таъминланганлиги билан боғлиқдир. Шу сабабли ҳам жаҳон уруши хавфининг олдини олиш, куролланиш пойгасининг тухталишига қаратилган чора ва тадбирларни амалга ошириш давлатлар ўртасидаги муносабатларда муҳим ўрин эгаллайди. Ҳозирги вактда жаҳон жамоатчилиги ва халқлари ҳарбий устунликдан ҳеч ким ютмаслигини тушуниб етмокда. Лекин шунга қарамай, ҳозирги кунда жаҳоннинг турли минтакаларида кескинлик учоклари мавжуд бўлиб,

www.arxiv.uz бу давлатлар ўртасидаги ўзаро муносабатларни янгича тафаккур асосида куришни таказо этмокда. Халқаро сиёсий муносабатлардаги муаммоларни ҳал қилишда ижобий силжишлар мавжуд бўлиб, давлатлар ядро куролларининг янги турларини ишлаб чикмаслик, ядро куроллари синовини такиклаш, ядровий мамлакатларнинг кўпайишига йўл куймаслик тўғрисида бир неча конференциялар, ўзаро учрашувлар уюштирдилар ва унда муҳим хужжатлар кабўл қилинди. Халқаро сиёсий муносабатларда халқаро терроризмга қарши кураш зарурлиги муҳим аҳамият касб этмокда. Терроризм ХХ асрнинг энг мудхиш ижтимоий-сиёсий ходисалардан бири бўлиб, халқаро муносабатларнинг барқарор ривожланишига салбий таъсир кўрсатмокда. Терроризм давлатларнинг сиёсий тузуми, ривожланиш йўли ва тараққиёт даражасидан катъий назар жаҳондаги барча давлатларни ўзаро келишувга, унга қарши муросасиз кураш олиб боришга мажбур қилмокда. Чунки терроризм алоҳида олинган бир мамлакатнигина эмас, балки барча давлатлар ва халқларнинг умумий муаммосига айланиб бормокда. Терроризм у ёки бу давлатларнинг томонидан, айрим ёки бир гуруҳ кишилар томонидан ижтимоий-сиёсий тартибни бўзишга, кўпоришга ёки халқларни куркитишга қаратилган ҳаракатдир. Халқаро муносабатларда у ёки бу давлат томонидан олиб бориладиган терроризм энг хавфли ижтимоий-сиёсий ҳаракат бўлиб, халқаро муносабатларни тартибга солишга ўзининг салбий таъсирини кўрсатади. Терроризмнинг кўринишлари турли хил бўлиб, улар ўз ичига сиёсий рахбарларга суикасд уюштириш ёки гаровга олиш, давлат тунтаришини амалга ошириш, муҳим объектларни портлатиш, кўпорув ишларини амалга ошириш каби ҳаракатлар бўлиб, уларнинг барчаси халқаро муносабатлар соҳасида турли хилдаги зиддиятларни келтириб чикармокда. Масалан, 1995 йилда Исроил давлатининг Бош вазири Исхок Рабининг улдирилиши Исроил билан кўпчилик араб давлатлари ўртасидаги муносабатларга кучли салбий

www.arxiv.uz таъсир кўрсатди. Шу сабабли ҳам Мисрнинг Аш-Шайх шахрида 1995 йилнинг май ойида терроризм қарши кураш буйича халқаро кенгаш утказилди. Бу кенгашда кўпчилик давлатларнинг Президентлари катнашиб, улар терроризмнинг ҳар кандай кўринишига қарши кураш ҳар бир давлат сиёсатининг ажралмас қисмига айланиши зарур эканлигини, унга қарши кураш эса барча давлатларнинг асосий вазифаларидан бири эканлигини таъкидлашди. Кенгашда терроризмга қарши курашнинг йўллари ишлаб чиқилди. Шундай қилиб ўзаро боғлиқ ва ўзаро қарам дунёда барча давлатлар ва халқлар учун умумий бўлган бундай муаммоларни ҳал этишда мамлакатлар ўртасидаги ҳамжиҳатлик муҳим аҳамиятга эгадир. Бунда халқаро ташкилотлар, хусусан БМТ ташкилоти катта роль ўйнайди. У давлатлар ўртасидаги ҳамкорликни, халқаро муносабатларни тартибга солиб утришнинг асосий гаранти ҳисобланади. Халқаро сиёсий муносабатларнинг ривожланиши бу муносабатларда келиб чикадиган турли хилдаги зиддиятларга ва уларни ҳал қилишга боғлиқдир. Бундай зиддиятлар халқаро сиёсий муносабатларда турли хил сабабларга кўра турли хил шароитларда рўй беради. Уларни келтириб чикарган омиллар халқаро сиёсий муносабатларнинг ривожланиши жараёнида ўзига хос даражада номоен бўлади ва бу муносабатларга ўзининг таъсирини кўрсатади. Зиддиятлар жамият ҳаётининг барча соҳаларида бўлгани сингари халқаро сиёсий муносабатларнинг ҳам ҳаракатлантирувчи кучи ҳисобланади. Бунинг маъноси шундаки, халқаро сиёсий муносабатларда бу муносабатларнинг ривожланишига тускинлик қилувчи муаммолар пайдо бўлиб туради. Бундай муаммолар давлатлар томонидан ёки сиёсатнинг бошқа субъектлари томонидан ҳамма вакт ҳам тўғри ва хаконий равишда англаб олинмайди. Баъзи холларда сиёсатнинг айрим субъектлари халқаро сиёсий муносабатларда рўй берадиган муаммоларни ўз манфаати йўлида ҳал этишга ҳаракат қилади. Натижада халқаро сиёсий муносабатларда у ёки бу

www.arxiv.uz муаммони ҳал қилишда ёки бу соҳадаги зиддиятни ҳал этишда манфаатлар ўртасида қарама-қаршилик келиб чикади. Бундай шароитда зиддиятлар халқаро сиёсий муносабатларнинг ривожланишига эмас, балки унинг сёкинлашишига, унда турли хилдаги ихтилофларнинг колиб чиқишига сабаб бўлади. Халқаро сиёсий муносабатларда келиб чикадиган зиддиятлар ҳаракатидан турлича мақсадларда фойдаланиш бу муносабатларда айрим танглик холатларининг келиб чиқишига сабаб бўлади. Масалан, агар бирон- бир давлат ёки бирон-бир сиёсий ташкилот иккинчи томоннинг манфаатларига зид ҳаракат қилса, бундай шароитда улар ўртасида зиддиятли айланади ва унинг янада кескинлашиши халқаро сиёсий муносабатларда номоен бўлади. Томонлар ўртасидаги зиддиятларнинг ўз вактида ҳал қилинмаслиги халқаро сиёсий муносабатларнинг ривожига салбий таъсир кўрсатади. Ҳозирги сиёсий халқаро сиёсий муносабатларда мавжуд бўлган зиддиятлар қуйидагилардан иборат: - халқаро сиёсий муносабатларда мавжуд бўлган муаммолар билан уларни ҳал қилиш имкониятлари ўртасидаги зиддиятлар: - ҳар бир мамлакатнинг миллий манфаатлари билан уларнинг байналминал манфаатлари ўртасидаги зиддиятлар: - халқаро сиёсий муносабатларда иштирок қилувчи субъектларнинг манфаатлари ўртасидаги зиддиятлар: - халқаро сиёсий муносабатларни татибга солиш билан унинг имкониятлари ўртасидаги зиддиятлар: Бу зиддиятларнинг ҳар бири объектив моҳият касб этади ва халқаро сиёсий муносабатлар ривожланишининг эхтиежларидан келиб чикади. Уларнинг ҳар бири турли хил кўринишларда номоен бўлиб, халқаро сиёсий муносабатлар ривожланишининг ҳар бир янги босқичида ўзига хос маъно ва мазмунга эга бўлади. Масалан, халқаро сиёсий муносабатларни у ёки бу муаммосиз тасаввур қилиш мумкин эмас. Бир муаммонинг ҳал этилиши

www.arxiv.uz бошқа бир муаммонинг ҳал қилишини билдирмайди. Муаммолар жуда кўп бўлганлиги ва улар янгидан пайдо бўлиб туриши сабабли ҳам халқаро сиёсий муносабатларда ҳеч кандай муаммо бўлмаслиги мумкин эмаслигини билдиради. Шунга, кўра янгидан пайдо бўладиган ҳар кандай муаммо уни ўз вактида ҳал қилиб боришни такозо этади. Халқаро сиёсий муносабатларда иштирок қилувчи турли субъектларнинг манфаатларидаги ўзига хослик ўзларининг манфаатларида зиддиятлар бўлиб туришини такозо этади. Уларнинг манфаатларини бир хилдаги манфаатлар шаклини келтириб бўлмагани сингари, бу манфаатлардан келиб чикадиган муаммоларни ҳам айнан бир хилдаги муаммолар деб бўлмайди. Бинобарин, манфаатлардаги ҳар хиллик ва уларда ифодаланган вазифалар халқаро сиёсий муносабатларда ифодаланган зиддиятлар шаклида номоен бўлади. Халқаро сиёсий муносабатларда келиб чикадиган ҳар кандай зиддиятини ҳал қилишга алоҳида ендошиш талаб этилади. Уларнинг ҳаммасини бир хилдаги усуллар ёки воситалар ёрдамида ҳал қилиш мумкин эмас. Шунингдек, бундай зиддиятларни ҳал қилиш учун халқаро сиёсий муносабатларда иштирок этувчи барча субъектларнинг куч-гайратини бирлаштириш ҳам талаб қилинди. Х о лб ук и бундай субъектларнинг ҳар бири ўз манфаати ва имкониятларидан келиб чикан ҳолда мавжуд зиддиятларни ҳал этишда иштирок қилади. Бироқ шундай зиддиятлар бўладики, уларда ифодаланган муаммоларнинг айримларини ҳал қилишда субъектларнинг фаолиятини, айникса, давлатлар, халқаро ташкилотлар ҳамкорлигини ташкил этиш талаб қилинади. Бундай ҳамкорлик хусусан хавфсизлик соҳасида келиб чикадиган муаммоларни ҳал этишда, минтакавий можораларни бартараф этиш учун курашда нихоятда зарурдир. Халқаро сиёсий муносабатларда келиб чикадиган зиддиятларни бирон- бир томоннинг фойдасига ҳал этишга ўринни бу муносабатларда кўплаб нохуш холатларни келтириб чиқариш мумкин. Шунинг учун ҳам давлатлар халқаро сиёсий муносабатларнинг ҳал этиш ишига бир томонлама

www.arxiv.uz ендошувлардан воз кечган ҳолда ҳаракат қилиши зарур. Бу заруриятниЎзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов қуйидагича таърифлаган эди: “… халқаро муносабатларнинг ривожланиши ва унга одамзод ҳаётига таъсири давлатлар ва халқлар ўртасида ўзаро бирлашишга интилишни кучайтирмокда”. Халқаро сиёсий муносабатларда келиб чикадиган зиддиятлар кандай шаклда номоен бўлишидан катъий назар, улар давлатлар ва халқлар томонидан чуқур англаб олиниши лозим. Ҳар кандай воқеа-ходиса ёки ўзгаришга онгли муносатда ендошилгандагина унинг моҳияти тўғри тушунилади. Халқаро сиёсий муносабатларда тўғри ифодаланган зиддиятлар ҳам бу талабдан мустасно эмас. 17.2. Ҳозирги жаҳон тараққиётида халқаро муносабатларни демократиялаш. Халқаро сиёсий муносабатларда иштирок этаетган ҳар бир давлат, у катта ёки кичиклигига қарамай, ўзи танлаган йўлдан ривожланишга хақлидир. Турли сиёсий тузумдаги давлатлар бирга яшар экан, бир- бирларининг танлаган йўлини хурмат қилиши ва у билан ҳамкорликда яшашга интилиши зарур, акс ҳолда улар ўртасидаги ўзаро муносабатларада турли хилдаги қарама-қаршиликлар келиб чиқиши шубҳасиздир. Ҳозирги даврда мамлакатлар ўртасидаги муносабатлар, гарчи бир мунча барқарорлашган бўлса-да, бироқ у ҳамон чигаллигича колмокда. Бу чигаллик барча давлатлар ва халқларни ташвишга солмокда. Шу туфайли ҳам халқаро муносабатларни согломлаштиришнинг турли хил йўлларини ишлаб чиқишга ҳаракат қилинмокда. Жумладан, кейинги йилларда “кенг камровли хавфсизлик”, “кучлари нисбатидан манфаатлар нисбатига ўтиш”, “жаҳондаги ммажоролар ва кооператив муносабатларни мувофиқлаштиришда дипломатик махорат” тўғрисидаги турли хил концепциялар ишлаб чиқилмокда ва уларда халқаро сиёсий муносабатларни барқарорлаштиришга доир турли фикрлар илгари сурилмокда.

www.arxiv.uz Халқаро сиёсий муносабатларни барқарорлаштиришнинг энг муҳим йўли халқаро муносабатларни демократик асосларда кайта куришидир. Давлатлар ўртасидаги муносабатлар шу кадар мураккаб ва зиддиятлики, унинг тақдирини бир-икки ёки бир гуруҳ кучли давлатлар ихтиерига топшириб қўйиш мумкин эмас. Бунда кўпчилик давлатларнинг биргаликдаги ҳаракати муҳим аҳамиятга эгадир. Таниқли франц у з политологи Крозье жамият, миллат ва давлат тақдирини узоқ муддат давомида бир гуруҳ танланган шахслар ҳал этиб, ундан “сукутдаги кўпчилик” бехабар колса, у ҳолда ушбу бушликда, албатта, бошқариш кийин бўлган деструктив куч йигилади,Ю дейди. Унинг фикрича, халқаро сиёсий муносабатларнинг бориши ва унда рўй берадиган муаммоларни ҳал қилиш кўпчилик давлатларнинг демократик асосдаги фаоллигига боғлиқдир. Халқаро майдонда “назоратсиз бушликлар” нинг вужудга келиши, дейди Крозье, ҳеч бир мамлакатнинг манфаатига тўғри келмайди. Халқаро сиёсий муносабатларнинг бугунги кун тажрибаси ва амалиети шуни кўрсатмокдаки, унга хос бўлган зиддият ва барқарорлик сабаблари, бир томондан ҳозирги тарихий босқичнинг қарама-қаршиликларидан келиб чикса, иккинчи томондан эса, сиёсий муносабатларнинг хусусиятлари билан боғлиқдир. Халқаро майдонда рўй бераетган жуда муҳим ижобий ўзгаришларга қарамай, халқаро муносабатларда айрим ўзига хос муракабликлар борки, улар халқаро сиёсий муносабатлар ривожига маълум даражада таъсир қилиб туради. Маълумки, давлатлараро муносабатлар айрим олинган мамлакатлар ички муносабатларидан кескин фарқ қилиб, у тасодифларга жуда бой бўлади. Бунинг сабаби шундаки, халқаро сиёсий муносабатларда ўзининг мақсад ва манффатлари турлича сиёсатнинг кўп сонли субъектлари фаолият кўрсатади, уларнинг таъсирида жаҳон сиёсатига дахлдор бўлган жуда муҳим ўзгаришлар рўй беради.

www.arxiv.uz Бу ўзгаришлар халқаро муносабатлар окимини янги мазмун билан бойитиб боради. Ҳозирги халқаро сиёсий муносабатларда иштирок этаетган барча давлатларнинг БМТ хужжатларида ишлаб чиқилган умумий қоидаларига огишмай амал қилиши мамлакатлар ва халқларнинг демократик йўлдан ривожланиши таъминлашга хизмат қилади. Ҳозирги дунёнинг ўзаро боғлиқлиги, бир бутунлиги халқлар ва давлатлар ўртасидаги халқаро алоқаларнинг декмократик тарзда амал қилишини такозо этади. Янгича демократик дунёқараш ҳозирги вактда умуминсоний кадриятлар ва манфаатларни қарор топтириш учун давлатлар ҳамкорлиги ғоясини илгари сурмокда. Умуминсоний кадриятлар ва манфаатларни синфий, миллий, давлатлар манфаатларидан усутнлигини эътироф этиш мамлакатлар ўртасидаги янгича демократик вазиятни вужудга келтиради. Умуминсоний манфаатлар халқаро сиёсий муносабатлардаги ихтилофлардан устун туради. Бундай манфатлар турли сиёсий тузумлардаги давлатларни ҳозирги замоннинг долзарб масалаларини ҳал этишда биргаликда куч – қудрат марфлашга ёрдам беради. Бу эса ўз навбатида халқаро сиёсий муносабатларнинг барқарорлашиб, демократик асосларда ривожланиб боришига олиб келади.

www.arxiv.uz ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1. ЎзбекистонРеспубликасининг Конституцияси. Т.: 1992 2. Каримов И.А. “Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли2. Т.: 1992 3. Каримов И.А. “Ўзбекистон буюк келажак сари”. Т.: “Ўзбекистон”. 1998 4. Каримов И.А. Ватан озодлиги – олий саодат.Ўзбекистон Олий Мажлисининг Х V сессиясидаги маъруза. 20 август 1999 йил. 5. Рафиков Г.А. Хошимов Т.Р., Тураев А. “Сиёсатшунослик асослари”. Ўқув қўлланма. Термиз.: 1997 10-Мавзу:

O'xshashlar

Жаҳон хўжалиги ва халқаро иқтисодий муносабатлар асосий кўринишлари ва хусусиятлари

Жаҳон иқтисодиётида индикатив режалаштиришнинг эволюцион ривожланиши ва тартибга солиниши ҳамда уларнинг ҳозирги ҳолати

Ўзбекистон иқтисодий минтақалари ва улар ривожланишининг асосий хусусиятлари

Халқаро савдода жаҳон нархлари

Лойиҳаларни бошқариш методологиясининг ҳозирги ҳолати