logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Iqtisodiyot
  4. Moliyaviy investitsiyalar auditi

Moliyaviy investitsiyalar auditi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

132.5 KB
Ko'chirib olish
Moliyaviy investitsiyalar auditi Reja: 1. Moliyaviy investitsiyalar auditining xususiyatlari, maqsadi, vazifalari va ma'lumot manbalari 2. Moliyaviy investitsiyalarni inventarizatsiyadan o`tkazish tartibi 3. Ativlarini moliyaviy investitsiyalar tarkibiga kiritilishini to`g`riligini tekshirish 4. Moliyaviy investitsiyalar harakati bilan bog`liq muomalalarni hujjatlarda rasmiylashtirilishini tekshirish 5. Moliyaviy investitsiyalar bo`yicha moliyaviy natijalarni tekshirish.. Takrorlash uchun savollar 1. Moliyaviy investitsiyalar auditining xususiyatlari, maqsadi, vazifalari va ma'lumot manbalari Subyektlar dividendlar yoki foizlar ko`rinishida qo`shimcha daromad olish maqsadida, o`zlarini erkin mablag`larini moliyaviy qo`yilmalar sifatida boshqa subyektlarga berishlari mumkin, boshqacha qilib aytganda – moliyaviy investitsiya hisoblanadi. Auditorlik tekshiruvi jarayonida subyekt tomonidan uzoq va qisqa muddatli moliyaviy investitsiyalarni iqtisodiy samaradorligiga katta e'tibor qaratish lozim. Hozirgi rivojlanayotgan bozor sharoitida ushbu masala nazariy jihatdan ishlab chiqilmagan, biroq, amaliyotda uning ba'zi bir jihatlari sekin-asta o`z ifodasini topmoqda, chunonchi, boshqa subyektlar ustav kapitaliga investitsiyalar kiritish, subyektlardan qimmatli qog`ozlarni sotib olish, ularga qarz berish va investor- subyektlar bergan qarzlari bo`yicha foizlar va kiritgan investitsiyalari bo`yicha dividendlar ko`rinishida daromad olishlari haqiqiy ifodasini topdi. Investitsiyalar samaradorligi masalasini ko`rib chiqishni, boshqa subyektlar ustav kapitaliga aniq investitsiyalar kiritish, subyektlardan qimmatli qog`ozlarni sotib olish va ularga qarz berishni amalga oshirishga doir subyekt qaroriga ta'sir qiluvchi mezonlarni o`rganishdan boshlash maqsadga muvofiqdir. Bizning fikrimizcha, bunday qaror qabul qilinishiga ta'sir etuvchi asosiy holat, birinchidan, ustav kapitaliga kiritiladigan investitsiya subyekt zarar ko`rmasligiga va inqirozga uchramasligiga; ikkinchidan, boshqa subyektlar faoliyatiga yoki qimmatli qog`ozlar va qarz shaklida mablag` qo`ya turib, subyekt o`sha mablag`ni o`z ehtiyojlariga yo`naltirganda olinadigan iqtisodiy samaradorlikdan katta bo`lgan summani dividend va foizlar shaklida olishiga ishonch hosil qilishi lozim. Bu holat, zarar keltiradigan ishlab chiqarishga mablag` qo`ymaslik va qo`yilgan uzoq va qisqa muddatli investitsiyalarni yo`qotmaslik yoki ushbu qo`yilmalardan tegishli iqtisodiy samara olish uchun investitsiya kiritilayotgan subyektning moliyaviy– xojalik faoliyati va moliyaviy ahvoli yaxshi o`rganilishi kerakligini keltirib chiqaradi. Moliyaviy investitsiyalar bilan bog`liq muomalalarni auditida uchraydigan asosiy atamalarni «qimmatli qog`ozlar va fond birjalari to`g`risida» gi O`zbekiston Respublikasi qonuniga asoslanib aniqlab olamiz. Aksiya – amal qilish vaqti belgilanmagan qimmatli qog`oz bo`lib, yuridik yoki jismoniy shaxs tomonidan ma'lum ulushni aksioner jamiyatini nizom jamg`armasiga kiritilishini, uning egasini mazkur jamiyatga egalik qilishda qatnashishini va dividend olish, shuningdek jamiyatni boshqarish huquqiga ega bo`lishini tasdiqlaydi. Daromad olish ketma-ketligi bo`yicha aksiyalar oddiy va imtiyozlilarga bo`linadi. Oddiy aksiyalarga subyektning bir yillik faoliyati natijasi bo`yicha dividend to`lash mo`ljallanadi. Ular boshqarishga ta'sir ko`rsatish huquqi bo`yicha farqlanadi: ovoz berish huquqiga ega bo`lmagan va bir yoki bir nechta ovozga ega bo`lgan aksiyalar . Imtiyozli aktsiya ovoz berish huquqiga ega emas , lekin doimo dividendlar bilan ta'minlanadi va subyekt bekor qilinganda birinchi navbatda qoplanadi. Qimmatli qog`ozlar bozorida qo`llanilish turi bo`yicha nomli va taqdim etiluvchi aksiyalar farqlanadi. Obligatsiya – bu uning egasi ma'lum miqdorda pul to`laganini va unda belgilangan muddatda nominal qiymatini va aniq belgilangan foizini so`ndirish bo`yicha majburiyatlar ko`rsatilgan qimmatli qog`oz (agarda chiqarish shartlarida boshqa narsa ko`zda tutilmagan bo`lsa). Obligatsiyalarni subyektlarning nizom jamg`armasini shakllantirish va to`ldirish uchun, shuningdek xojalik faoliyati bilan bog`liq zararni qoplash uchun chiqarish mumkin emas. Aksionerlik jamiyatlari hamma chiqarilgan aksiyalarni to`liq to`langanidan keyingina nizom sarmoyasi hajmining 20 %dan oshmagan miqdorda obligatsiyalar chiqarish huquqiga ega. Boshqa mulkchilik shakliga ega bo`lgan subyektlarga obligatsiyalar chiqarish summasining miqdori respublika fond bozorini tartibga soluvchi organ tomonidan belgilanadi. G`azna majburiyatlari – taqdim etiladigan qimmatli qog`ozlar bo`lib, ularning egalari budjetga pul mablag`lari o`tkazganini va bu qimmatli qog`ozlarga egalik qilish muddati davomida aniq belgilangan daromad olish huquqini beruvchi ko`rsatuvchi egalik qiladigan davlat qimmatli qog`ozlaridir. G`azna majburiyatlari quyidagi turlarda chiqariladi: uzoq muddatli – 5 yil va undan uzoq bo`lgan muddatga, o`rta muddatli – 1 yildan 5 yilgacha, qisqa muddatli 1 yilgacha bo`lgan muddatga. Uzoq va o`rta muddatli g`azna majburiyatlarini chiqarish bo`yicha qaror O`zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasi tomonidan qabul qilinadi. Qisqa muddatli g`azna majburiyatlarini chiqarish bo`yicha qarorni O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi qabul qiladi. G`azna majburiyatlarini chiqarish to`g`risidagi qarorda daromad to`lash va majburiyatlarni bajarish shartlari belgilanadi. Depozit sertifikati pul mablag`lari omonatga qo`yilganligi to`g`risida, omonatchiga belgilangan muddat tugaganidan keyin depozit summasi va unga tegishli foizlarni olish huquqini beruvchi kredit muassasasining guvohnomasidir. O`zbekistonda sertifikatlar ikki turda chiqariladi: depozit sertifikatlari (yuridik shaxslar uchun, 1 yilgacha muddatga); depozit (jamg`arma) sertifikatlari (jismoniy shaxslar uchun, 3 yilgacha muddatga). Veksel deb shunday qimmatli qog`ozga aytiladiki, unda veksel chiqaruvchi yoki vekselda ko`rsatilgan to`lovchini belgilangan muddat kelganda belgilangan mablag`ni veksel egasiga so`zsiz to`lanish majburiyatini tasdiqlovchi qimmatli qog`ozdir. Hosila qimmatli qog`ozlar – bu shartnomalar bo`lib, ular bo`yicha bir tomon qimmatli qog`ozlarning ma'lum bir miqdorini ma'lum muddatda kelishilgan narxda sotib olish yoki sotish huquqi yoxud majburiyatini oladi. Hosila qimmatli qog`ozlar opsion, fyuchers va boshqa moliyaviy instrument ko`rinishida bo`lishi mumkin. Optsion – shunday shartnomaki, uning egasiga qimmatli qog`ozlar yoki tovarlarni shartnomada kelishilgan narxda kelishilgan muddatda haridqilish huquqini beradi. Fyuchers – kelajakda, kelishilgan aniq vaqtda shartnomada belgilangan narxda ma'lum bir qimmatli qog`ozlar yoki boshqa moliya instrumentlari yoki tovarlarni so`zsiz sotib olish yoki sotish majburiyatini belgilovchi qimmatli qog`oz (kontrakt). Qimmatli qog`ozlar emissiyasi - qimmatli qog`ozlarni birinchi egalari (investorlari), yuridik yoki jismoniy shaxslarga sotish orqali muomalaga chiqarish. Emissiya quyidagi holatlarda amalga oshiriladi: aksionerlik jamiyati ta'sis etilib uning aksiyalari ta'sischilar orasida joylashtirilganda; aksionerlik jamiyati aksiyalar chiqarish yo`li bilan boshlang`ich nizom kapitali (jamg`armasi) miqdori oshirilganda; obligatsiya va boshqa qarz majburiyatlarini chiqarish orqali yuridik shaxslar, davlat, davlat hokimiyati va boshqarish organlari tomonidan qarz kapitali jalb qilinganida; o`zaro respublika miqyosida subyektlarning qarz majburiyatlarini to`lash (so`ndirish) jarayoni amalga oshirilganda. Har bir yuqorida sanab o`tilgan holda vakolatli davlat organi emissiyaning minimal va maksimal o`lchamini belgilaydi. Moliyaviy investitsiyalarga oid auditorlik tekshiruvining asosiy maqsadi, muomalalarning qonuniy amalga oshirilganligi, to`g`ri baholanganligi va buxgalteriya hisobida to`g`ri yuritilayotganligini tasdiqlashdan iborat. «Moliyaviy investitsiyalarni auditorlik tekshiruvini o`tkazishda birinchi navbatda auditning maqsadi va vazifalarini belgilash zarur. Auditning maqsadi – xojalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy hisobot ma'lumotlari ishonchliligini hamda moliyaviy investitsiyalarni hisobga olish usullari va soliq solish muomalalari bo`yicha hisobi me'yoriy-huquqiy hujjatlarga muvofiqligini aniqlashdan iborat. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi auditning vazifalarini belgilandi: 1. Subyekt aktivlarini moliyaviy investitsiyalar tarkibiga kiritilganligi to`g`riligini tekshirish. 2. Hisobda moliyaviy investitsiyalarni tegishli belgilari bo`yicha ularni turkumlanishini chegaralash to`g`riligini tekshirish. 3. Moliyaviy investitsiyalarni hisobga olishda ularni qiymati to`g`ri shakllanganligini tekshirish. 4. Moliyaviy investitsiyalar bilan bog`liq muomalalar hisobini to`g`riligini tekshirish. 5. Moliyaviy investitsiyalar sintetik va analitik hisobi holatini baholash. 6. Moliyaviy investitsiyalarni inventarizatsiyadan o`tkazish tartibi va ularni natijalarini hisobda to`g`ri aks ettirilganligini tekshirish. 7. Moliyaviy investitsiyalar bilan bog`liq muomalalar bo`yicha soliq qonunchiligiga rioya etilayotganligini tekshirish. Auditorning oldida turgan maqsad va vazifalardan kelib chiqib, auditning obyektlarini belgilab olamiz, 4.2-jadval» 1 : 2-jadval Moliyaviy investitsiyalar auditining obyektlari Ko`rsatkichlar Ko`rsatkichlar keltirilgan moliyaviy hisobot shakllari Nomi Schy otlar 1- shakl 2- shakl 4- shakl Sat r Sat r Satr 1 2 3 4 5 Uzoq muddatli investitsiyalarni hisobga oluvchi schyotlar 0600 030 110 , 170 100 Qimmatli qog`ozlar 0610 040 Shuba subyektlarga investitsiyalar 0620 050 Qaram subyektlarga investitsiyalar 0630 060 Chet el kapitali mavjud subyektlarga investitsiyalar 0640 070 Boshqa uzoq muddatli investitsiyalar 0690 080 Qisqa muddatli investitsiyalarni hisobga oluvchi 5800 370 110 , 170 100 1 Илхамов Ш.И. Инвестиция фаолиятида бухгалтерия ҳисоби ва ауд // Дисс.-Т.: 2005. schyotlar: Qimmatli qog`ozlar 5810 370 Qisqa muddatga berilgan qarzlar 5830 370 Boshqa joriy investitsiyalar 5890 370 Moliyaviy investitsiyalar bo`yicha operatsiyalarning tekshiruvi bizning fikrimizcha, quyidagi yo`nalishlar bo`yicha olib borilishi kerak: mavjudligi va to`liqligi, baholash, huquqlar va majburiyatlar, taqdim etish va yoritish (4.4- jadval). 4-jadval Moliyaviy investitsiyalarning audit yo`nalishlari № Yo`nalish lar Auditning mazmuni Ta'minlash darajasi 1. Mavjudli gi va to`liqligi Ushbu yo`nalish bo`yi-cha auditorlik tekshiruvi og`zaki so`rovlardan boshlanishi mumkin (hisobot davrida qanday o`zgarishlar sodir etilgan, sotib olingan qimmatli qog`ozlar to`liq hisobga olingan, hisobotda aks ettirilishi, analitik va sintetik schyotlar qoldig`i Bosh daftarga mos, qayerda saqlanadi va boshqalar). Agar, qim-matli qog`ozlar Barcha moliyaviy investitsiyalar korxona uchun ahamiyatli bo`lib, balans tuzish sanasiga mavjud va kelajaqda daromad keltiradi; moliyaviy investitsiyalar mavjudligi belgilangan tartibda o`tkazilgan inventarizatsiya va zarur dastlabki hujjatlar bilan tasdiqlangan; barcha moliyaviy investitsiyalarning buxgalteriya hisobi va hisobotida to`liq aks ettirilishi, hisobga olinmay qolgan moliyaviy investitsiyalar yo`qligi; moliyaviy investitsiyalar hisobga olinadigan sintetik schyotlar qoldig`i va oborotlarining tegishli analitik hisob schyotlari qoldiq va oborotlariga mos kelishi; schyotlar bo`yicha qoldiq va oborotlarning buxgalteriya hisobi registrlaridan Bosh subyekt-da saqlansa, ularni ko`rib chiqish va sanab chiqish, ya'ni inventarizatsiyani o`tkazish lozim daftarga va moliyaviy hisobotlariga to`liq hajmda o`tkazilishi; · moliyaviy investitsiyalar kirimi va hisobdan o`chirilish faktlarining barchasi buxgalteriya hisobi va hisobotida aks ettirilishi 2. Bahol ash Moliyaviy investitsiyalar bo`yicha xarajatlar huj-jatli tasdiqlangan bo`li- shi, sintetik va analitik hisoblarda aks ettirilishi, qimmatli qog`ozlarni so-tib olish usuliga ko`ra ularning qiymati me'yo-riy hujjatlarga muvofiq shakllantirilgan bo`lishi lozim. Ularni hisobotda aks ettirish uchun me'yo-riy hujjatlar talabiga muvofiq baholangan. Moliyaviy investitsiyalar (qimmatli qog`ozlar) buxgalteriya hisobi va hisobotida me'yoriy hujjatlar talablariga muvofiq baholangan; chet el valutasidagi qimmatli qog`ozlarni so`mda baholash amaldagi qonunchilik talablariga muvofiq o`tkazilgan; qimmatli qog`ozlarni sotib olish usuliga ko`ra ularning haqiqiy qiymati me'yoriy hujjatlar talablariga muvofiq shakllantirilgan; qimmatli qog`ozlar qiymati buxgalteriya hisobotiga kiritish uchun me'yoriy hujjatlar talablariga muvofiq va to`g`ri hisoblab chiqarilgan (bozor bahosi pasayishini hisobga olgan holda); qimmatli qog`ozlarni sotishdan olingan tushum buxgalteriya hisobida dastlabki hujjatlardagi ma'lumotlarga mos bahoda aks ettirilgan 3. Huqu q va majburiy atlar Subyekt moliyaviy investitsiyalar bo`yicha tegishli Subyekt moliyaviy investitsiyalar uchun tegishli huquqlarga ega va ushbu huquqlar bilan bog`liq xavfxatar uchun mas'uldir; huquqlarga ega. Buxgalteriya balansida aks ettirilgan qimmatli qog`ozlar subyektga tegishligi to`g`risida barcha guvohnomalar mavjud. Moliyaviy investitsiya-larga egalik qilish huquq- lari tegishli shartnomalar, qabul qilish-topshirish dalolatnomalari, qimmat-li buxgalteriya hisobida aks ettirilgan moliyaviy investitsiyalar (qimmatli qog`ozlar va berilgan qarzlar) subyektga qonun asosida tegishlidir; buxgalteriya balansida aks ettirilgan qimmatli qog`ozlar subyektga mulkiy huquq asosida tegishli bo`lib, tegishli huquq talablariga mos shartnomani amalga oshirish natijasida olgan hamda subyekt qimmatli qog`ozlar olinganligini tasdiqlovchi barcha zarur guvohliklarga ega; buxgalteriya hisobi schyotlaridagi barcha yozuvlar qog`ozlar va boshqalar bo`yicha tekshiriladi amaldagi qonunchilik va me'yoriy hujjatlar talablariga muvofiq rasmiylashtirilgan. Isbotlovchi va dastlabki hujjatlar bilan rasmiylashtirilgan; moliyaviy investitsiyalarga doir barcha muomalalar amaldagi qonunchilikka zid bo`lmagan munosabatlar sharoitidan kelib chiqadi 4. Taqdi m etish va yoriti sh Barcha moliyaviy investitsiyalar to`g`ri turkumlangan, ular to`g`risidagi Barcha moliyaviy investitsiyalar to`g`ri turkumlangan va buxgalteriya hisobotida mohiyati ochib berilgan; moliyaviy investitsiya turlari va qaytarish muddatlariga ko`ra axborotlar buxgalteriya hisobotlarida ochib berilgan. Auditor investitsiyalarning miqdori, yo`nail-shi va maqsadga muvo- iqligini tahlil qilishi ham-da ular hisobda to`g`ri aks etilganligini o`rganib chiqishi lozim turkumlangan; moliyaviy investitsiyalarni sotish va qaytarish bilan bog`liq daromadlar va xarajatlar moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobotda to`g`ri turkumlangan; moliyaviy investitsiyalar to`g`risidagi axborotlar buxgalteriya hisobotlariga biriktiriladigan tushuntirishlarda ochib berilgan Xulosa qilib aytganda, tekshiriladigan masalalar bo`yicha etarli dalillarga ega bo`lish aniqlangan xatoliklarni mustaqil baholash, yo`l qo`yilgan kamchiliklarni hamda amaldagi me'yoriy hujjatlar, shuningdek qonunchilikdan chetga chiqishlarni aniqlashga imkon beradi. 2. Moliyaviy investitsiyalarni inventarizatsiyadan o`tkazish tartibi Moliyaviy investitsiyalar bilan bog`liq muomalalarni auditorlik muolajalaridan biri, inventarizatsiya O`zbekiston Respublikasi 19-son «Yo`qlama qilishni tashkil etish va o`tkazish» nomli BHMS ga muvofiq to`g`ri o`tkazilganligini tekshirishdir. Agar, qimmatli qogozlar subyekt kassasida saqlansa, ularning inventarizatsiyasi har oyda pul mablag`larining tekshiruvi bilan birgalikda o`tkazilishi lozim. Har bir qimmatli qog`ozning rekvizitlari subyekt buxgalteriyasida saqlanadigan ro`yxatnomalar (reestrlar, daftarlar) ma'lumotlari bilan solishtiriladi. Maxsuslashtirilgan idoralarga saqlash uchun berilgan qimmatli qog`ozlarning inventarizatsiyasi tegishli hisob schyotlarida hisobga olingan summalar qoldig`ini mazkur maxsuslashtirilgan idoralardan olingan ko`chirma ma'lumotlari bilan solishtirish yo`li bilan amalga oshiriladi. Zarur bo`lsa, auditor moliyaviy investitsiyalar bo`yicha yoppasiga inventarizatsiyani o`tkazishi mumkin. Moliyaviy investitsiyalarni inventarizatsiyadan o`tkazishning xususiyati nafaqat qimmatli qog`ozlarning haqiqatda mavjudligi, balki ularni qiymatini shakllantirish va baholash bo`yicha haqiqiy xarajatlarni aniqlashdan iboratdir. Shuni ta'kidlash joizki, moliyaviy investitsiyalarni auditorlik tekshiruvidan o`tkazish uslubiyoti hali respublikamizda to`liq ishlab chiqilmagan. Moliyaviy hisobotlar investitsiya faoliyatining miqyoslari, yo`nalishlari va tavsifini, uning subyekt moliyaviy faoliyati, istiqboliga ta'sirini ochib berish uchun xizmat qiladi. Ulardan zarur axborotlarni olish tashqi foydalanuvchilarda va tahlilchilarda subyektning mulkiy va moliyaviy faoliyati haqida to`liq va aniq ma'lumot shakllanishiga yordamlashadi. Bunday axborotlarga quyidagilar to`g`risidagi ma'lumotlar kiradi: - sotib olingan qimmatli qog`ozlarning umumiy qiymati; - qimmatli qog`ozlardan olingan daromad (dividendlar va foizlar); - qimmatli qog`ozlarni ayrim toifalarga taqsimlash; - kotirovkasi muttasil e'lon qilinmaydigan qimmatli qog`ozlarning taxminqilinayotgan bozor qiymati (u holda baholash metodlari va usullari subyekt hisob siyosatidan kelib chiqqan holda bayon qilingan boshqaruv xodimlarining baholashi bo`lishi mumkin); - aksiya qiymatining o`zgarishlari; -qimmatli qog`ozlarni sotish natijasida vujudga kelgan, ko`zda tutilmagan daromadlar va zararlar (agar ular sezilarli darajada bo`lsa); - subyekt investitsiyasida salmoqli o`rin egallovchi qimmatli qog`ozlarga qilinganinvestitsiyalar. Bulardan tashqari, qimmatli qog`ozlarga qilingan investitsiyalar to`g`risidagi ma'lumotlarni tavsiflashda foydalanilgan usullar mohiyati maxsus ochib berilishi lozim. Bu ma'lumotlar moliyaviy hisobotning qiymat ko`rsatkichlarini baholash uchun zarur. Qimmatli qog`ozlar auditi qimmatli qog`ozlarga taalluqli moliyaviy hisobot ma'lumotlarining haqqoniyligini tekshirishdan boshlanadi. Bunday tekshiruv subyektning naqd pullarini tekshirishdagi kabi yo`qlama o`tkazish yo`li bilan amalga oshiriladi. «Moliyaviy investitsiyalar yo`qlama qilinganda qimmatli qog`ozlarga va boshqa tashkilotlarning ustav kapitallariga qilingan haqiqiy xarajatlar, shuningdek boshqa tashkilotlarga berilgan qarzlar tekshiriladi va quyidagilar aniqlanadi: - qimmatli qog`ozlarni to`g`ri rasmiylashtirilgani; - qimmatli qog`ozlarning butligi (haqiqatda mavjudligini buxgalteriya hisobima'lumotlari bilan taqqoslash orqali); - qimmatli qog`ozlar bo`yicha olingan daromadlarning buxgalteriya hisobida o`zvaqtida va to`liq aks ettirilishi. - qimmatli qog`ozlarni yo`qlama qilish, alohida emitentlar bo`yicha o`tkazilib,dalolatnomada nomi, seriyasi, raqami, nominal va haqiqiy qiymati, uzish muddatlari va umumiy summasi ko`rsatiladi» 2 . «Yo`qlama (inventarizatsiya) qilish quyidagi vazifalarni hal etadi: - ularning haqiqatda mavjudligini aniqlash; - haqiqatda mavjud qoldiqlarini buxgalteriya hisobi ma'lumotlari bilan taqqoslashorqali ularning saqlanishi ustidan nazorat o`rnatish; - qimmatli qog`ozlardan olinadigan daromadlarning to`liqligi va o`z vaqtidaliginitekshirish; - ularning saqlanishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratilganligini tekshirish(subyektda saqlanganida); - qimmatli qog`ozlar bilan bog`liq daromadlar va yo`qotishlarni hisobda aksettirishning haqqoniyligini aniqlash» 3 . 2 19-с о н «Инвентарлашни ташкил қилиш ва ўтказиш» номли БҲМС 1999-й и л 19-октябрда ЭГ/17-19- 2075-с о н билан Ўзбекицон Республикаси Молия вазирлиги томонид 1999-й и л 2н о я б р д а 833-с о н б и л а н р ў й х а т г а . о л и н г а н 3 Д ў с м у р а т о в . А у д и т Ра с о с л а р и. Д а р с л и к.-Т.: 2005, 233, 234 б. 3. Ativlarini moliyaviy investitsiyalar tarkibiga kiritilishini to`g`riligini tekshirish Aktivlarni moliyaviy investitsiyalar qatoriga qo`shish tartibi va ularning turlari 12-son “Moliyaviy investitsiyalar hisobi”, 8-son “Konsolidatsiyalashtirilgan (umumlashtirilgan) moliyaviy hisobotlar va avlod xojalik jamiyatlariga investitsiyalar hisobi” O`zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobining milliy standartlari (BHMS) orqali tartibga solinadi. Qimmatli qog`ozlar va berilgan qarzlar investor uchun moliyaviy investitsiyalar obyekti bo`lib hisoblanadi. O`zbekiston Respublikasi «qimmatli qog`ozlar bozori va fond birjasi to`g`risida»gi qonunga muvofiq qimmatli qog`ozlar mulkiy huquqlarni yoki ularni chiqargan shaxslar va egalari o`rtasidagi qarz munosabatlarini tasdiqlaydigan, dividendlar yoki foizlar ko`rinishida daromad to`lanishini va ushbu hujjatlardan kelib chiqadigan huquqlarni o`tkazib berish imkoniyatlarini nazarada tutuvchi pul hujjatlaridir. Mablag`larni qimmatli qog`ozlar qatoriga to`g`ri olib borilganligini tekshirish mobaynida subyektning qimmatli qog`ozlar uchun huquqi borligi va qimmatli qog`ozlar bo`yicha huquqni berish qoidalariga rioya qilinishini aniqlash zarur. O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi va «qimmatli qog`ozlar bozori va fond birjasi to`g`risida» gi qonunga muvofiq qimmatli qog`ozlarni turkumlash yuridik ahamiyatga ega. Ushbu qonunda qimmatli qog`ozlar bozorida investor sifatida qatnashadigan yuridik va jismoniy shaxslarning huquqlari aniq belgilangan. Qimmatli qog`ozlar qandaydir mulk yoki pul summasiga egalik huquqini tasdiqlovchi va mulkiy munosabatlarni ifodalovchi hujjat bo`lib, ular tegishli hujjat taqdim qilinmasdan sotilishi yoki boshqa bir shaxsga berilishi mumkin emas. Qimmatli qog`ozlarning asosiy xususiyati o`z egalariga muttasil yoki bir martalik daromad keltirishidir. Qimmatli qog`ozlar ikki guruhga bo`linadi: Mulkka egalik qilish munosabatlarini ifodalovchi – aksiyalar va paylar. Kredit munosabatlarini ifodalovchi - obligatsiyalar, oddiy va o`tkazma veksellar, depozit va jamg`arma sertifikatlar, ipoteka va boshqalar. Qimmatli qog`ozlarni harid qilish qiymatini shakllantirish katta ahamiyatga ega bo`ladi, chunki harid qilish qiymatiga kiritiladigan xarajatlar tarkibiga nisbatan ularning hisob qiymati va nihoyat moliyaviy natija ham aniqlanadi. Bunday xarajatlar faqat qimmatli qog`ozlarni harid qilish bilan bog`liq muomalalar bo`yicha xarajatlarni o`z ichiga olishi kerak. Bu xarajatlarning asosiy qismi sotuvchiga to`lanadigan qimmatli qog`ozning qiymati hisoblanadi. Bularga mazkur muomalani amalga oshirish uchun zarur bo`lgan, ya'ni qimmatli qog`ozlarni harid qilish bilan bog`liq bo`lgan muomalalarni amalga oshirish bo`yicha xarajatlarni kiritish kerak. Mavjud bo`lgan me'yoriy asos qimmatli qog`ozlarni harid qilish qiymatiga ta'sir ko`rsatadigan xarajatlar tarkibini Yetarli darajada aniq belgilab beradi. Investor bunday xarajatlarni aniqlab, haridining haqiqiy qiymatini baholash imkoniyatiga ega bo`ladi. Keyingi bosqich qimmatli qog`ozlarning nominal qiymatini haqiqiy xarajatlar bilan taqqoslashdan iborat. Qimmatli qog`ozlarni buxgalteriya hisobining schyotlariga kirim qilishda savol tug`iladi: qimmatli qog`ozlarni hisobga qanday bahoda qabul qilish kerak? Bu erda qimmatli qog`ozlarni hisobda ifodalashni xalqaro standartlarini o`z ichiga olgan xalqaro amaliyotni ham, milliy qonunchilikni ham ko`rib chiqish zarur. Natijada qimmatli qog`ozlarni hisobda ifodalashga imkoniyat yaratadigan yagona uslubiy asosni yaratmoq darkor. Investorlarning bozordagi faoliyati va maqsadlari bo`yicha farq qiladigan turli ko`rinishdagi qimmatli qog`ozlarni hisobda aks ettirish uslubiyotining birlashuvi investitsion portfelni tahlil qilishga yagona yondashish va foydalanuvchilarni o`z vaqtida va obyektiv ma'lumot bilan ta'minlash imkoniyatini yaratadi. «Audit jarayonida subyekt tomonidan sotib olingan boshqa qimmatli qog`ozlar moliyaviy investitsiyalar tarkibiga to`g`ri kiritilganligini aniqlash lozim. Moliyaviy investitsiyalarning juda zarur tavsiflaridan biri uni qo`yish muddati hisoblanadi. Investitsiyalarni qo`yish muddati - qo`yilgan pul yoki aktiv uning egasiga qaytish muddati deb e'tirof etiladi. Ba'zi-bir qo`yilmalar bo`yicha ushbu muddat aniq belgilangan, ba'zilariga esa - yo`q. Bunday vaziyatda subyekt ushbu investitsiyalar bo`yicha qaysi muddatgacha egalik qilishini o`zi belgilaydi. Shuning uchun investitsiyalarni qisqa va yoki uzoq muddatliligiga ishonch hosil qilish maqsadida, subyektning tegishli lavozimidagi mas'ul shaxslar (iqtisodchi, moliyachi va buxgalter) subyekt tomonidan chiqarilgan moliyaviy investitsiyalar mustahkamligi ta'minlanishining va ushbu masala yuzasidan shartnoma yoki boshqa majburiyatlarga muvofiq boshqa subyektlar tomonidan qo`yilgan aktivlariga to`g`ri keluvchi foyda taqsimlanishidagi kutilayotgan miqdorini barcha masalalarini ishlab chiqishlari lozim. Auditor investitsiyalarni baholashda qaysi usuldan foydalanilayotganini va subyektning hisob siyosatini hisobga olgan holda tanlangan variantga mos kelishini tekshirishi lozim. Investitsiyalarni amalga oshirishga doir xarajatlar hujjatlar bilan tasdiqlanishi va tahliliy hisobda aks ettirilishi lozim. Ayrim moliyaviy investitsiyalar qiymati yo`lxat va mulk egaligini tasdiqlovchi boshqa hujjatlar bilan tasdiqlanishi mumkin» 4 . Investor qimmatli qog`ozlarga qilingan investitsiyalarni buxgalteriya hisobini 21sonli «Xojalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy-xojalik faoliyati buxgalteriya hisobi schyotlarining rejasi» buxgalteriya hisobining milliy standartiga asosan ifodalaydi va qimmatli qog`ozlarni qiymatini avvalambor sotib olish qiymatida va sotish davrigacha ularni narxini nominal narxgacha yetkazadi. Shuningdek, schyotlardagi qimmatli qog`ozlar qiymatini o`zgarish mezonlarini aniqlab olish zarur bo`ladi. Ammo, 12-sonli «Moliyaviy investitsiyalarni hisobi» nomli buxgalteriya hisobining milliy standarti va 39-sonli «Moliyaviy instrumentlar» nomli xalqaro moliyaviy hisobot standartida asosiy mezonlardan biri ehtiyotkorlik tamoyili bo`lib, u qimmatli qog`ozlarni mavjud baholardan «eng kami» 5 va «xaqiqiy bozor qiymati» 11 bo`yicha hisobga olish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Ushbu standartlardan kelib chiqqan masala qimmatli qog`ozlarni kamida ikkita bahoda hisobda aks ettirish zaruriyatidan iborat: aksiyalar uchun – bu harid qilishning xaqiqiy qiymati va joriy bozor bahosi. Aksiyalar uchun haqiqiy xarid 4 И л х а м о в . И н в е с т и ц и я Ш. И ф а о л и я т и д а б у х г а л т е р и я // Д и с с. - T. 2005. ҳ и с о б и в а а у д 5 Ўзбекистон Республикаси бухгалтерия ҳисобининг миллий.-Т.: 2003 , 117 б, 13.2 банд. bahosi nominal bahoga nisbatan muhimroq ko`rsatkich hisoblanadi, chunki aksiya odatda muddatsiz qimmatli qog`oz bo`ladi va uning nominal qiymati–bu faqat oldindan avanslangan kapital miqdoridir. Ta'kidlash joizki, aksiyalarning bozor qiymati ularning emissiyasidan keyingi emitentning nizom kapitali bilan juda ham bog`liq emas. Obligatsiyalar uchun esa bu – nominal qiymat va joriy bozor bahosi. Obligatsiyalarni muomalada bo`lishi ularning nominal qiymati bilan bog`liq, negaki ularning qoplanish muddati yaqinlashgani sari (boshqa shart-sharoitlar o`zgarmagan holda, masalan, emitentning barqarorligi va hokazo) uning bozor qiymati nominalga yaqinlashib boradi. Aksiya va obligatsiyalar uchun ikki baho bo`lishining muhimligi tahlil qilish va boshqarish masalalari bilan bog`liq – ular orasidagi farq ma'lum vaqt mobaynida amalga oshirilmagan daromad miqdorining mohiyatidan iborat. Shunday qilib, tadqiqot natijasida qimmatli qog`ozlar qiymatini uch xil bahoda ifodalash asoslangan: xaqiqiy, nominal va bozor qiymatlarida. Xalqaro amaliyot qimmatli qog`ozlar hisobi uchun ikki xil bahoni qo`llashni belgilab beradi: eng pastki xaqiqiy tannarx yoki bozor qiymati bo`yicha. Eng past qiymat bo`yicha baholash usuli hisobotda harid qilishning xaqiqiy qiymati yoki joriy bozor narxlarini qay biri kichik bo`lsa, ana shunisi orqali aks ettirishni ko`zda tutadi. Mazkur baholash usuli ham harid qilingan qarzli qimmatli qog`ozlarni nominal qiymatini aniqlashga imkon bermaydi va aksiyalarning investorga tegishli bo`lgan qismida emitent–kompaniyani xususiy kapitali miqdorini aniqlab bera olmaydi. Aksiyalar muomalasini mantiqiy yakuni bu ularni sotilishi yoki qoplanishidir (so`ndirilishi). Bu yerda qimmatli qog`ozning egasi yana bir bor ularni sotish bilan bog`liq xarajatlarni aniqlash muammosiga duch keladi. Bundan tashqari, qimmatli qog`ozlar bozori ularni doimiy muomalasini nazarda tutadi. Demak, investor bir emitentni bir xil qog`ozlarini har xil vaqt oralig`ida harid qilishi mumkin, bu o`z navbatida bir xil qog`ozni har xil bozor qiymatiga ega bo`lishiga olib keladi, shuningdek uning haqiqiy qiymatiga ta'sir etuvchi xarajatlar turlicha bo`ladi. Demak, qimmatli qog`ozlarni sotishda balansdan qaysi qiymatni chiqarish kerak degan savol tug`iladi? 4.4. Moliyaviy investitsiyalar harakati bilan bog`liq muomalalarni hujjatlarda rasmiylashtirilishini tekshirish Moliyaviy investitsiyalarni hisobga olishda qo`llaniladigan dastlabki hujjatlarning rasmiylashitirilishini tekshirishda shuni hisobga olish zarurki, qimmatli qog`ozning o`zi - qat'iy shakldagi hujjat bo`lib, uning shakli va majburiy rekvizitlari qimmatli qog`ozlarning ma'lum turlari uchun qonunchilik bilan belgilangan talablarga mos kelishi lozim. Qimmatli qog`ozlarda majburiy rekvizitlarning yo`qligi yoki qimmatli qog`ozning belgilangan shaklga mos kelmasligi uning yaroqsizligidan dalolat beradi. Shuning uchun auditor qimmatli qog`ozlar blankalarini shaklan tekshirish bilan birga, mohiyatan ham tekshiruvdan o`tkazadi. Shuningdek, qimmatli qog`ozlar qiymat ko`rsatkichlari arifmetik tekshiruvdan ham o`tkazilishi zarur. Moliyaviy investitsiyalarni hisobga olishda qo`llanilgan dastlabki hujjatlarni tekshirish o`ta muhim ahamiyatga ega. Chunki, ular qimmatli qog`ozlarga doir mulkiy huquqning bir subyektdan ikkinchisiga o`tishida maxsus tartibni belgilaydi. Moliyaviy investitsiyalarni hisobga qabul qilish uchun asos bo`luvchi hujjatlarda muayyan qimmatli qog`ozni sotib olish maqsadi va undan foydalanish muddati ko`rsatilishi shart. Aksiyalar, obligatsiyalar va shunga o`xshash qimmatli qog`ozlar 0610 “qimmatli qog`ozlar” schyotining debeti bo`yicha sotib olingan qiymatida hisobga olinadi va qimmatli qog`ozlar hisobga olingan avvalgi schyotlari kreditida ularning hisobiga berilgan qiymatliklar aks ettiriladi. Subyekt tomonidan uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalar uchun mablag`lar o`tkazilsa, lekin hisobot davrida subyektga ularga egalik huquqini beruvchi tegishli hujjatlar (aksiyalar, obligatsiyalar, boshqa subyektlarga o`tkazilgan qo`yilmalar summasiga guvohnomalar va boshqalar) olinmasa, bular 0610 “Qimmatli qog`ozlar” schyotida alohida ko`rsatiladi. Agarda, subyektlar tomonidan sotib olingan aksiyalar, obligatsiyalar va boshqa shunga o`xshash qimmatli qog`ozlar to`liq qiymati nominal qiymatidan yuqori bo`lsa, u holda har safar ularga to`g`ri keladigan daromad hisoblanganda xarid qilish va nominal qiymatlar orasidagi farqi quyidagicha buxgalteriya yozuvlari orqali hisobdan chiqariladi: Debet 9690 - «Moliyaviy faoliyat bo`yicha boshqa xarajatlar», Kredit 0610 - «Qimmatli qog`ozlar». Agarda, subyekt tomonidan harid qilingan obligatsiyalar va boshqa shunga o`xshash qimmatli qog`ozlarning harid qiymati ularning nominal qiymatidan past bo`lsa, u holda har safar ularga daromad hisoblanganda xarid qilish va nominal qiymatlar orasidagi farqning bir qismi qayta hisoblanadi (to`ldiriladi) va quyidagicha buxgalteriya yozuvlari amalga oshiriladi: Debet 0610 - «Qimmatli qog`ozlar», Kredit 9590 - «Moliyaviy faoliyat bo`yicha boshqa daromadlar». Moliyaviy investitsiyalarni baholash va qayta baholashning umumiy qoidalari O`zbekiston Respublikasi «Buxgalteriya hisobi to`g`risida»gi qonunda va 12-sonli «Moliyaviy investitsiyalar hisobi» nomli BHMS da belgilangan. Oldi-sotdi shartnomasi bo`yicha qimmatli qog`ozlar sotib olinganida qilingan moliyaviy investitsiyalar investor uchun qilingan haqiqiy xarajatlar summasida buxgalteriya hisobiga qabul qilinadi. Auditor qimmatli qog`ozlarni baholashni tekshiruvi mobaynida 12-sonli «Moliyaviy investitsiyalar hisobi» nomli BHMS ning 9-19 bandlaridagi qoidalarga asoslanadi. Qimmatli qog`ozlarni sotib olish bo`yicha haqiqiy xarajatlar quyidagilarni o`z ichiga oladi: shartnomaga muvofiq sotuvchiga to`lanadigan summalar; qimmatli qog`ozlarni sotib olish bilan bog`liq axborot va maslahat xizmatlar uchun ixtisoslashtirilgan tashkilotlar yoki shaxslarga to`lanadigan summalar; qimmatli qog`ozlarni sotib olishda ishtirok qilgan vositachi tashkilotlarga to`lanadigan to`lovlar; qimmatli qog`ozlar sotib olish uchun, ularni buxgalteriya hisobiga qabul qilgunga qadar ishlatilgan qarz mablag`lar bo`yicha foizlar to`lash uchun qilingan sarflar; qimmatli qog`ozlarni sotib olish bilan bevosita bog`liq bo`lgan boshqa sarflar. Bundan tashqari, auditor, moliyaviy investitsiyalarning amaldagi xarajatlar miqdorida buxgalteriya hisobida to`g`ri aks ettirilganligiga o`z e'tiborini qaratishi darkor. Qimmatli qog`ozlar sotib olingan narxida, shu jumladan bevosita sotib olish bilan bog`liq xarajatlar, ya'ni brokerlik mukofotlari va bank xizmatlari uchun to`lovlar kabi xarajatlar bilan birgalikda 0610 - «Qimmatli qog`ozlar» schyotiga kirim qilinadi. Agarda sotib olingan obligatsiya va shu kabi boshqa qimmatli qog`ozlarning sotib olish bahosi ularning nominal qiymatidan katta bo`lsa, bu holda har safar ularga daromad hisoblashda sotib olish bilan nominal qiymat o`rtasidagi farq hisobdan chiqariladi, narx past bo`lganida esa foyda hisoblab yoziladi. Har ikki holatda ham: - qimmatli qog`ozlar bo`yicha foyda hisoblab yozishda hisobdan chiqaribtashlanadigan sotib olish va nominal qiymat o`rtasidagi farq summasi umumiy farq summasi hamda qimmatli qog`ozlar bo`yicha o`rnatilgan foyda to`lash davriyligidan kelib chiqqan holda aniqlanadi; - qimmatli qog`ozlarni so`ndirish (ularni qayta sotib olish) paytiga kelib, ularning0610 - «Qimmatli qog`ozlar» schyotda hisobga olinadigan bahosi nominal qiymatga mos kelishi shart. Uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalar vaqti-vaqti bilan qayta baholanib turishi lozimligi bois, auditor unga oid materiallar bilan tanishishi va buxgalteriya hisobida amalga oshirilgan qayta baholash natijalarining to`g`ri aks ettirilganligini tekshirishi lozim. Auditorlik tekshiruvi jarayonida auditor qisqa va uzoq muddatli aktivlar sifatida tasniflangan investitsiyalar buxgalteriya balansida qiymatlari bo`yicha to`g`ri hisobga olinganligini tekshirishi kerak. Qisqa muddatli investitsiyalar bozor qiymati bo`yicha hamda harid qiymati va bozor qiymati kabi ikki qiymatning eng kami bo`yicha hisobga olinishi kerak. Agar qisqa muddatli moliyaviy investitsiyalar, harid va bozor qiymatlaridan eng kami bo`yicha hisobga olinadigan bo`lsa, uning balansdagi qiymati, umuman barcha investitsiyalar qiymati asosida yoki investitsiyalar turlari bo`yicha yoxud alohida investitsiyalar asosida aniqlanadi. Auditor bundan tashqari, qisqa muddatli investitsiyalar balans qiymatining kamayishi va ko`payishi qay tarzda aks ettirilganiga e'tiborini jalb qilishi lozim. Qisqa muddatli investitsiyalarni bozor qiymati bo`yicha hisobga oluvchi xojalik yurituvchi subyekt, hisob siyosatida investitsiyalar balans qiymatining kamayish yoki ko`payishini daromad yoki xarajat sifatida aks ettiradi. Uzoq muddatli investitsiyalar harid qiymati bo`yicha, qayta baholangan qiymati bo`yicha hamda xarid va bozor qiymatining umumiy investitsiyalar usuli bo`yicha aniqlangan, eng kam bahosi bo`yicha hisobga olinadi. Auditorlik tekshiruvi jarayonida uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalarni qayta baholash uchun qayta baholashning amalga oshirish davriyligini, shu jumladan uzoq muddatli investitsiyalar toifalarini aniqlash zarur. Balans qiymatining vaqtincha pasayishi istisno etgan holda, investitsiyalar qiymati kamaygan taqdirda, barcha uzoq muddatli investitsiyalarning balans qiymati kamaytiriladi. Bunda kamaytirish har bir moliyaviy investitsiya bo`yicha aniqlanadi va tayyorlanadi. Auditor, uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalarni qayta baholash natijasida paydo bo`ladigan qo`shimcha miqdor xususiy kapitalga qayta baholashdan kelgan daromad sifatida qo`shilishi kerakligini e'tiboridan chetda qoldirmasligi lozim. Moliyaviy investitsiyalar qiymati kamaygan taqdirda, kamayish miqdori xususiy kapitalda aks ettirilgan o`sha investitsiyalarni oldingi baholash qiymati hisobidan amalga oshiriladi. Agar, moliyaviy investitsiyalar qiymatini kamayishi miqdori, ilgarigi qayta baholashdan olingan daromad miqdoridan kam bo`lsa, bu tafovut xarajat sifatida hisobga olinishi lozim. Qiymati pasaytirilgan investitsiyalarni qo`shimcha baholash miqdori, mazkur investitsiyalardan kelgan zarar qoplangandan so`ng, xususiy kapital ko`payishiga kiritiladi. 5. Moliyaviy investitsiyalar bo`yicha moliyaviy natijalarni tekshirish Subyektning moliyaviy investitsiyalardan oladigan daromadlari 9520-«Dividend ko`rinishidagi daromadlar», 9530 - «Foiz ko`rinishidagi daromadlar» va 9560 «Qimmatli qog`ozlarni qayta baholashdan olinadigan daromadlar» schyotlarida hisobga olinadi va «Mahsulot (ish, xizmat) ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to`g`risidagi Nizom» ga muvofiq moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar qatoriga kiritiladi. «Mahsulot ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi... to`g`risidagi Nizom» da «Sarflangan (qimmatli qog`ozlarga, shuba subyektlarga va h.k.larga) mablag`larni qayta baholashdan olingan daromadlar» 6 ni qayta baholashdan ko`rilgan zararlar qimmatli qog`ozlarga qilingan investitsiyalar va shu'ba subyektlarga berilgan mablag`larni har chorakda (yilda) qayta baholash, ya'ni ularni balansda bozor bahosi bo`yicha aks ettirish tavsiya etiladi. Ammo, bunday hisob yuritish siyosatiga qimmatli qog`ozlar bozori keng rivojlanganda erishilib, bozor qiymati haqida muntazam axborotlar mavjud sharoitda bo`lishi mumkin. Auditor sotib olingan qimmatli qog`ozlardan tashqari subyektning o`zida chiqarilgan qimmatli qog`ozlar saqlanishi ham mumkinligini bilishi zarur. Bunday qimmatli qog`ozlar o`z jamoasi a'zolariga sotilguncha yoki birjaga berilgunga qadar 006-«qat'iy hisobot blankalari» degan balansdan tashqari schyotda hisobga olinadi. Qo`shimcha daromad olish maqsadida ikkilamchi sotish uchun birjada sotib olingan yoki jismoniy shaxslardan (masalan, subyekt xodimi ishdan bo`shab ketayotganida) sotib olingan subyekt aksiyalari quyidagi buxgalteriya yozuvi bilan rasmiylashtiriladi, qimmatli qog`ozlarning xarid qiymatiga: Debet 8620 - «Sotib olingan xususiy aksiyalar - imtiyozli», Kredit 5000 - «Kassadagi pul mablag`larini hisobga oluvchi schyotlar». Subyekt aksiyalarini ikkilamchi sotish quyidagicha aks ettiriladi, ikkilamchi sotish qiymatiga: Debet 5000 - «Kassadagi pul mablag`larini hisobga oluvchi schyotlar», Debet 5100 - «Hisob-kitob schyotidagi pul mablag`larini hisobga oluvchi schyotlar», 6 Маҳсулот (и ш, хизмат) ларни ишлаб чиқариш ва сотиш бўйича ҳаражат шакллантириш тартиби ҳақидаги Низом. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳ 1999-й и л 5- ф е в р а л д а 54-с о н б и л а н т а с д и қ л а н г а н (о х и р г и қ ў ш и м ч а в а )ў з г а р т и р и ш л а р . 3§, 3.5-м о д д а. -Т.: 2004. б и л а н Debet 5200 - «Chet el valutasidagi pul mablag`larini hisobga oluvchi schyotlar», Kredit 9220 - «Boshqa aktivlarning chiqib ketishi». - qimmatli qog`ozlarning xarid bahosiga: Debet 9220 - «Boshqa aktivlarning chiqib ketishi», Kredit 5610 - «Pul ekvivalentlari» (turlari bo`yicha). - ikkilamchi sotish qiymatining xarid bahosidan oshgan qismiga: Debet 9220 - «Boshqa aktivlarning chiqib ketishi», Kredit 9590 - «Moliyaviy faoliyatning boshqa daromadlari». Agar harid qiymati ikkilamchi sotish qiymatidan yuqori bo`lsa, u holda: Debet 9690 - « Moliyaviy faoliyat bo`yicha boshqa xarajatlar», Kredit 9220 - «Boshqa aktivlarning chiqib ketishi». Auditor bunday hollarda samarasiz moliyaviy muomalalar amalga oshirilganligining obyektiv (balki subyektiv) sabablarini aniqlashi, oqilona ish yuritilganda yo`l qo`yilmasligi mumkin yo`qotishlar ko`lamini aniqlashi va bu haqda direktorlar kengashida yoki aktsiyadorlar majlisida bildirishi zarur. Boshqa subyektlarning ustav kapitaliga hissa qo`shish ko`rinishidagi qilingan moliyaviy investitsiyalar auditi ushbu subyektlar ustavlarini tahlil qilib, daromad olish shartlarini hamda bunday investitsiyalar samaradorligining to`g`riligi va hisobda to`liq aks ettirilganligini aniqlashdan iborat. Moliyaviy investitsiyalar boshqa subyektlar faoliyatida hissa qo`shib ishtirok etish, aksiyalar bo`yicha dividendlar va obligatsiyalar bo`yicha daromadlar olish maqsadida amalga oshirilib, hisobda quyidagicha aks ettiriladi, olingan dividendlar (foizlar) summasiga: Debet 5100 - «Hisob-kitob schyotidagi pul mablag`larini hisobga oluvchi schyotlar», Debet 5200 - «Chet el valutasidagi schyotlarni hisobga oluvchi schyotlar», Kredit 9520 - «Dividendlar ko`rinishidagi daromadlar» yoki, Kredit 9530 - «Foizlar ko`rinishidagi daromadlar». Daromadlarning to`liq aks ettirilganligini tekshirishda, ularning miqdori buxgalteriyada hisobga olish maqsadida quyidagi shart-sharoitlar mavjud bo`lganda tan olinadi: - subyekt ushbu daromadlarni olish huquqiga ega; - daromadlar summasi aniqlangan bo`lishi mumkin; - muayyan muomala natijasida subyekt iqtisodiy manfaatining ko`payishigaishonch bo`lganida. Subyektning moliyaviy investitsiyalardan olgan barcha daromadlari soliqqa tortish maqsadida ikkita guruhga bo`linadi: - umum qabul qilingan tartibda realizatsiyadan tashqari daromadlar tarkibidasoliqqa tortiladigan daromadlar (hamkorliqdagi faoliyatdan olingan daromadlar); - maxsus tartibda soliqqa tortiladigan daromadlar. Bularga aksiyador - subyektgategishli va bu qimmatli qog`ozlar egasining emitent - subyekt foydasini taqsimlashda ishtirok etish huquqini tasdiqlovchi aksiyalar bo`yicha olingan daromadlar; O`zbekiston Respublikasi davlat qimmatli qog`ozlari va mahalliy organlar qimmatli qog`ozlari; O`zbekiston Respublikasi hududida tashkil qilingan boshqa subyektlar ustav kapitalida hissa qo`shib ishtirok etishdan olingan daromadlar. Bunday daromadlar belgilangan foiz stavka bo`yicha soliqqa tortiladi va daromadlarni to`lash manbalaridan to`lanadi. Qimmatli qog`ozlar bozori rivojlangan davlatlarda dividend daromadining 15- 25 % bo`lishi normal holat bo`lib hisoblanadi. Inflatsiya kuzatilayotgan sharoitda esa bu ko`rsatkich birdan katta (ya'ni 100 % va undan yuqori) bo`lishi mumkin. Aksiyalar bozor bahosining ular nominal qiymatiga nisbatan yildan-yilga o`sib borishi ham subyekt rahbariyatining oqilona ish yuritayotganligidan dalolat beradi. Qimmatli qog`ozlarga daromad hisoblanganda (olinadigan daromad miqdorida) buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi: 1.Obligatsiyalar uchun olinadigan foizlar: Debet 4830 - “Olinadigan foizlar”, Kredit 9530 - “Foiz ko`rinishidagi daromadlar”. 2.Aktsiyalar uchun olinadigan dividendlar: Debet 4840 - “Olinadigan dividendlar”, Kredit 9520 - “Dividend ko`rinishidagi daromadlar”. Qimmatli qog`ozlarga dividend hisoblanganda xalqaro moliyaviy hisobotlar standartiga muvofiq ikkita usuldan foydalanish mumkin: 1.Qiymat usuli. Ushbu usul qo`llanganda, investor o`z mablag`ini boshqa subyektga dastlabki qiymati bo`yicha qo`yadi. Uning asosiy tamoyillari shundan iboratki, investitsiyalar qiymati shuba tuzilmalarning moliyaviy ahvolidan qat'iy nazar o`zgarmaydi, ulardan olinadigan dividendlar bosh jamiyat daromadi sifatida hisobga olinadi. Bu usulni quyidagi hollarda qo`llash tavsiya etiladi: - shuba jamiyatini keyinchalik yaqin kelajakda sotish uchun olingan va uninazorat qilish ham vaqtinchalik bo`lganda; - shuba jamiyati uning bosh jamiyatiga mablag` o`tkazish qobiliyatini jiddiydarajada kamaytiradigan belgilangan uzoq muddatli muhim sharoitlar doirasida faoliyat yuritganda. Masalan, shuba jamiyatiga qarz bergan tashkilot tomonidan qo`yiladigan dividendlarni to`lashda cheklashlar mavjud bo`lishi mumkin. 2. Ulushbay ishtirok usuli. Bu usulni bosh jamiyat tomonidan shuba jamiyatga sezilarli darajada ta'sir o`tkazish va nazorat qilish hollarida qo`llash tavsiya qilinadi, u quyidagilardan iborat: - investitsiyalarning joriy qiymati shuba jamiyatning xojalik faoliyati natijalarigabog`liqlikda o`zgaradi: u foyda olganda investitsiyalar qiymati oshadi, zarar esa kamayadi; - bosh jamiyat investitsiyalardan foydani egalik ulushiga mutanosib ravishda aksettiriladi: uning shuba jamiyatidagi ulushi qancha ko`p bo`lsa, bosh jamiyat balansida investitsiyalar qiymati shuncha ko`p summaga oshiriladi; - olingan dividendlar daromad sifatida qaralmaydi, balki investitsiyalar qiymatinikamaytirish tarzida ifodalanadi. Misol. «Bosh jamiyat shuba jamiyatning aksiyalarini 60 %ni 28000 ming so`m nominal qiymati bo`yicha sotib oldi va buxgalteriya hisobida quyidagicha yozuvlarni amalga oshirdi: Debet 0620 - «Shuba xojalik jamiyatlariga investitsiyalar» - 28000, Kredit 5110 - «Hisob-kitob raqami» - 28000. Hisobot yili tugagach, sho`'ba jamiyati 4400 ming so`m sof foyda oladi va u bosh jamiyat nazoratida bo`lganligi bois investitsiyalar qiymatining oshganligini hamda daromad summasini egalik ulushiga mutanosib ravishda, (4400 x 60%) 2640 ming so`mni buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiradi: Debet 0620 - «Shuba xojalik jamiyatlariga investitsiyalar» - 2640, Kredit 9590 - «Moliyaviy faoliyatdan boshqa daromadlar» - 2640. Adabiyotlar ro’yxati: 1.O’zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonuni - Toshkent 1996 y. 30 avgust. 2.O’zbekiston Respublikasining “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi Qonuni (yangi tahriri) 2000 y. 26 may. (Mazkur Qonunga quyidagilarga muvofiq o’zgartirishlar kiritilgan: O’zR 13.12.2002 y. 447-II-son Qonuni, O’zR 04.04.2006 y. O’RQ-28-son Qonuni, O’zR 10.10.2006 y. O’RQ-59-son Qonuni, O’zR 17.09.2007 y. O’RQ-110-son Qonuni, O’zR 09.09.2009 y. O’RQ-216-son Qonuni asosida) 3. Аудит, Дарслик. 1 ж и л д. М.М.Туложоджаева, Ш.И.Илхомо, К.Б.Ахмаджонов ва бошқалар.Ўз.Р. Олий ва ўрта махсус т, Тошкент давлат иқтисодиёт университети.-Тошкент: NORMA/ 2008/-320 б. 4. А у д и т, Д а р с л и к. 11 ж и л д. М. М. Т у л о ж о д ж а е в а, Ш. И . И л х о м о, К.Б.Ахмаджонов ва бошқалар.Ўз.Р. Олий ва ўрта махсус т, Тошкент давлат иқтисодиёт университети.-Тошкент: NORMA/ 2008/-320 б. 5. Аудиторлик фаолияти буйича услубий к./ Х.Косимо, Л . Юг а й, А . Х о ш и м о в, Б . П а р д а е в, Б . А б д у н а з а р о в.-Т о ш к е н т, 2010.-320 б. 6. Сборник методических / указаний Х . К о с ы м о в, Л . Юг а йпо , А . Х о ш и м о в, Б . П а р д а е в, С о с т а в и т е л ь: Б . А б д у н а з а р о в.-Т а ш к е н т, 2009.-304 с. 7. А у д и т: у ч е б н и к / п о д . Б у л ы г и р е д . – М.:Р . “ЮН И Т ИП – Д А Н А”, - 2009 г. – 431 с т р. 8. Аудит: учебник для студентов , обучающихся по эковузов с п е ц и а л ь н о с т я м / п о д . В .р е дИ П о д о л ь с к о г о. М.: – “ ЮН И Т И – ДАНА”, – 2009 г. – 744 с т р. 9. Бычкова С., Итыгилова Е. А у д и т: учебное пособие. – М.: “Ма г и с т р”, 2009 г. - 463 с т р.

O'xshashlar

Moliyaviy qo’yilmalar (investitsiyalar) auditi
Moliyaviy natijalar auditi
Moliyaviy hisobot auditi
Moliyaviy invеstitsiyalar auditi
Korxona moliyaviy hisoboti auditi