Молияларни моxияти. Молиялар тизими

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

78.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Молияларнинг ижтимоий иқтисодий моҳияти. 2. Нарх тақсимоти жараёнида молияларнинг бошқа табақалар (категориялар) билан ўзаро алоқаси. 3. Молия тизими. 4. Молияларнинг вазифалари. 5. Молиявий менежмент.

www.arxiv.uz Молияларнинг ижтимоий - иқтисодий моҳияти Молиялар объектив хусусиятга эга бўлиб, жамиятда мавжуд бўлган аниқ (реал) ишлаб чиқариш муносабатларини акс эттиради ва иқтисодий категория сифатида қатнашади. Молияларнинг иқтисодий категория сифатида таркибини ташкил этувчи ўзига хос муносабатлар бу уларнинг ҳар доим пул шаклида акс этишидир. Пул молиялар мавжуд бўлишининг мажбурий шарти ҳисобланади. Молиялар корхоналар орасида товар-материал бойликларини сотиб олишда, товар ва хизматлар реализацияси жараёнида, давлат ва корхоналар орасида, яъни солиқлар ва ихтиёрий тўловларни тўлашда, корхоналар, фуқаролар ва бюджетдан ташқари фондлар орасида тўловларни тўлаш ва ресурсларни олишда; бюджет тизимининг алоҳида звеноларида; мулкий ва шахсий суғурта органлари ва корхоналар, фуқаролар орасида, яъни суғурта бадалларини тўлаш ва суғурта ҳолати содир бўлганида зарарни қоплашда ҳамда корхона фондларининг айланишидаги пул муносабатларини акс эттиради. Молиявий муносабатларнинг пайдо бўлишининг бирламчи асоси жамият маҳсулотлари қийматининг бирламчи тақсимот жараёни ҳисобланади. Бу қиймат уни ташкил этувчи элементларга ( c . v . ва m ) мос келса, у ҳолда пул даромадлари ва жамғармаларининг турли шакллари пайдо бўлиши содир бўлади. Маҳсулот реализациясидан тушум таркибига фойдани ҳисоблаш, ижтимоий суғурта чегирмалари, амортизация чегирмалари ва бошқалар молиялар ёрдамида амалга оширилади ва қиймат тақсимоти жараёнини, унинг ҳар бир қисмини мақсадли йўналишларга мос равишда акс эттиради. Хўжалик юритиш субъектлари орасидаги кейинги қиймат тақсимоти (солиқлар тўлаш, фойдани инвестицияга йўналтириш ва бош.) ҳам молиялар ҳисобига амалга оширилади. Қийматни молиялар ёрдамида тақсимлаш ва қайта тақсимлаш албатта молиявий ресурснинг специфик шаклини қабул қилувчи пул маблағлари ҳаракати билан амалга оширилади. Молиявий ресурслар ишлаб чиқариш босқичида, яъни янги қиймат яратилганда ва эскиси ҳисобдан чиқарилганда ташкил этилади. Ишлаб чиқариш босқичида ишчи станок олдида молиявий ресурс ишлаб чиқармайди, балки товар

www.arxiv.uz шаклидаги меҳнат маҳсулини ишлаб чиқаради. Молиявий ресурсларнинг реал шаклланиши фақат тақсимот босқичидан, яъни қиймат сотилганда ва сотилган қийматнинг аниқ иқтисодий шакллари тушум таркибига қўшилганда бошланади. Мана шунинг учун ҳам фойда ишлаб чиқариш босқичида яратилади, аммо миқдор сифатида фақатгина қиймат тақсимоти жараёнида шаклланади. Молиявий ресурсларнинг ишлатилиши асосан махсус мақсад йўналишидаги пул фондлари орқали амалга оширилади, лекин фонд шаклида бўлмаган ҳолатда ҳам уларни ишлатиш мумкин. Молиявий фондлар – бу халқ хўжалигида ишлаётган умумий фондлар тизимининг зарурий ташкилий қисми ҳисобланади. Молиявий ресурсларни ишлатишнинг фонд шаклини фонд бўлмаган шакл билан таққослаганда халқ хўжалиги ривожланишининг асосий йўналишларига ресурсларни жалб қилиш ва жамиятнинг ижтимоий талаблари тўлиқ қондирилишини таъминлаш имконини беришини кўрамиз. Молиялар – бу ялпи жамоатчилик маҳсулоти қийматини тақсимлаш ва қайта тақсимлаш жараёнида пайдо бўладиган ҳамда давлат ва хўжалик юритувчи субъектлардаги пул даромадлари ва жамғармалари шаклланиши билан боғлиқ бўлган миллий бойликнинг бир қисми ва уларни қайта ишлаб чиқаришни кенгайтириш, ишчиларни моддий рағбатлантириш ва жамиятнинг бошқа эҳтиёжлари учун ишлатиладиган пул маблағларидир. Нарх тақсимоти жараёнида молияларнинг бошқа табақалар (категориялар) билан ўзаро алоқаси Молиялар қиймат тақсимотида қатнашади ва нарх, иш ҳақи, кредит каби категориялар билан узвий боғлиқ. Маҳсулот қийматининг пул кўринишини олиши ва тақсимот объекти бўлишига сабаб «нарх» деб аталувчи иқтисодий институт ҳисобланади. Ишлаб чиқаришда яратилаётган махсулотнинг бўлгуси қиймат миқдори, унинг пул шаклида акс этиши, яъни нарх барча ишлаб чиқариш омилларини ҳисобга

www.arxiv.uz олган ҳолда қўйилади. Лекин нарх на мулкчиликнинг субъектлари бўйича тақсимотини ва на қийматнинг турли қисмлари функционал ишлашини таъминлай олмайди. Албатта алмашув бўлиши ва қийматнинг ҳамма қисмлари (с, v , ва т) аниқ миқдорий пропорцияларга эга бўлиши керак. Фақатгина маҳсулот қийматини тақсимлаш босқичида амортизация ажратмаларига, айланма маблағларга ва турли даромадларга аниқ ажратилиши мумкин. Жамоатчилик маҳсулоти қийматини тақсимлашда молиялар билан биргаликда иш ҳақи ҳам қатнашади. Тақсимотнинг бу шакли аниқ бир ишчиларнинг даромадларини шакллантиришга қаратилган. Иш ҳақи иқтисодий категория сифатида янги яратилган қийматни тақсимлаш жараёнида ишчининг қилган меҳнати ва унинг сифатига боғлиқ бўлган индивидуал даромадларни шакллантириш йўли орқали қиймат муносабатларини билдиради. Молиялардан нарҳнинг фарқи шундаки, унинг тақсимот муносабатларида пул маблағлари шаклида алоҳида бир ишчининг ихтиёрига тушиши ва унинг шахсий манфаатлари учун ишлатилишидир. Шу билан бирга молиявий муносабатларнинг моддий ташувчиси бўлган молиявий ресурслар ХЮС ва давлат ихтиёрида бўлиб, жамиятнинг турли эҳтиёжларини қондиришга қаратилган бўлади. Молиялар ва иш ҳақи тақсимот категорияси сифатида узвий боғлиқдир. Бир томондан, молиялар иш ҳақи фондини корхонанинг бошқа пул фондларидан ажратиб турса, бошқа томондан, тўлов вақтига мос келмаган иш ҳақи корхонанинг молиявий ресурслари бир қисмининг шаклланиш манбаи сифатида қатнашади ва барқарор пассив шаклни олади. Иш ҳақи бўйича қарздорлик – бу молиявий ресурс ҳисобланади, лекин бу иш ҳақи молия билан боғлиқ бўлгани учун эмас, балки ҳисобланган иш ҳақи эгалари қўлига бирдан тушмаганлиги ҳисобига содир бўлади. Корхонада айланишда бўлган бу пул маблағлари айланма маблағлар манбаи сифатида қатнашади. Қиймат тақсимотида молиялар билан бирга кредит ҳам қатнашади. У ҳам молияларга яқин. Лекин шу билан бирга уларнинг ишлаш ҳарактерлари ўзгачадир. Кредитнинг молиялардан фарқи, унинг қайтариб бериш асосида ишлашидир. Ҳар қандай кредит шартномада белгиланган муддатда кредиторга қайтарилиши шарт.

www.arxiv.uz Қайтариб бериш – бу кредитни зарурий хусусияти ҳисобланади. Кредит ресурслари қайта тақсимлаш жараёнида корхонанинг вақтинча бўш бўлган пул маблағларини қайта тақсимлаш ҳисобига нархни тақсимлаш босқичида вужудга келадиган даромад ва тушумдан молиялаш ҳисобига шаклланади. Кредит ресурслари қарз олувчига маълум муддатга молиялаш, уларни ўз вақтида фоизи билан қайтариш ва тўлаш шартлари асосида берилади. Молияларнинг вазифалари Молияларнинг моҳияти унинг вазифаларида акс этади. Молиялар икки асосий вазифани бажаради: тақсимот ва назорат. Тақсимот функцияси миллий даромадни тақсимлашда, яъни асосий ёки бирламчи даромадлар яратиш мобайнида ишлатилади. Уларнинг йиғиндиси миллий даромадга тенг. Асосий даромадлар миллий даромадни моддий ишлаб чиқариш қатнашчилари орасида тақсимлашда шаклланади. Улар икки гуруҳга бўлинади: 1. Ходимлар ва ишчиларнинг иш ҳақи; 2. Моддий ишлаб чиқариш билан банд бўлган меҳнаткашлар ва фермерлар даромадлари; Миллий даромадни қайта тақсимлаш ишлаб чиқаришга эга бўлган корхоналарнинг даромадлари ва жамғармаларини самарали ва тежамкорлик билан ишлатиш мақсадида маблағларни соҳалараро ва ҳудудий тақсим қилиш билан боғлиқ. Даромадларнинг аҳолининг турли ижтимоий гуруҳлари орасида қайта тақсимлаш натижасида иккиламчи ёки ишлаб чиқариш даромадлари пайдо бўлади. Уларга ишлаб чиқариш бўлмаган соҳалардан олинган даромадлар, солиқлар (жисмоний шахсларнинг даромад солиғи ва бошқалар) киради. Иккиламчи даромадлар миллий даромадларни ишлатишнинг охирги пропорциясини (йўналишини) шакллантиради.

www.arxiv.uz Бундай қайта тақсимлаш натижасида яратилган даромадлар моддий ва молиявий ресурслар орасидаги ва энг аввало, пул даромадлари ўлчови ва уларнинг тузилиши, бир томондан ва иккинчи томондан, ишлаб чиқариш воситалари ва истеъмол буюмлари ҳажми ва тузилиши ўртасидаги мосликни таъминлаши зарур. Молиялар назорат вазифасини ҳам бажаради, яъни ЯИМ ни мос фондлар бўйича тақсимлаш ва уларни мақсадли йўналишларга сарфлашни назорат қилади. Назорат мақсади – ИТУ(Р) тезлаштириш, динамик ривожланишни таъминлаш, ресурсларни тежамкор сарфлашдан иборатдир. Молиявий назоратнинг асосий масалаларидан бири - бу молиявий саволлар бўйича қонунчиликка тўлиқ риоя қилинаётганини, корхоналарнинг молиявий мажбуриятлари ўз вақтида ва тўлиқ бажарилаётганини ҳамда тўловлар ва ҳисобларни ташкил этишни текширишдан иборат. Молиявий менежмент Бозор иқтисодиёти шароитида молиявий менежмент масалалари алоҳида аҳамиятга касб этади, яъни молиявий ресурсларни янада самарали бошқариш катта аҳамиятга эга. Молиявий менежмент – бу замонавий усуллар асосида фирманинг молиявий- хўжалик фаолиятини бошқаришга йўналтирилган профессионал (касбий) фаолият туридир. Молиявий менежмент қуйидаги зарурий хусусиятларга эга: 1. Корпорация фаолиятининг молиявий томонини башорат қилиш ва режалаштириш. Молиявий режалаштириш жараёнининг асосий кўрсаткичлари сифатида сотилган маҳсулот ҳажми фойда-капитал қўйилмалари қатнашади; 2. Катта миқдордаги маблағларни инвестициялаш жараёнида мақсадга мувофиқ (ечишларни) қарорларни қабул қилиш. 3. Молиявий фаолиятни ҳамма хизматлар билан мослаштириш (координация). Масалан: маркетинг соҳасидаги қарор сотиш ҳажмига

www.arxiv.uz таъсир этади ва бу, ўз навбатида, фойда ва инвестиция миқдорига таъсир кўрсатади. 4. Молиявий бозорда қўшимча маблағларни сафарбар қилиш, шахсий акциялар ва облигацияларни сотиш ва бошқа шу каби катта (ҳажмдаги) операциялар ўтказиш. Молиявий менежмент қуйидагиларни ўз ичига олади:  Турли молиявий қуролларни ишлатиш орқали фирманинг молиявий сиёсатини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш;  Молиявий масалалар бўйича қарор қабул қилиш, уларни аниқлаштириш ва амалга ошириш усулларини танлаш;  Фирманинг молиявий ҳисоботини тузиш ва таҳлил қилиш орқали ахборот таъминотини таъминлаш;  Инвестицион лойиҳаларни баҳолаш ва инвестиция портфелини шакллантириш, капиталга бўлган харажатни баҳолаш, молиявий режалаштириш ва назорат;  Фирма молиявий-ҳўжалик фаолияти бошқарув аппаратини ташкил этиш. Молиявий менежментнинг мақсади умуман фирманинг ёки унинг фойда маркази бўлган алоҳида ишлаб чиқариш – ҳўжалик звеноларининг мақсадга эришиш учун усуллар,воситалар ва асбоб-ускуналар ишлаб чиқариш ва уни қўллашдир. Мақсадларга қуйидагича эришиш мумкин:  Фойдани максималлаштириш;  Режа даврида барқарор фойда нормасига эришиш;  Бошқарув таркиби ва акционерларнинг даромадларини ошириш;  Фирма акцияси курс баҳосини кўтариш ва б.қ. Молиявий менежмент фирманинг қисқа муддатли ва узоқ муддатли мақсадлари орасида оптимал мослик топиши киради.

www.arxiv.uz Қисқа муддатли молиявий бошқарувда, масалан фойдани ошириш ва акция курс баҳосини кўтариш каби мақсадларни мослаштириш бўйича қарор қабул қилиш керак, чунки бу иккала мақсад бир-бирига қарши чиқиши мумкин. Бу ишлаб чиқаришни ривожлантириш учун капитал инвестициялаётган ва акцияси баҳосининг ўсишини таъминлайдиган, келгусида юқори фойдани кўзлаб жорий йилда зарар кўраётган фирма мисолида пайдо бўлади. Бошқа томондан, фирма жорий юқори фойда учун асосий капитални инвестициялашдан тўхтаб туриши мумкин, бунинг натижасида маҳсулотининг рақобатбардошлигига таъсир кўрсатади ва ишлаб чиқариш рентабеллигининг камайишига олиб келади. Кейин акция курс баҳосининг пасайиши ва фирманинг молиявий бозордаги аҳволи ёмонлашуви мумкин. Охирги мақсадга йўналтирилган узоқ муддатли молиявий бошқарувда аввало ноаниқликдаги таваккалчилик омиллари ҳисобга олинади. Акция таҳмин қилинаётган нархи аниқланганда, бу қўйилган капиталга қайтариш портфели бўлади. Пул маблағлари кўринишидаги молиявий ресурслар оқимини бошқариш молиявий менежментда мраказий масала ҳисобланади. Молиявий ресурслар оқимини пул маблағлари ташкил этади:  Молиявий – хўжалик фаолияти натижасида олинган пул маблағлари;  Молиявий бозорда акция, облигация сотиш ва кредит олиш ёрдамида олинган пул маблағлари;  Молиявий бозор субъектларининг капитал учун фоиз ва дивиденд кўринишидаги тўловлари;  Фирманинг молиявий-хўжалик фаолиятини ривожлантириш учун инвестициялаш ва қайта инвестициялаш;  Солиқ тўловларини тўлашга йўналтирилган пул маблағлари.

$www.arxiv.uz Молия тизими Молия тизими – бу давлат ва корхоналарни пул маблағлари фондларини ташкил этиш, тақсимлаш ва ишлатиш усуллари ва шакллари тизимидир. Давлат молия тизими ўз ичига 3 катта тизимни олади. Уларнинг ҳар бири пул маблағлари ва жамиятдаги қайта ишлаб чиқаришнинг турли ролларини ҳарактерлайди: корхоналар (ташкилот ва муассасалар) молиялари, суғурта ва давлат молиялари. Улар, ўз навбатида, бир нечта гуруҳларга ажратилади. Молиявий тизим тузилиши 1-расмда кўрсатилган. К ва ТМ Тижорат асосида ишлаб чи=ариш юритаётган корхоналар молиялари Тижорат асосида юритаётган К ва Т молиялари Жамият ташкилотлари молиялари С Ижтимоий Шахсий Мулкий Масъулиятни су\ урталаш Тадбиркорликни су\ урталаш ДМ Давлат бюджети Бюджетдан таш=ари фондлар Давлат корхоналарининг молиялари$

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. И.А. Каримов. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. Т.: Ўзбекистон, 1995. 2. И.А. Каримов. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т.: Ўзбекистон, 1996. И.А. Каримов. Яратиш йўлида. Т.:Ўзбекистон, 1997. 3. Финансў Ғ Под редакцией В.М. Родиновой. М.: Финансў и статистика, 1995. 4. Д. Шим и Д. Сигел. Финансовўй менеджмент. М.,1996. 5. Д. Шим и Д. Сигел. Методў управления стоимостью и анализа затрат. М., 1995. 6. А.Д. Шеремет, Р.С. Сайфулин. Методика финансового анализа. М.: Инфра, 1995. 7. И.Н. Герчекова. Менеджмент.М.: Банки и биржи, 1995. 8. И.А. Бланк. Основў финансового менеджмента. Киев, 1999. 9. И.А. Ковалев. Управление финансами. М.,1998. 10. Теория финансов Ғ Под ред. Л.А. Дробозинова, М., 1995. 11. Б.Л.Дайзберг. Основў экономики, М., 1995. 12. Валютнўй рўнок и валютное регулирование. Учебное пособие Ғ Под ред. Платановой И.Х., М., 1997.

O'xshashlar

Молияларни мохияти. Молиялар тизими

Молияларни бошқариш

Банк тизими

Молия тизими