Молиявий назорат.

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

97 KB

Ko'chirib olish

Молиявий назорат. Режа: 1. Молиявий назоратнинг моҳияти ва функциялари. 2. Молиявий назоратни амалга ошириш принциплари. 3. Молиявий назоратни амалга оширишнинг шакллари ва усуллари.

$1. Молиявий назоратнинг моҳияти ва функциялари. Молиянинг бошқа иқтисодий категориялардан узига хослиги унинг иқтисодий категория сифатида назорат функциясини бажариши ҳисобланади. Пул даромадлари ва фондларини шакллантириш ва улардан фойдаланишнинг инструменти ҳисобланувчи молия тақсимлаш жараёнини объектив аксэттириб беради. Молиянинг назорат функцияси марказлаштирилган ва марказлаштирилмаган пул фондларини ташкил қилиниши ва улардан мақсадли фойдаланиш бўйича ЯИМни тақсимланиш жараёнида пайдо булади. Бозор иқтисодиёти шароитида молиявий назорат ижтимоий ва хусусий такрор ишлаб чиқариш жараёнини узлуксиз ривожланиши, илмий техник тараккиётни тезлашуви, иқтисодиётнинг барча соҳаларида сифат кўрсаткичларини яхшиланишини таъминлашга йўналтирилгандир. Молиявий назорат ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш соҳаларини ҳамраб олади. Чунки молиянинг тақсимлаш объекти ЯИМ ҳисобланиб ЯИМ умумитй тарзда 2 қисмдан ташкил топади: Моддий ишлаб чиқариш ва номоддий ишлаб чиқариш соҳалари. Молиявий назорат жамият иқтисодиётидаги иқтисодий самарадорликни ра\батлантириш, моддий, меҳнат ва молиявий ресурслардан окилона фойдаланиш, ноишлаб чиқариш харажатларини имконият даражасида иқтисод қилишга йўналтирилган. Молиявий назоратнинг муҳим вазифаларидан бири молиявий масалалар бўйича қонунчиликка риоя қилиш, хужалик субъектларининг бюджет тизими, кредит тизими, солиқ тизими ҳамда корхона ва ташкилотлар билан заро ҳисоб китоблар ва туловлар бўйича узаро молиявий мажбуриятларга аниқ риоя қилишни текшириш ҳисобланади. Молиявий назорат одатда 2 асосий жиҳатларда куриб ўтилади:$ $1) Барча иқтисодий субъектларнинг молиявий қонунчилик ва молиявий интизомга риоя қилишини назорат қилиш учун ташкил қилинган махсус назорат органларининг фаолияти. 2)Молиявий операцияларни мақсадга мувофиклиги ва самарадорлигини таъминлаш мақсадидаги макро ва микродаражаларда молиявий бошқарув ва пул окимларини бошқаришнинг ажралмас элементи сифатида. Иккала жиҳати ҳам узаро бо\лиқ булиб, улар узларининг амалга ошириш мақсадлари, усуллари ва назорат субъектлари билангина фаркланадилар. Агар биринчи жиҳатда назоратнинг хукукий ва миқдорий томонлари ҳамраб олинса иккинчи ҳолатда асосий эътибор молиявий назоратнинг аналитик томонларига каратилади. Иқтисоди ривожланган мамлакатларда молиявий назорат 2 узаро амал килвчи соҳаларга булинади: Давлат молиявий назорати ва нодавлат молиявий назорати. Давлат молиявий назорати – Давлатнинг асосий қонунига асосланувчи давлат хокимияти ва бошқарув органлари хукукий-иқтисодий фаолиятининг комплекс ва мақсадли йўналтирилган тизимидир.Молиявий назоратни ташкил қилишдаги аниқловчи ролни мамлакатннг конституцияси уйнайди. Молиявий назоратнинг хукукий регламенти давлатларнинг турларига, униггш ижтимоий-сиёсий ускуртмасига, иқтисодий ривожланиш даражасига, мулк муносабатларига бо\лиқдир. Давлат молиявий назорати мамлакат микёсида яратилган ялпи миллий маҳсулотни қиймат нисбатларида тақсимлашни ҳамраб олади. Давлат молиявий назорати давлат пул фондларини шаклланиши ва ундан фойдаланиш билан бо\лиқ давлат пул ресурслари окимларини мувофиклаштиради. Давлат назоратчиларига давлат секторида амалга ошириладиган тафтиш ва текшириш билан бирга агар хусусий ва корпоратив$ $секторда назорат утказиладиган объект умуммиллий иқтисодий манфаатларига эга булса тафтиш ва текшириш хукуки берилади. Нодавлат молиявий назорати ички(ички фирма, корпоратив) ва ташки(ауудиторлик) назоратларига булинади. Назоратнинг давлат ва нодавлат турлари утказиш усулларига кура ухшаш булиши билан биргаликда охирги мақсадлари бўйича бир биридан кескин фарк килади. Давлат молиявий назоратининг асосий мақсади- давлат газнаси учун пул ресурсларини максимал даражада тушишини назорат қилиш ва давлат харажатларини минимал равишда амалга оширишни назорат қилиш яъни тежамкорликка риоя қилиш ҳисобланади. Нодавлат молиявий назоратининг асосий мақсади эса- хужалик субъектлари томонидан давлат ҳисобига солиқлар ва бошқа иқтисодий агентларга қилинадиган харажатларни минималлаштириш ҳисобига қуйилган капиталлар ҳисобига фойда нормасини ошириш ҳисобланади. Молиявий назорат тизими ва унинг принциплари. Ривожланган мамлакатларда молиявий назорат тизимлари қуйидаги элементларни уз ичига олади.: Мамлакат президенти ёки қонун чиқарувчи органига бевосита буйсинувчи бош ревизор- аудитор махҳамаси. Мазкур махҳаманинг бош мақсади – давлат мабла\лари жамланиши ва сарфланиши устидан умумий назорат утказиш ҳисобланади. Давлатнинг солиқли даромадларини шаклланишини назорат килувчи президентга ва хукуматга буйсинувчи ваколатли орган. Ҳисобот хужжатларини ту\рилиги ва молиявий операцияларни қонунийлигини текширувчи тижорат асосида фаолият юритувчи нодавлат молиявий назорати хизмати.$ $Асосий вазифаси харажатларни ҳамайтириш, молиявий окимларни отималлаштириш ва фойдани купайтириш ҳисобланувчи ички назорат хизмати. Маъмурий буйрукбозлик тизими шароитида молиявий назоратни ташкил қилиш шакллари ва мақсади бошқарувчи маъмурият манфаатларига буйчунар эди. Давлат назорати глобал характер касб этиб фискал мақсадларда амалга оширилар эди. Бозор иқтисодиёти шароитида бошқарув тизимида булгани каби назорат тизимларини хукукий асослари ўзгармокда. Бундай шароитда назорат вертикал тизимдан горизонтал усткуртма асосида шакллантирилмокда. Аммо хар қандай ижитимоий иқтисодий тузум шароитида ҳам давлат назорати сакланиб колиши ва умумий назорат тизимлари таркибида узига хос салмокга эга булиши мукаррар ҳол ҳисобланади. Модомики мулкчиликнинг акционерли ва хусусий шакллари ривожланар экан, давлат назоратчиларини фаолияти иқтисодий тизимда узига томонлари бўйича уринга эга булади. Чунончи, боозор иқтисодиёти кийинчиликлари назорат усулларининг самарасизлигида ҳам уз аксини топади. Давлат мабла\ ларининг дефицитни коплашга етишмаслиги билан бо\лиқ молиявий муаммолар факатгина иқтисодий усуллар билан эмас маълум даражада маъмурий усуллар билан ҳам маълум даражада хал қилинади. Бунда молиявий интизомга риоя килмаслик, солиқ туловлари бўйича қонунчиликни бузилиш ва бош иқтисодий коррупция учун каттик молиявий санкциялар жорий этиш воситасида ҳам маълум даражада молиявий интизомни таъминлаш мумкин. Аммо бу усул хусусий капиталнинг ишбилармон фаоллигини пасайтиради. 2. Молиявий назоратни амалга ошириш принциплари.$

Мамлакатларнинг демократик принципларда ривожланиши ижро этувчи хокимият органларининг муҳаммал назорат утказишга ва шунга мувофик равишда профессонал назорат хизматини сифатини устиришга эҳтиёж сездиради. Бошқа томондан, бозор ракобатини кучайиши корхоналар учун махсус инвестицион банклар, консултацион фирмалар ёллаш ҳисобига ички молиявий назорат усулларини кучайтиришга мажбур килади. Жахон ҳамжамияти куп йиллик тажрибалари асосида давлат молиявий назоратини амалга оширишнинг асосий принципларини ишлаб чикди. Мазкур принциплар ИНТОСАИнинг ЛИМА декларациясидауз аксини топди. Бунга мустакиллик, объективлик, асослилик ва ошкоралик каби универсал принциплар киритилади. Назоратнинг мустакиллик принципи назорат килувчи органларнинг молиявий, хукукий мустакиллигини таъминланишини кўзда тўтилади Объективлик ва асослилик принципларида амалдаги қонунчиликка назоратчиларнинг сузсиз риоя қилиши, назоратчиларнингтафтиш ишларини амалга ошириш андозалари бўйича иш фаолиятининг юқори проифессионал даражаларда амалга ошириши кўзда тўтилади. Ошкоралик принципида давлат назоратчиларини ижтимоий ва оммавий ахборот воситалари билан доимий алокаларини кўзда тўтилади. Мазкур асос принциплардан купрок амалий характер касб этувчи қуйидаги принциплар ажралиб чикади: - натижавийлик; - назорат субъектларини сотилмаслик принципи; - ахборотларнинг асосланганлиги ва исботлилиги; - молиявий жинояти бўйича гумон қилинаётган шахснинг судгача айбсиз деб фараз қилиниши; - турли назорат органларининг узаро келишувчанлиги.

$Молиявий назорат тизимларига дахлдор қонунлар кабул қилишдла давлатлар юқоридаги принциплар ҳисобга олиниши лозим.Хар бир мамлакатда булгани каби Узбекистон республикасида ҳам назорат фаолияти бўйича қонунлар мавжуддир. Давлат молиявий назоратининг асосий усуллари- комплекс тафтиш ва мавзули текшириш ҳисобланади. Тафтиш ва текшириш утказиш услублари назоратчилар олдидаги аниқ вазифаларга бо\лиқдир. Агар тафтиш молиявий операцияларни қонунийлиги, ту\рилиги ва тегишли молиявий ахборотлар ишончлилигини назорат қилишни кўзда тутса, текширишнинг мақсади молиявий ресурсларни режалаштириш ва фойдаланиш жараёнларининг барча босқичларида уларни бошқариш сифатини назорат қилиш, амалга оширилган молиявий операцияларни самарадорлиги ва мақсадга мувофиклигини баҳолаш ҳисобланади. 1. Назоратнинг натижавийлиги нафакат давлат назоратчиларининг профессионаллик даражасига ва мустакил аудиторларга бо\лиқ балки, амалга ошириладиган тафтиш ва текшириш ишларининг тартибига бевосита бо\ лиқдир. Комплекс тафтиш утказишни умумий кабул қилинган тартиби назорат органларининг қуйидаги босқичма босқич фаолиятини уз ичига олади: - товар материал қийматликларнинг мавжудлиги ва сакланганлигини, тугалланмаган ишлаб чиқариш, яримфабрикатлар, офис ва бошқа жихозлар, пул мабла\лари ва ҳисоб китобларни инвентаризация қилиш; - хужжатларни ту\ри расмийлаштирилганлигини огзаки текшириш(хужжат реквизитларини ту\ри ва тулик тулдирилганлиги, хужжатларни текширишда урнатилган меёрлар мувофиклиги, сифатсиз шакллантирилган хужжатларни аниқлаш).$ $- молия-хужалик операцияларини хужжатларда тулик ва ту\ри акс эттирилишини текшириш. Бирламчи ёзув бўйича таксировка(йигма миқдор кўрсаткичларни текшириш) ва контировка(бухгалтерия ҳисоби корреспонденцияларини ту\рилигини текшириш) амалга оширилади. Ҳисоб регистрларида, қайта ишлов жадвалларда, журнал ордерларда, бош дафтарда ва бошқаларда бухгалтерия ёзувлариниту\ри ва тулик акс эттирилганлиги текширилади; - ҳисоб китоб кўрсаткичларини ту\ри хисоланишини текширилади(иш ҳақи, солиқлар, амортизация суммалари,захиралар, кредитлар учун фоизлар ва бошқалар); - мамлакат қонунчилигида кўрсатиб ўтилган бухгалтерия,молиявий, солиқ, статистик, су\урта, кредит ва бошқа ҳисоболарни шакллантиришнинг ту\рилиги текширилади. Назоратнинг бошқа шакллари масалан, хужжатли мавзули текшириш мувофик келувчи махҳама, фирма маъмурияти томонидан аниқланадиган тарибда амалга оширилади(ички назорат амалга оширилганда). 2. Молиявий назоратнинг натижавийлиги молиявий коидабузарлик учун жорий қилинган жарималарга бевосита бо\лиқдир. Жахон амалиётида молиявий назоратни 2 асосий модели мавжуддир. Англо- саксон модели асосидаги молиявий назорат утказувчи мамлакатларда назорат органларининг фаолияти утказилган текширув(тафтиш) натижалари ҳақидаги ҳисоботларни тайёлаш билан чегараланади. Молиявий коидабузарликлар бўйича жарималар ҳақидаги масалалар маъмурий ва суд органларида куриб ўтилади. Француз модели асосида иш юритувчи мамлакатларда эса молиявий назоратни утказишда назорат органлари бир канча суд функцияларини ҳам ижро этадилар яъни молиявий коидабузарликлар бўйича шахснинг$ $айбдорлик даражасини аниқлаш хукукига, молиявий зарарларни коплашни талаб қилиш хукукларига эга буладилар. 3.Молиявий назоратни амалга оширишнинг шакллари ва усуллари. Молиявий назоратнинг шакллари қуйидаги мезонлар бўйича таснифланади: - Амалга ошириш тартиби бўйича- мажбурий(ташки), ташаббусли(ички) назорат; - Утказиш муддати бўйича- дастлабки, жорий(оператив), сунги назорат; - Назорат субъектлари бўйича- Президент, хукуматнинг қонун чиқарувчи ва Маҳаллий уз-узини бошқарув органларининг назорати, молия крдит органларининг назорати, ички фирма ва аудиторлик назорати. - Назорат объектлари бўйича- бюджет назорати, бюджетдан ташқари фондлар назорати, солиқ назорати, валюта назорати, кредит назорати, су\урта назорати, инвестицион назорат, пул массаси устидан назорат. Юқорида куриб ўтилган назоратнинг шакллари бўйича молиявий назорат бир катор усулларда амалга оширилади. Назорат утказиш усуллари қуйидагилардан ибортадир: -текшириш; -тадкик қилиш; -назорат; -молиявий ҳолатни тахлил қилиш; -кўзатиш(мониторинг); -тафтиш.$ $Жисмоний ва юридик шахслар молиявий фаолияти бўйича мажбурий назорат мамлакатларнинг қонунчилиги асосида амалга оширилади. Бундай назорат турларига масалан қуйидагилар киритилади, солиқ текширувчилари,бюджет мабла\ларидан мақсадли фойдаланиш назорати,корхоналар ва ташкилотлар молиявий- бухгалтерлик ҳисоботлари маълумотларини мажбурий аудиторлик тасдиклари бўйича молиявий назорат ва бошқалар. Ташаббусли(ички) молиявий назорат молиявий қонунчиликдан келиб чикади аммо тактик ва стратегик мақсадларга эришиш учун молиявий бошқарувнинг ажралмас қисми ҳисобланади. Дастлабки молиявий назоратмолиявий операциялар амалга оширилгунга кадар утказиладива молиявий коидабузарликлар буйитча огохлантиришларда муҳим аҳамиятга эга ҳисобланади. У асосан мабла\ларни иқтисод килмасдан ва самарасиз сарфланишини олдини олиш учун қилинадиган харажатларни асосланганлигини молиявий баҳолашни кўзда тутади. Бундай назоратга мисол сифатидамакродаражада мамлакат иқтисодиётини ривожланишини макроиқтисодий кўрсаткичлари прогнози асосида турли даражадаги бюджетларни тузиш ва тасдиклаш, бюджетдан ташқари фондларни молиявий режасини шакллантириш жараёнларини куриб утишимиз мумкин. Микродаражада- молиявий режа ва смета, кредит ва касса буюуртмалари, бизнес режанинг молиявий булимлари, прогноз балансларни тузиш, ва бошқаларни ишлаб чиқиш жараёнларидир. Жорий(оператив) молиявий назорат пулли шартномалар, молиявий операциялар, ссудалар беришва субсидиялар бериш вактларининг узида амалга оширилади. Жорий молиявий назорат мабла\ларни олиш ва харажат қилишда булиши мумкин булган суистемолчиликлардан огохлантиради, молиявий интизомва пул ҳисоб китобларни уз вактида амалга оширишга$

риоя қилишни мувофиклаштиради. Бунда асосий ролни бухгалтерлик хизмати уйнайди. Сунги молиявий назорат молиявий ҳисоботлар ва бухгалтерлик хужжатларини тахлил ва тафтиш қилиш йули билан амалга оширилади. Сунги молиявий назорат иқтисодий субъектларнинг молиявий фаолияти натижаларини, таклиф қилинган молиявий стратегия самарадорлигини баҳолаш, молиявий харажатларни башорат қилинган кўрсаткичлар бўйича солиштиришни кўзда тутади. Ҳисобот хужжатлари асосидаги текширишни утказиш жараёнида молиявий фаолиятнинг алохида масалалари куриб ўтилади ва аниқланган коидабузарликларни бартараф этиш тадбирлари муллжалланади. Тадкик қилиш текширишдан фаркли равишда иқтисодий субъектнинг молиявий ҳолати ва ривожланиш истикболлари имкониятларини аниқлаш учун унинг молиявий-иқтисодий кўрсаткичларини кенг спектрини ҳамраб олади. Доимий назорат у ёки бу молиявий фаолият турлари учун лицензия олган иқтисодий субъектларни назорат килувчи органлар томонидан амалга оширилиб, урнатилган коида ва меёрларга риоя қилишини назорат қилишни кўзда тутади. Масалан, марказий банк томонидан тижорат банклари фаолияти устидан назорат утказилади.Меёрларга риоя килмаслик таназзуллик ҳолатларига олиб келади ва мижозлар манфаатлари чеклаб қуйиши мумкин ва натижада лицензия олиб қуйилиши мумкин. Доимий назоратнинг умумий назоратдан фаркли жиҳатлари у хар доим амалда булади. Молиявий ҳолатни тахлил қилиш молиявий назоратнинг элементи сифатида иқтисодий субъектларнинг даврий ва йиллик молиявий бухгалтерия ҳисоботларини унинг молиявий фаолияти ва ликвидлилиги, хусусий

$капиталлар билан таъминланганлигива ундан фойдаланиш самарадорлигини умумий баҳолаш мақсадларида батафсил урганишни кўзда тутади. Кўзатиш(мониторинг) кредит ташкилотлари томонидан берилган кредитлардан фойдаланиши ва мижознинг молиявий ҳолатини текшириш мақсадида доимий равишда амалга ошириладиган назоратдир. 1999 йилда бюджет ресурсларидан мақсадли фойдаланишни домийи назорат қилиш мақсадида Уз.Р. Моли Вазирлиги томонидан бюджет мониторингини утказиш бўйича карор кабул қилинди. Бу албатта бюджетнинг ресурсларининг мақсадга мувофик фойдаланишни доимий назорат қилиш имкониятларини яратади. Тафтиш-молиявий назоратнинг энг чукур ва хар томонлама ҳамраб олувчи усули ҳисобланади. Бу усу иқтисодий субъектнинг молиявий –хужалик фаолиятини қонунийлиги,ту\рилиги,мақсадга мувофиклиги, самарадорлигини тулик тадкик қилиш ҳисобланади. Тафтиш қуйидагича булиши мумкин: -тулик ва қисман тафтиш; -комплекс ва мавзули; -режали ва режадан ташқари. Тафтиш бошқарувчи ташкилотлар томонидан буйсинувчи корхоналарда утказилади ҳамда турли давлат ва нодавлат ташкилотлари томонидан амалга оширилади. Тафтиш натижалари баённома билан расмийлаштирилади. Мазкур баённома асосида коидабузарлик ҳолатлари, моддий зарарлар бўйича куриладиган чораларга асос булиб хизмат килади. Таянч иборалари: Молиявий назорат, давлат молиявий назорати, нодавлат молиявий назорати, молиявий назорат тизими, тафтиш, мавзули текшириш, тадқиқ қилиш, кўзатиш, тулиқ ва қисман тафтиш, режали ва режадан ташқари тафтиш.$

O'xshashlar

Молиявий назорат

Ўзбекистон Республикасида молиявий назорат

Бошкарувда назорат