Молия бозори қатнашчилари - Iqtisodiyot - Referatlar

Молия бозори қатнашчилари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

176 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uzwww.arxiv.uz Режа: 1. Қимматли қоғозлар бозори да профессионал фаолият . 2.Қимматли қоғозлар бозорида профессионал фаолият амалга ошир увчи инвестиция институтлари : а) инвестиция воситачиси (брокери, дилери); б) инвестиция маслаҳатчиси; в) инвестиция фонди фаолияти ; г) инвестиция активларини ишончли бошқарувчи фаолияти ; д) депозитарий фаолияти ; е) ҳисоб-китоб — клиринг палатаси фаолияти ; з) трансфер-агент фаолияти ; ж) қимматли қоғозларнинг биржадан ташқари савдоси ташкилотчиси фаолияти .

www.arxiv.uz Қимматли қоғозлар бозорида профессионал фаолият Мамлакатимизда амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотлар қимматли қоғозлар бозорини янада ривожланишини тақозо этади, айниқса иккиламчи бозорни ривожланишига катта эътибор бермоқда. Бунинг учун фонд бозори инфраструктурасини жадал суръатлар билан ташкил қилиш мақсадида инвестиция муассасалари ташкил қила бошланди. Инвестиция муассасалари бу қимматли қоғозлар билан ўз фаолиятини асосий фаолият сифатида амалга оширувчи қимматли қоғозлар бозорининг профессионал иштирокчиларидир. Инвестиция муассасалари сифатида юридик ва жисмоний шахслар қатнашиши мумкин. Инвестиция муассасаси бўлган юридик шахснинг уставида унинг асосий фаолият тури албатта кўрсатилиши шарт ва унинг фаолияти лицензияланиши керак. Лицензиялар 5 йил муддатга берилади. Лицензиялаш бу давлат томонидан назорат қилинишини англатади. Қимматли қоғозлар бозоридаги ҳар бир фаолият турига мазкур бозорни тартибга солувчи органнинг лицензияси бўлиши шарт. Жисмоний шахслар қимматли қоғозлар бозорида инвестиция маслаҳатчиси ва инвестиция воситачиси сифатида фаолият кўрсатиши мумкин. Бунинг учун улар маҳаллий ҳокимият идораларида тадбиркор сифатида рўйхатга олиниши ҳамда фонд бозорини тартибга солувчи идора томонидан бериладиган малака шаҳодатномасига (лицензияга) эга бўлиши лозим. Малака шаҳодатномаси 3 йил муддатга берилади. Инвестиция муассасаларининг асосий ходимлари мажбурий равишда шаҳодатлашдан (аттестация) ўтишлари лозим ва етарли даражадаги ўз маблағларига эга бўлиши лозим. Инвестиция муассасасининг ўз маблағи деганда устав, қўшимча, захира фондлари ва бевосита фойдадан ташкил топган маблағлар ҳажми тушунилади. Инвестиция муассасаларининг иқтисодий меъёри: 1. Устав фондининг энг кам миқдори;

www.arxiv.uz 2. Ўз сармояси ва мижозлар маблағлари ўзаро нисбатининг коэффициенти; С Н 1 = --------- К Н 1 - ўз сармояси ва мижозлар маблағлари ўзаро нисбатининг коэффициенти; С – инвестиция муассасасининг ўз сармояси; К – мижозларнинг умумий маблағлари. 3. Бир мижоз учун хатарининг энг кўп миқдори инвестиция муассасини ўз маблағининг бир мижоз томонидан тақдим этилган маблағларнинг умумий ҳажмига нисбати сифатида қуйидаги формула бўйича белгиланади. С Н 2 = --------- 1К Н 2 – хатар коэффициенти; С – инвестиция муассасасининг ўз сармояси; 1К – бир мижоз томонидан тақдим этилган маблағлар суммаси. 1996 йилгача Ўзбекистон фонд биржаси исталган профессионал фаолият турини амалга ошириш учун қимматли қоғозлар бозорида воситачилик фаолиятини амалга ошириш ҳуқуқини берувчи лицензияга эга бўлишнинг ўзи етарли эди. 1996 йил мартда «Қимматли қоғозлар бозорининг фаолият кўрсатиш механизми тўғрисида»ги қонун қабул қилиниши билан фаолиятининг ҳар бир тури учун алоҳида лицензия олиш зарур бўлди ва бундан ташқари, айрим фаолият турларининг биргаликда олиб борилиши тақиқланди. “Қимматли қоғозлар бозори тўғрисида”ги қонунни қабул қилишдан олдин Ўзбекистон Республикасида 2008 йил 31 март

www.arxiv.uz ҳолатига кўра инвестиция муассасаларининг қуйидаги турлари мавжуд эди. № Инвестиция муассасаларининг турлари 2001 2004 2005 200 8 3 1 март ҳолатига 1 Инвестиция восита чи лари 134 109 94 94 2 Инвестиция компаниялари 22 12 12 12 3 Инвестиция маслаҳатчилари 29 26 25 21 4 Депозитарийлар 21 35 36 39 5 Реестр сақловчилар 56 54 47 45 6 Инвестиция фондлари 4 18 17 11 7 ХИФлар 61 8 8 2 8 Бошқарувчи компаниялар 46 59 65 51 9 Қ имматли қоғозларнинг номинал эгалари 6 16 15 16 10 Нобиржавий савдо уюштирувчи ташкилотлар - - 1 2 11 Ҳисоб-китоб клиринг ташкилотлари 2 1 2 2 Жами, умумий сони 381 338 322 295 1994 йил охиридан бошлаб Ўзбекистонда Фонд дўконлари жисмоний шахслар учун қимматли қоғозлар билан биржадан ташқари майда улгуржи ва чакана савдони амалга оширувчи инвестиция муассасаларининг таркибий бўлинмалари ташкил этила бошланди. 2000 йил 1 январига қадар уларнинг сони 43 тани ташкил эт ган эди . Эндиликда “Қимматли қоғозлар бозори тўғрисида”ги қонуннинг қабул қилиниши муносабати билан қимматли қоғозлар бозорида фаолият юритувчи инвестиция муассасаларининг номлари ўзгарди. Реестр сақловчилар ва қимматли қоғозларнинг номинал эгалари функциялари депозитарийларга ва банкларга олиб берилди. Янгидан трансфер-агент фаолиятини олиб борувчи институт жорий этилди. Лицензия талабгорига унинг аризасига биноан қимматли қоғозлар бозоридаги профессионал фаолиятни амалга ошириш учун ёки мазкур

www.arxiv.uz фаолият турининг қисмлари учун лицензия берилиши мумкин. Қимматли қоғозлар бозоридаги профессионал фаолиятни амалга ошириш учун лицензия қимматли қоғозлар бозорида профессионал фаолиятни бирга қўшиб олиб бориш учун белгиланган чеклашлар ҳисобга олинган ҳолда берилади. Фақат қимматли қоғозлар бозори мутахассисининг малака гувоҳномаси бўлган камида икки ходимга эга юридик шахслар (инвестиция фонди бундан мустасно) қимматли қоғозлар бозорининг профессионал иштирокчилари бўлиши мумкин. Қимматли қоғозлар бозори мутахассисининг малака гувоҳномаси уч йил муддатга берилади. Қимматли қоғозлар бозорида профессионал фаолиятни амалга оширувчи юридик шахсларнинг ташкил этилиши, фаолияти, қайта ташкил этилиши ва тугатилиши тартиби қонун ҳужжатларида белгиланади. Қимматли қоғозлар бозорида профессионал фаолият амалга ошир увчи инвестиция институтлари а) Инвестиция воситачиси (брокери, дилери) Қимматли қоғозлар бозорида воситачиликни инвестиция воситачилари амалга оширадилар. Улар брокерлик (дилерлик) вазифасини бажарадилар. Брокерлар қимматли қоғозлар олди-сотдисида ўз мижозларининг агенти бўлиб хизмат кўрсатади. Брокер ўз мижози билан тузилган комиссия шартномаси асосида унинг қимматли қоғозларини янги инвесторга сотиш учун қабул қилиб олади ёки инвестор (мижоз) учун унинг топшириғига биноан (топшириқ шартномасига асосан) қимматли қоғозларни сотиб олади. Юридик ёки жисмоний шахс молиявий брокер бўлиши мумкин. Комиссия шартномаси тузилганда қимматли қоғозларни олди-сотдиси брокер номидан амалга оширилади. Топшириқ шартномаси тузилганда эса мижоз номидан амалга оширилади. Бунда қимматли қоғозлар брокерники

www.arxiv.uz бўлмаганлиги сабабли уларнинг самарасини брокер ўзининг бухгалтерлик балансида ҳисобга олмайди, яъни балансдан ташқари ҳисобда сақлайди. Брокерлик хизмати учун инвестиция воситачисига шартнома суммасидан фоиз миқдорида комиссион ҳақ тўланади. Воситачи бўлиш брокерлик идора (контора)сининг капитали давлат меъёрий ҳужжатлари томонидан белгиланган миқдордар кам бўлмаслиги лозим. Бу капиталнинг суммаси қуйидагича ҳисобланади. баланс пассивидаги «Хусусий воситалар манбаи» 1 - қисмнинг якуний қатор суммасидан номоддий активларнинг қолдиқ баҳоси (активнинг 1- қисми, 012 қатор) ва акциядорларннг низом фондини тўлаш бўйича қарзлари (активнинг 1-қисми, 060 қатор) суммаси айирилади. Инвестиция воситачиси ўз маблағлари ҳисобидан дилерлик фаолиятини ҳам юритиш мумкин. Муайян қимматли қоғозларни сотиб олиш ва сотиш нархларини ошкора эълон қилиш ҳамда ушбу қимматли қоғозларни эълон қилинган нархлари бўйича сотиб олиш ва сотиш мажбуриятини олиш йўли билан ўз номидан ва ўз ҳисобидан қимматли қоғозларга доир олди-сотди битимларини тузиш дилерлик фаолияти ҳисобланади. БРОКЕР, ДИЛЕР ФАОЛИЯТИ Брокер (биржа маклери, комиссионер, куртье сток-брокер)- бу қимматли қоғозлар олди-сотдиси ўз мижозининг топшириғига биноан ва мижознинг ҳисобидан бажарувчи профессионал. Брокернинг хизмат ҳақи кўртаж дейилиб, унинг миқдори олди-сотди шартнома суммасига нисбатан фоиз ҳисобида ифодаланади. Қимматли қоғозлар бозорида брокер вазифасини инвестиция воситачиси (молиявий брокер) бажаради. Дилер қимматли қоғозларни ўзи учун ўз ҳисобидан сотиб олади. Унинг мақсади даромад олиш учун сотиб олган қимматли қоғозларни юқорироқ нархда қайта сотиш. Дилер вазифасини инвестиция компанияси бажаради.

www.arxiv.uz Трейдер бу фонд биржасининг савдо залида брокерлик фирмасининг вақили сифатида фаолият кўрсатади. Фирма номидан сотиш ва харид учун буюртма қабул қилади. Эндиликда реестрчилар вазифасини депозитарийлар бажаради. Эмитентнинг акциядори ёки эмитентнинг акцияларини назорат қилувчи юридик шахслар реестрчи фаолиятини бажаришлари мумкин эмас. Акциядорлар реестрини белгиланган тартибда инвестиция муассасалари ва эмитентлар юритишлари мумкин. Реестрчилар фаолиятига қуйидагилар киради: - акциядорлар реестрини юритиш тизимини ҳосил қилувчи маълумотларни тўплаш; - маълумотларни рўйхатга олиш; - маълумотларни тартиблаш ва бериш. Б) ИНВЕСТИЦИЯ МАСЛАҲАТЧИСИ Қимматли қоғозларни чиқариш, жойлаштириш, уларнинг муомаласи масалалари, қимматли қоғозлар бозори ва унинг иштирокчилари ҳолатини таҳлил этиш ҳамда истиқболини белгилаш бўйича маслаҳат хизматлари кўрсатувчи, шунингдек қимматли қоғозлар бозори мутахассисларини қайта тайёрлашни амалга оширувчи юридик шахс инвестиция маслаҳатчисидир. Юридик ва жисмоний шахс инвестиция маслаҳатчиси бўлиши мумкин. Улар қуйидаги фаолият турларини бажарадилар:  қимматли қоғозлар бозорини ва унинг иштирокчиларини таҳлил қилиш ва истиқболини аниқлаш;  молиявий воситаларни (молиявий мажбуриятларни) экспертиза қилиш;  қимматли қоғозлар чиқариш, уларни жойлаштириш ва муоамлага киритиш;  мутахассисларни қайта тайёрлаш;

www.arxiv.uz  юридик ва жисмоний шахслар инвестиция системасини амалга ошириш;  ҳуқуқий масалалар бўйича маслаҳатлар бериш;  қимматли қоғозларнинг фонд биржаси савдоларига киритилишини ташкил этиш ва амалга ошириш;  қимматли қоғозлар билан боғлиқ амалларни бажариш бўйича услубий ва меъёрий ҳужжатларни ишлаб чиқиш ва тайёрлаш;  қимматли қоғозларнинг сифат кўрсаткичларини (рейтингини) аниқлаш ва самарадорлигини ҳисоблаш;  қимматли қоғозлар тўпламини (портфелини) аниқлаш ва уни юритилишини умумий стратегиясини ишлаб чиқариш, тўпламини бошқариш бўйича маслаҳат бериш;  ахборот хизматини кўрсатиш;  хусусийлаштириш бўйича ҳужжатлар тайёрлаш;  хусусийлаштирилган корхоналар мулкини баҳолаш;  акционерлик жамиятларининг таъсис ва ички меъёрий ҳужжатларини тайёрлаш;  олди-соди ва траст бўйича бошқариш шартномаларининг лойиҳаларини ишлаб бериш ва ҳ.к. Инвестиция маслаҳатчилари пудрат ишларини бажариш ёки илмий- техникавий маҳсулот яратиш учун тузилган шартномалар асосида хизмат кўрсатадилар. Инвестиция маслаҳатчисининг капитали давлат меъёрий ҳужжатлари томонидан белгиланган миқдорда кам бўлмаслиги лозим. Бу капиталнинг суммасини аниқлашда юқорида келтирилган брокерлик идорасининг капиталини ҳисоблаш усули қўлланилади. Инвестиция маслаҳатчиси ўз фаолиятини бошқа турдаги фаолиятлар билан бирга қўшиб олиб бора олмайди. В) ИНВЕСТИЦИЯ ФОНДИНИНГ ФАОЛИЯТИ

www.arxiv.uz Инвесторларнинг пул маблағларини жалб қилиш ва уларни қонун ҳужжатларига мувофиқ қимматли қоғозларга, бошқа инвестиция активларига, шунингдек банклардаги ҳисобварақларга ва омонатларга қўйиш мақсадида акциялар чиқарадиган юридик шахс — очиқ акциядорлик жамияти инвестиция фондидир. Инвестиция фонди юридик шахснинг бошқа ташкилий-ҳуқуқий шаклларига ўзгартирилишга ҳақли эмас. Инвестиция фондини қўшиб юбориш, қўшиб олиш, бўлиш, ажратиб чиқариш қимматли қоғозлар бозорини тартибга солиш бўйича ваколатли давлат органи билан келишилган ҳолда амалга оширилади. Қимматли қоғозлар бозоридаги профессионал фаолиятни амалга ошириш учун инвестиция фондига берилган лицензиянинг амал қилишини тугатиш ёки уни бекор қилиш инвестиция фондининг белгиланган тартибда тугатилишига олиб келади. Инвестиция фондининг турлари. Инвестиция фондлари асосан майда инвесторларнинг (аҳолининг) жамоа инвестицияларини бошқаради. Улар икки турда бўладилар, очиқ ва ёпиқ турдаги инвестиция фондлари. Очиқ турдаги инвестиция фондлари чиқарган акцияларни ўз акциядорларидан қайта сотиб олиш мажбуриятини оладилар. Ёпиқ турдаги инвестиция фондлари эса бу мажбуриятни ўз зиммаларига олмайдилар. Ҳозирги кунда дунёда очиқ турдаги бошқарувчи фондлар (ўзаро фондлар) ривож топган. Улар одатда очиқ турдаги акционерлик жамияти ва масъулияти чекланган корпорация кўринишида тузилади ва уларнинг ташкилий таркиби уч шахсдан иборат бўлади. -инвестиция фондининг бошқарувчиси (профессионал юридик ёки жисмоний шахс); -депозитарий банки (махсус депозитарий) ёки ишонган вакили; -инвестиция портфелининг эгаси (акциядор).

www.arxiv.uz Бу турдаги инвестиция фондлари Австрияда, Германияда, Швейцарияда кенг тарқалган. Инвестиция фондлари Канада ва Буюк Британияда корпорация шаклида, Италия ва Нидерланияда чекланган шерикчилик ёки масъулити чекланган корпорация шаклида тузилган, А Қ Шда эса нақд баҳоли сертификат фондлари, бирлашган инвестиция трастлари ва менежерлар (бошқарувчи) фондлари кўринишида тузилади. Очиқ турдаги бошқарувчи фондларнинг акциядорлари (муассислари) уларнинг фаолиятини чегараловчи ташкилотлардан бошқа барча, юридик ва жисмоний шахслар бўлиши мумкин. Бундай ташкилотларга давлат, маҳаллий бошқарув ва жамоатчилик органлари, шунингдек, инвестиция фондида 25 ва ундан ортиқ фоиз овозга эга бўлган корхоналар ёки низом фондининг 25 ва ундан ортиқ фоизи давлатга тегишли бўлган корхоналар киради. Инвестиция фондининг низом капитал уни давлат рўйхатига олинган кундан бошлаб 30 кун ичида акциядорлар томонидан пул маблағлари кўринишида (75 фоиз) тўлиқ тўланган бўлиши лозим. Инвестиция фондининг молиявий активлари қуйидагича усуллар билан аниқланиши мумкин: 1) соф активлар минус номолиявий активлар (асосий воситалар, ишлаб чиқариш захиралари ва харажатлари); 2) узоқ ва қисқа муддатли молиявий инвестициялар суммаси, шунингдек, узоқ ва қисқа муддатли пассивларсиз пул маблағларини суммаси. Инвестиция фондининг даромадлари қуйидагилардан ташкил топади: Қимматли қоғозлар бўйича дивидендлар, фоиз даромадлари ва қимматли қоғозлар билан боғлиқ амалларни бажариш асосида олинган даромад. Инвестиция фондининг даромади (солиқлардан ва мажбурий тўловлардан, бошқарувчи ва депозитарийнинг хизмат ҳақидан қолган қисми) фақат унинг низом фондининг купайтириш ва акциядорларга дивиденд тўлаш учун сарфланади.

www.arxiv.uz Хусусийлаштириш инвестииця фондлари (ХИФ) бу аҳолининг жамғармасини тўплайдиган ва бу маблағларга хусусийлаштириладиган корхоналарнинг қимматли қоғозларини сотиб оладиган, шунингдек қимматли қоғозлардан фойда кўриб, уни акциядорлар (аҳоли) ўртасида дивиденд шаклида тақсимлайдиган фонддир. ХИФлар Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1996 йил, 16 июндаги 220-сонли қарорига биноан республикамиздаги ўрта ва йирик корхоналарни давлат тасарруфидан чиқаришдек ўта муҳим масалани ҳал этиш мақсадида ташкил этилган ва унинг Низоми тасдиқланган. Мазкур давлат дастури ижросини назорат қилиш Ўзбекистон Республикаси Давлат мулки қўмитаси ҳузуридаги қимматли қоғозлар бозори фаолиятини мувофиқлаштириш ва назорат қилиш маркази зиммасига юкланган. ХИФлар дастурининг биринчи босқичига мувофиқ 1997 йилнинг июн ойига қадар давлат тасарруфидаги 300 та ўрта ва йирик корхоналарни сотиш ва ХИФ ларга кредит сифатида бериш амалга оширилган. ХИФнинг асосий мақсади бу аҳолининг кенг қатламини қимматли қоғозлар бозорига жалб этиш, уларнинг омонати даромад келтиришини таъминлаш, бойлигини оширишдан иборат. ХИФлар орқали хусусийлаштириш охир – оқибатда давлат мулкининг адолатли тақсимланишини таъминлади. Шу билан бирга, қимматли қоғозлар бозорининг ривожланишида ҳамда мамлакатдаги мулкдорлар синфининг шаклланишида салмоқли аҳамият касб этади. ХИФлар инвестиция фонди (ИФ)дан нима билан фарқ қилади? Ҳар иккала фонд ҳам қимматли қоғозлар бозорида операцияларни амалга оширадиган сармоя ташкилоти бўлсада, улар бир-биридан кескин фарқ қилишади. Бу фарқлар қуйидагилардан иборат: ХИФ ва ИФ лар ўртасидаги фарқлар ИФ ХИФ Фондни ташкил этишдан мақсад * Фойда (даромад) олиш юридик ва Аҳолининг кенг қатламини

www.arxiv.uz жисмоний шахсларнинг қимматли қоғозларга сарфланган маблағини муҳофаза қилишни таъминлаш ҳамда акциядорларни қимматли қоғозлар бозоридаги фаолиятида хавфни камайтириш мақсадида ташкил этилади. хусусийлаштириш жараёнига жалб этиш, даромад олиш, аҳоли маблағларини муҳофаза қилиш ҳамда акциядорлар учун хавфни камайтириш мақсадида ташкил этилади. Асосий (низом) маблағ пул маблағлари билан, шунингдек қимматли қоғозлар ва кўчмас мулк билан тўланиши мумкин. * Асосий (низом) маблағ ташкил фақатгина пулдан ташкил топади Акцияларни чиқариш ва жойлаштириш * Акциянинг номинал қиймати кўзда тутилмайди * Акциялар 100 сум бўлган номинал қийматига эга * Сотиб олинадиган акциялар сони чекланмаган * ИФ акцияларининг чекланмаган қисми шахслар ўртасида жойлаштирилади * Акциялар ХИФ томонидан ҳар бир жисмоний шахсга номинал қиймати бўйича 100 донагача сотилади * ХИФ ўз акцияларини фақатгина жисмоний шахслар Ўзбекистон Республикаси фуқаролари ўртасида жойлаштирилади, ҳуқуқий шахслар ХИФ акцияларини иккинчи бозорда бозор нархида сотиб ва сотиб олиш ҳуқуқига эга Қ арз маблағларини жалб этиш *Махсус давлат кредити кўзда тутилмаган * 3 ойгача бўлган муддатда кредит жалб этиш ҳуқуқига эга * Махсус давлат кредитини олиш ҳуқуқига эга * Махсус давлат кредитларидан ташқари қарз маблағларини жалб этиш ҳуқуқига эга эмас Фонд чиқарган акцияларни акционерлик жамиятлари чиқарган акцияларга алмаштириш имконияти

www.arxiv.uz * ИФ чиқарган акцияларни мулкни давлат тасарруфидан чиқариш жараёнида ташкил этилган акционерлик жамиятларининг Ўзбекистон Республикаси Давлат мулкини бошқариш ва тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш давлат қўмитаси эга бўлган, ИФ соф бойлигининг 5 фоизидан ортиқ миқдордаги акцияларига алмаштириш ҳуқуқига эга эмас * ХИФ чиқарган акцияларини акционерлик жамиятлари акцияларига алмаштириш ҳуқуқига эга эмас Фонд чиқарган акцияларни акциядорлардан сотиб олиш имконияти * ИФ фонд акцияларини улар эгалари талабига биноан қайта сотиб олиш ҳуқуқига эга * ХИФ ўз акцияларини акциядорлардан қайта сотиб олиш ҳуқуқига эга эмас ХИФлар ёпиқ турдаги инвестиция фонди ҳисобланганлиги сабабли, ўз акцияларини қайта сотиб олиш мажбуриятисиз сотади. ХИФнинг хусусийлаштирилган корхоналарнинг акцияларидан бошқа бирон бир фонд ва корхонанинг сотиб олиш ва сақлашга ҳаққи йўқ. ХИФ дастури қай тартибда амалга оширилади? Хифлар дастурини амалга ошириш мақсадида Давлат мулкини бошқариш ва тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш давлат қўмитаси қошида махсус ишчи гуруҳи ташкил этилган. Адлия вазирлиги ХИФларни рўйхатдан ўтказади. Марказ, Молия вазирлиги ва Адлия вазирлиги ҳамкорлигида ХИФлар фаолиятини бошқарадиган меъёрий ҳужжатларни ишлаб чиқади ва тасдиқлайди. «Вақт» миллий депозитарийси ХИФларга хизмат кўрсатиш учун ягона депозитарий технологиясини ишлаб чиқиш ва жорий этишни таъминлайди. Дастур лойиҳасини амалга оширишда юқорида зикр қилинганлардан ташқари яна қуйидагилар иштирок этади:

www.arxiv.uz ХИФларнинг қимматли қоғозлар мажмуини шакллантирадиган, ХИФлар сармояларини бошқарадиган бошқарувчи компаниялар: - «Тошкент» республика фонд бирдаси; - ХИФлар акцияларини тарқатадиган фонд дўконлари; - ХИФларга хизмат кўрсатадиган банклар; - ХИФларнинг акциядорлари бўлган Ўзбекистон Республикаси аҳолиси (уларнинг иштирокисиз дастурни амалга ошириб бўлмайди). ХИФларни қўлаб-қувватлаш дастури икки босқичда амалга оширилди. Биринчи босқич 1997 йил июнь ойининг охирига қадар давом этди. Бу босқичда ХИФларга 300 дан зиёд ўрта ва йирик хусусийлаштирилган корхона акцияларининг 30 фоиз улуши сотилади. Иккинчи босқич 1997 йил июнь ойидан 1998 йилнинг июнь ойига қадар ўтказилди ва яна 300 та корхонанинг 30 фоиз акциялари сотилди. Ҳозирги кунда ХИФлар мустақил равишда фаолият кўрсатмоқда. Давлат мулкини бошқариш ва тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш давлат қўмитаси ҳузуридаги қимматли қоғозлар бозори фаолиятини мувофиқлаштириш ва назорат қилиш маркази орқали ХИФлар фаолияти устидан назоратни амалга оширади. Умуман олганда, ХИФлар дастурини амалга ошириш қуйидаги тартибда бўлади: - ХИФлар ташкил этилади; - ўз акцияларини аҳолига 100 сумдан сотади; - ХИфлар асосий капитали ҳамда сотиб олинаётган акцияларнинг 1/6 қисмини тўлаш учун аҳолидан йиғилган пулни сарфлайди; - Акцияларни қолган қисми ХИФларга махсус давлат кредити сифатида берилади; - ХИФлар акциялар аукционда қатнашади ва уларни сотиб олиш бўйича рақобат қилади; - ХИФлар дастурининг бутун биринчи босқичи давомида бундай аукционларда иштирок этади ҳамда ўз акцияларини аҳолига сотади;

www.arxiv.uz - Акциялар бўйича барча муомалаларни «Вақт» миллий депозитарийси кузатиб, рўйхатдан ўтказиб боради; - ХИФлар акциядорларига ўзининг молиявий фаолияти ҳақида мунтазам ахборот бериб боради; - ХИФлар фойда олган пайтда акциядорлар дивиденд олиш ёки фонд маблағини янада кўпайтириш мақсадида олинган маблағларни қайтадан инвестиция қилиш масаласини ҳал этади. Кимлар ХИФ таъсисчилари бўлиши мумкин? Жамғармасида давлат улуши 25 фоиздан ортиқ бўлмаган республика юридик шахслари ва фуқаролари ХИФ таъсисчилари бўлиши мумкин. ХИФ таъсисчиси 2 тадан кам, 20 тадан ортиқ бўлмаслиги керак. ХИФнинг асосий жамғармаси республикада қабул қилинган энг кам маош миқдорининг 200 бараваридан кам бўлиши мумкин эмас, ташкил этилган ХИФлар давлат рўйхатидан ўтиши ҳамда белгиланган тартибда қимматли қоғозлар бозори фаолиятини мувофиқлаштриш ва назорат қилиш бўйича Марказнинг рухсатномаси (лицензия)ни олиши лозим. ХИФ АКЦИЯЛАРИНИ СОТИБ ОЛИШ ВА СОТИШ ХИФ акциялари фонд дўконлари ва халқ банки бўлимлари орқали 100 сумлик номинал баҳоси билан сотилади. Ўзбекистон Республикасининг ҳар бир фуқароси паспортини кўрсатган ҳолда ҳар бир ХИФнинг 100 та акциясини сотиб олишга ҳақли. ХИФларнинг акциялари биржалар ва биржадан ташқаридаги бозор орқали эркин равишда сотиб олинади ва сотилади. ХИФ акцияларида эгасининг шахси кўрсатилган бўлади: ҳар бир акция акциядорларнинг умумий йиғилишида битта овозга эга бўлиш ҳуқуқини беради. Кейинчалик ҳар бир акциядор ўз акциясини ҳар қандай юридик ва жисмоний шахсга истаган баҳосида сотиши мумкин. ХИФ ёпиқ турдаги инвестиция фонди бўлганлиги сабабли акциядорлардан ўз акцияларини қайта сотиб олишмайди.

www.arxiv.uz Ўзбекистоннинг ҳар бир фуқароси ўз маблағини ХИФ акцияларига сарфлаб, харакатдаги пулини йирик корхоналарни ривожлантиришга сафарбар қилар экан, у йиғилган бойликни ҳам ўзига, ҳам мамлакат иқтсиодиётига фойда келтиришга жалб қилади. Ҳар бир акциядор ХИФ тўғрисида тўлиқ маълумотга эга бўлади. Улар ХИФ акцияларини ҳам сотиб олишда уларнинг қай бирини олса тўғри бўлишини билади. ХИФ акциядорлари қаллобликдан ҳимоя қилинган, чунки барча капитал маблағларни бундай хатти-харакатлардан сақлашни таъминловчи механизм ишлаб чиқилган. Акциядорлар сармоя сиёсатига қараб ўзига маъқул ХИФни танлаши мумкин. Улар ХИФларнинг давлат имтиёзли кредитларидан фойдаланишидан тушган даромадга шерик бўлиш имконига ҳам эга бўлади. ХИФ манфаатдор бўлган барча акциялар ўзларининг номинал баҳосида сотиб олиниши мумкин. Айни пайтда бу корхоналарнинг акциялари ҳозир биржа бозорида бир неча марта қиммат юради. Бундан ташқари, бу акциялар нархининг 5/6 қисми кредит ҳисобидан тўланади. ХИФларга таклиф этилаётган акциялар Давлат мулкини бошқариш ва тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш давлат қўмитаси мутахассислари 4000 дан ортиқ хусусийлаштирилган йирик корхона орасида танлаб олган 300 та энг яхши корхонанинг акцияларидир. Булардан ташқари, ХИФ акциядори:  ХИФ фаолияти ва уларнинг молиявий ҳолати ҳақида ахборот олиши;  ХИФ эълон қилган дивидендларни тўлашни суд орқали талаб қилиши;  акциядорлар йиғилишида иштирок этиб, ХИФ фаолиятига оид таклифлар киритиши;  ХИФ тугатилган тақдирда мулкнинг ўзига тегишли қисмини олиши;

www.arxiv.uz  ХИФ акциялари ва улардан олинган дивидендлардан эркин тарзда фойдаланиши мумкин. ХИФларга фақат ихтиёрий равишда акциядор бўлиш мумкин. Ҳеч ким бирор кишини акция сотиб олишга мажбур этишга, улардан олинадиган дивидендлардан фойдаланиш йўлларини тиқиштиришга ҳақли эмас. Г) ИНВЕСТИЦИЯ АКТИВЛАРИНИ ИШОНЧЛИ БОШҚАРУВЧИНИНГ ФАОЛИЯТИ Юридик шахснинг — ишончли бошқарувчининг унга эгалик қилиш учун топширилган ва бошқа шахсга тегишли бўлган: қимматли қоғозларни, шу жумладан инвестиция активларини бошқариш жараёнида олинадиган қимматли қоғозларни; қимматли қоғозларга инвестиция қилиш учун мўлжалланган ва инвестиция активларини бошқариш жараёнида олинадиган пул маблағларини шу шахснинг ёки у кўрсатган шахснинг манфаатларини кўзлаб, ўз номидан ишончли бошқарувни белгиланган муддат мобайнида амалга ошириши инвестиция активларини бошқариш бўйича фаолиятдир. Д) ДЕПОЗИТАРИЙ ФАОЛИЯТИ Қимматли қоғозларни сақлаш, уларга бўлган ҳуқуқларни ҳисобга олиш ва тасдиқлаш бўйича хизматлар кўрсатувчи юридик шахс депозитарийдир. Ўзбекистон Республикаси ҳудудидаги депозитарийлар тизими Қимматли қоғозлар марказий депозитарийсини ва Қимматли қоғозлар марказий депозитарийсида вакиллик ҳисобварақларини очган депозитарийларни ўз ичига олади. Депозитарийлар тизимида қимматли қоғозлар ҳаракати қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда тасдиқланадиган депозитар операциялар стандартларига мувофиқ амалга оширилади. Депозитарийлар:

www.arxiv.uz манфаатдор шахсларнинг қимматли қоғозларни депозитарийда сақлаш ва ҳисобга олиш қоидалари билан танишиб чиқишлари имкониятини таъминлаши; сақлаш учун қабул қилиб олинган қимматли қоғозларнинг бут сақланишини таъминлаши; ҳар бир депонентга тегишли қимматли қоғозларнинг сони ва номинал қийматини ҳисобга олиб бориши; қимматли қоғозларга мажбуриятлар юклатилганлиги, шунингдек уларнинг тугатилганлиги фактлари ҳисобини юритиши; депо ҳисобварақлари ҳолатига ўзгартишлар киритишга асос бўлувчи бирламчи ҳужжатларни ва депозитар операциялар бўйича ҳужжатларни ўз архивида сақлаши; депо ҳисобварақлари бўйича операцияларни депонентларнинг ёки улар ваколат берган шахсларнинг ёзма топшириқлари асосида амалга ошириши, қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно; депонентнинг қимматли қоғозларга бўлган мулк ҳуқуқи ва бошқа ашёвий ҳуқуқларини депо ҳисобварағидан тегишли кўчирма бериш орқали тасдиқлаши; депо ҳисобварақлари бўйича эмиссиявий қимматли қоғозларнинг мавжудлиги ва ҳаракати, уларнинг ҳолати тўғрисидаги ахборотнинг махфийлигини таъминлаши, қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно; қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда депо ҳисобварағи бўйича операцияларни қимматли қоғозлар бозорини тартибга солиш бўйича ваколатли давлат органи, монополияга қарши давлат органи, шунингдек суднинг, суриштирув ва тергов органларининг қарорлари асосида тугатиши; ўз фаолиятига тааллуқли маълумотларни қимматли қоғозлар бозорини тартибга солиш бўйича ваколатли давлат органининг, давлат солиқ хизмати органининг, монополияга қарши давлат органининг, шунингдек суднинг,

www.arxiv.uz суриштирув ва тергов органларининг талабларига биноан қонун ҳужжатларида белгиланган доирада ва тартибда тақдим этиши; ўзи етказган зарарларнинг ўрнини суғурта қилиш, махсус фондлар ташкил этиш орқали ёки қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа усул билан қоплаш имкониятини назарда тутиши шарт. Қимматли қоғозларни номинал сақловчи вазифасини бажараётганда депозитарий ушбу модданинг тўртинчи қисмида назарда тутилган мажбуриятлар билан бир қаторда: Қимматли қоғозлар марказий депозитарийсининг талабига биноан қимматли қоғозлар эгаларининг реестрини шакллантириш учун қимматли қоғозларнинг эгалари тўғрисидаги зарур маълумотларни тақдим этиши; ўзида ҳисобга олиб бориладиган қимматли қоғозлар ва улар эмитентларининг реквизитларига Қимматли қоғозлар марказий депозитарийсидан олинган маълумотлар асосида ўзгартишлар киритиши шарт. Қонун ҳужжатларига мувофиқ депозитарийларнинг зиммасида бошқа мажбуриятлар ҳам бўлиши мумкин. Депозитарийлар қуйидагиларга ҳақли эмас: ўзига сақлаш учун топширилган қимматли қоғозлардан фойдаланишга; ўзи эмиссия қилган қимматли қоғозларга бўлган ҳуқуқлар ҳисобини юритишга; ўз номидан ва ўз ҳисобидан қимматли қоғозларга доир битимлар тузишга, бундан ўзи эмиссия қилган қимматли қоғозларга доир битимлар мустасно. Агар қонун ҳужжатларида бошқача қоида назарда тутилмаган бўлса, Қимматли қоғозлар марказий депозитарийси, ушбу модданинг еттинчи қисмида кўрсатилган ҳоллардан ташқари, шунингдек қуйидагиларга ҳақли эмас: бошқа юридик ва жисмоний шахсларга молиявий ёрдам кўрсатиш; бошқа юридик шахсларнинг устав фондида иштирок этиш.

www.arxiv.uz Депозитарий сифатида фаолиятни тугатиш ёки депозитарийни тугатиш тўғрисида қарор қабул қилинган тақдирда, оммавий ахборот воситаларида ўн кунлик муддат ичида тегишли ахборот эълон қилинади. Ўз фаолиятини тугатаётган ёки тугатилаётган депозитарийда сақланаётган қимматли қоғозлар ва ҳисобга олиш регистрлари депонентнинг қарорига биноан бир ҳафталик муддат ичида бошқа депозитарийга ўтказилади, бундай қарор мавжуд бўлмаган тақдирда эса депонентлар танлаган депозитарийларга қимматли қоғозлар бозорини тартибга солиш бўйича ваколатли давлат органи томонидан белгиланган муддатларда кейинчалик ўтказиш учун Қимматли қоғозлар марказий депозитарийсига ўтказилади. Депозитарийни тугатиш Қимматли қоғозлар марказий депозитарийсининг ушбу модданинг тўққизинчи қисмида кўрсатилган тартиб-таомил якунланганлиги ҳақидаги ёзма тасдиғидан кейин амалга оширилади. Депозитарий икки кўринишда бўлади: 1. Оралиқ депозитарий, яъни ўз депонентларининг қимматли қоғозларини бошқа депозитарийга шартнома асосида ишониб топширадиган депозитарий. 2. Иккиламчи депозитарий, яъни оралиқ депозитарийдан ундан сақланаётган қимматли қоғозларни шартнома асосида сақлаш учун олинган депозитарий. Депозитарийнинг мажбуриятларига қуйидагилар киради: - депонентнинг қимматли қоғозларини мажбурият билан боғланганлиги далилини қайд қилиш; - депонентнинг бошқалардан алоҳида бўлган депо ҳисобини олиб бориш. Бу ҳисоб бўйича бажарилган ҳар бир амалнинг санаси ва бажарилиши асоси кўрсатилган бўлиши лозим; - эмитентдан ёки реестрчидан қимматли қоғозлар тўғрисдаги олинган барча маълумотларни депонентга етказиш. Қимматли қоғозлар депозитларга «очиқ» ва «ёпиқ» усулларда сақланиши мумкин.

www.arxiv.uz «Очиқ усулда сақлаш» деганда индивиудал белгиларга эга бўлмаган бир турдаги ва маълум миқдордаги қимматли қоғозлар тўпламининг ҳисобини депонентнинг топшириғига биноан депо ҳисобида олиб бориш усули тушунилади. «Ёпиқ усулда сақлаш» деганда индивидуал белгиларга эга бўлган ҳар қандай қимматли қоғознинг ҳисобини депонентнинг топшириғига биноан унинг ҳисобида алоҳида олиб бориш усули тушунилади. Давлат қимматли қоғозлар Марказий депозитарийси фаолиятининг 2007 йил якунларига бироз тўхталиб ўтайлик. Давлат қимматли қоғозлар Марказий депозитарийси маълум қилишича, 2008 йил 1 апрел ҳолатига республиканинг барча регионларида 39 та иккинчи босқич депозитарийлар фаолият кўрсатиб келмоқда. Улар 1947 акциядорлик жамиятининг қимматли қоғозлари ҳисобга олганлар, қимматли қоғозлари нашрларининг умумий ҳажми сон жиҳатдан 1395,6 млн. донага етди, суммаси жиҳатидан номинал баҳоси бўйича ҳисобланганда 797,2 млрд. сўмдан ошиб кетди (“Биржа” газетаси 2008 йил 22 май сони). Акциядорлик жамиятларининг акцияларидан иборат қимматли қоғозларни ҳисобга олиш билан бир қаторда 27 эмитент чиқарилган 24,9 млн. сўмлик 3,7 млн. донадан ортиқ облигация ҳам ҳисобга олинди (таққослаш учун: 2006 йил кўрсаткичлари 2,6 млн. дона, 38 эмитентдан 32,2 млрд. сўм бўлган эди). Марказий депозитарий хусусийлаштириш-инвестиция ҳамда инвестиция фондлари томонидан чиқарилган ва уларга қарашли бўлган қимматли қоғозларни ҳисобга олиш, қимматли қоғозлар эгаларининг реестрларини юритиш, шунингдек уларнинг пул маблағларидан ўз ўрнида фойдаланишини назорат қилиш вазифаларини амалга ошириб келди. 2008 йил 2 январ ҳолатига Марказий депозитарий 2 ХИФ ва 3 ИФга хизмат кўрсатди. Уларда 46798 акциядор, шу жумладан 133,5 минг акцияга эга бўлган 19 та юридик шахсда инвестиция фондларининг 3,2 млн. дона акцияга эга бўлган 46799 нафар жисмоний шахс мавжуд бўлган. Ушбу

www.arxiv.uz кўрстакичлар 2006 йил кўрсаткичларига қараганда катта ўзгаришга дуч келмади. Қимматли қоғозлар бозори фаолиятини мувофиқлаштириш ва назорат қилиш Марказининг Самарқанд вилояти бошқармаси томонидан 2008 йил 25 июл ҳолатига 77 та акциядорлик жамияти рўйхатга олинган бўлиб, уларнинг эмиссия ҳажми 8 млрд. 728 млн. 719 минг 200 сўмни ташкил қилади. Улар акцияларининг сони эса 11 млн. 976 минг 796 донадан иборат. «ВА Қ Т» МИЛЛИЙ ДЕПОЗИТАРИЙСИ «Вақт» миллий депозитарий акционерлик жамияти Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йилда қабул қилган қарорига мувофиқ барпо этилган ва Ўзбекистон фонд бозори учун ягона ахборот ва технологик имкон яратиш Миллий депозитарийнинг асосий вазифаси сифатида белгилаб берилган эди . 1999 йил 21 майда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Қимматли қоғозлар Марказий депозитарийсини ташкил этиш ва унинг фаолияти муассасалари тўғрисида”ги қарори қабул қилинди. Қарорга асосан «Вақт» миллий депозитарийси иккинчи поғона депозитарийсига айлантирилди. Депозитарийнинг фаолияти қуйидаги муаммоларни ҳал қилишга қаратилган: - хусусийлаштирилаётган корхонага акцияларни тезкорлик билан чиқариш, эмиссиянинг нақдсиз шаклидан фойдаланиш ҳисобига сарф- харажатларни қисқартириш, акциядорларнинг реестрини, яъни рўйхат дафтарини бошқариш борасида малакали хизматлар, меҳнат жамоалари учун юқори сифатли сертификатлар олиш; - инвесторга акцияларни сотиб олиш бўйича битимларни тезкорлик билан рўйхатдан ўтказиш ва уларни ўз ҳисоб варақасига қайд қилиш; - давлат идораларига маълумотларнинг ягона банкдан эмиссия ҳажмлари ва қимматли қоғозларнинг муаммоли эканлиги ҳақида маълумотлар, фонд

www.arxiv.uz бозорининг аҳволи ва тараққиёт тамойилларини назорат қилиш учун маълумотнома, ахборот материаллари олиш, қимматли қоғозлар муомаласи бўйича қонунчилик нормаларига риоя қилиш; - давлат мулк қўмитасига ва фонд биржасига хусусийлаштирилаётган корхоналарнинг акцияларини кенг миқиёсида сотиш чоғида маълумотларни таққослаб чиқиш операцияларини бажариш, акцияларнинг давлатга тегишли ҳиссасини ишончли сақлаш; - оддий фуқароларга акцияларга эгалик қилишдан келиб чиқадиган ҳуқуқларни амалга ошириш бўйича топшириқларни бажаришнинг оддий ва ишончли механизмига эга бўлиш имконини беради. Ҳозирги кунда республиканинг ҳамма вилоят марказларида депозитарийнинг шаҳобчалари ишлаб турибди. 2007 йил охирида иккинчи босқич депозитарийлари томонидан қимматли қоғозлар эгаларининг 1,1 млн. дан кўпроқ депо ҳисобварақларига, шу жумладан 41,5 минг ёки 4 фоиз юридик ҳамда 1074,9 минг нафар ёки 96 фоиз жисмоний шахснинг депо ҳисобварақларига хизмат кўрсатилди. Норезидентларга очилган ҳисобварақлар сони 5,3 мингтани ташкил этиб, шуларнинг 569 таси юридик ва 4752 нафари жисмоний шахслардир. Норезидент ҳисобварақларининг энг кўп сонига “Вақт” ОАЖ МД депозитарийси хизмат кўрсатмоқда. Уларнинг сони 2042 ҳисобварақларини ташкил этади. Иккинчи босқич депозитарийларида 1943 эмитентнинг қимматли қоғозлари ҳисобга олинмоқда. 1998 йилнинг май ойида BIRINCHI BANKLARARO DEPOZITARIYси ташкил этилди ва у иккинчи босқич депозитарийлар орасида етакчи ўринни эгаллаб келмоқда. Марказий депозитарийси маълумотларига кўра 2007 йил якунлари бўйича BIRINCHI BANKLARARO DEPOZITARIYси нақд пулсиз корпоратив акцияларни ҳисобга олиш бўйича биринчи ўринни эгаллаган. 2008 йил 1 январ ҳолатига депозитарий 25500 депонентларга, шу жумладан, 6295 та юридик ва 19205 жисмоний шахсларга хизмат кўрсатиб келмоқда.

www.arxiv.uz BIRINCHI BANKLARARO DEPOZITARIYсида 44 та акциядорлик жамиятларининг 51440376 акциялари (умумий суммаси 76,9 млрд. сўмга тенг) сақлаб келмоқда. Республикамизда қимматли қоғозлар бозорини шаклланишининг дастлабки йилларида кўпгина фонд дўконлари ҳам фаолият юрита бошлаган эди. Ҳозирги кунда улар ўз фаолиятини тугатган бўлса ҳам бу ҳақда талабаларни маълумот олиши қимматли қоғозлар бозорини тарихини ўрганишга ёрдам беради. Шунинг учун фонд дўконлари ҳақида қисқача маълумот бериб ўтамиз. Фонд дўконлари – бу инвестиция институтларининг таркибий бўлинмалари бўлиб, жисмоний шахслар учун қимматли қоғозларнинг биржадан ташқари майда улгуржи ва чакана савдосини амалга оширади. Фонд дўконлари инвестииця воситачилари, инвестиция компаниялари ва бошқарувчи компаниялар томонидан очилиши мумкин. Фонд дўконлари очиш, уларнинг фаолият кўрсатиши ва уларни тугатиш тартиби қонун ҳужжатлари билан белгиланади. 1994 йилнинг охирида Ўзбекистонда аҳолига акциялар сотадиган ундан пулга акциялар сотиб оладиган фонд дўконлари, яъни жамғарма институтлари барпо этила бошланди. Бу дўконлар Молия вазирлигининг қимматбаҳо қоғозлар билан операциялар ўтказиш ҳуқуқини берадиган лицензияга эга бўлган молия воситалари бўлиб, улар Давлат мулк қўмитасининг Миллий депозитарийсида махсус захира қилиб қолдирилган акциялар пакетини сотади. Ҳозирги кунда фонд (жамғарма) дўконларининг асосий қисми «Тошкент» жамғарма биржасининг брокерлик идоралари негизида барпо этилган ва ҳозир ишлаб турибди. Жамғарма дўконларининг қимматли қоғозлар бозори мутахассислари тайёрлайдиган Миллий марказда ўқувни тамомлаб, Молия вазирлигининг I ёки II тоифадаги малака аттестацияларига эга бўлдилар. Фонд дўконларининг асосий вазифалари ва қ улайлиги .

www.arxiv.uz Акцияларнинг фонд дўконлари орқали сотиб олишнинг қулайлиги шундаки, мижоз мавжуд акцияларни сотиб олиши ёки акцияларни бевосита дўконда ҳисоблар бўйича ёзилиш орқали сотиб олиши ва бунда нақд пул тўлаши мумкин. Бундай ҳолда қимматли қоғозларни расмийлаштириш, акцияларни биринчи марта стиб олиш, мижозга депозитарийда «Депо» ҳисоби очиш, шунингдек, акцияларни депонинг бир ҳисобидан иккинчисига ўтказиш бўйича операцияларни фонд дўконлари ўз зиммасига олади. Фонд (жамғарма) дўконларининг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат: - аҳолига нақд акцияларни ва бошқа қимматли қоғозларни сотиш; - жисмоний шахсларнинг мулки бўлиб турган ва Миллий депозитарийдаги уларнинг депо ҳисоб варақасида сақланаётган акцияларни ҳамда бошқа қимматли қоғозларни сотиб олиш; - миллий депозитарийда депо ҳисоб варақасини очиш бўйича фуқароларга хизмат кўрсатиш; - қимматли қоғозлар бозорида жисмоний шахсларга маслаҳат хизматини кўрсатиш. Қимматли қоғозларни ҳисобга олиш уларнинг илгариги ва ҳозирги эгалари ўртаисда мўътадил муомалада бўлишини таъминлаш мақсадида фонд дўкони Миллий депозитарий тақдим қилинадиган ҳисоботнинг шакл ва муддатлари, шунингдек, фонд дўконлари ва Миллий депозитарий ўртасидаги ўзаро ҳисоботларнинг тартиби ҳамда муддатлари ҳақида шартлашиб қўйилади. Фонд дўконлари бозор муносабатларини ривожлантиришда катта аҳамият касб этади. Улар туфайли фонд биржаси орқали қимматли қоғозларнинг олди-сотди механизми билан таниш бўлмаган аҳолининг салмоқли қисми хусусийлаштирилаётган корхоналарнинг акцияларидан эркин фойдаланиш имконига эга бўлади.

www.arxiv.uz Акцияларни фонд дўконлари орқали сотиш ортиқча пул массасининг муомаладан чиқарилишига олиб келадики, бу билан у пулнинг қадрсизланиш жараёнига тўсиқ бўлади. Фонд дўконлари фуқароларга қимматли қоғозлар бозорида иштирок этишга республикамиз ҳудудида муомалада бўлган акциялар ва бошқа қимматли қоғозлар билан яқиндан танишишга ёрдам беради. Ҳозирги кунда республиканинг кўпгина минтақаларида ўнларча фонд дўконлари барпо этилган бўлиб, улар муваффақият билан ишлаб турибди. Уларнинг салмоқли қисми «Тошкент» РФБ ёрдами билан вужудга келган. СК «Веста», «Промстройиндустрия», «Макс-Инвест-Фонд», «Ал-когон», «Помир», БФ «Прогноз», «Ферин» каби фонд дўконлари кенг тарқалган. Улар ҳозироқ аҳолига ўн миллионлаб сумлик минглаб акцияларни сотдилар. Е) ҲИСОБ-КИТОБ-КЛИРИНГ ПАЛАТАСИНИНГ ФАОЛИЯТИ Қонунга асосан ўзаро мажбуриятларни (қимматли қоғозларга доир битимлар бўйича ахборотни тўплаш, солиштириш, тузатиш ва уларга доир бухгалтерия ҳужжатларини тайёрлаш) аниқлаш ҳамда қимматли қоғозларни етказиб бериш ва улар юзасидан ҳисоб-китоблар бўйича ўзаро мажбуриятларни ҳисобга олиш бўйича фаолиятни амалга оширувчи юридик шахс ҳисоб-китоб-клиринг палатасидир. Ҳисоб-китоб-клиринг палаталари ўзаро мажбуриятларни аниқлаш чоғида тайёрланган қимматли қоғозлар, пул маблағлари ва бухгалтерия ҳужжатларини қимматли қоғозлар бозорининг қайси иштирокчилари учун ҳисоб-китоблар амалга оширилаётган бўлса, шу иштирокчилар билан тузилган шартномалар асосида ижро этиш учун қабул қилади. З) ТРАНСФЕР-АГЕНТ ФАОЛИЯТИ Қимматли қоғозлар бозорида фаолият юритувчи трансфер-агентлар Ўзбекистон фонд бозорида янги ҳол. Ҳали уларнинг фаолияти ўрганилмаган,

www.arxiv.uz назарий жиҳатдан маъулотлар кам. Бу фаолият тури яъни “Қимматли қоғозлар бозори тўғрисида”ги қонунининг 27 модда ўз ўрнини олган. Қонунга асосан трансфер-агент фаолияти бу қимматли қоғозларга бўлган ҳуқуқларни ҳисобга олиш тизимига тааллуқли ҳужжатларни қабул қилиш, уларга ишлов бериш ва уларни топшириш бўйича хизматлар кўрсатувчи юридик шахсдир. Эмитент, шунингдек қимматли қоғозларга доир битимлар тузувчи шахслар трансфер-агентнинг мижозларидирлар. Трансфер-агент эмитентга акциядорларнинг умумий йиғилишини ташкил этиш ва ўтказиш юзасидан хизматлар кўрсатишга ҳақлидир. Юқоридаги таърифлар трансфер-агент фаолиятини тўлиқ очиб бера олмаган. Шунинг учун бу борадаги асосий вазифа чет эл тажрибаларини ўрганиб бу фаолият турини назарий асосини яратиш ва Ўзбекистоннинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олиб ҳаётга тадбиқ қилиш йўлларини ишлаб чиқишдир. Молиявий системаси юқори ривожланган мамлакатларга қимматли қоғозлар бозори турли хил хизматларни кўрсатувчи трансфер-агентлар институти шаклланган. АҚШда нодавлат профессионал ташкилотлардан бири “Қимматли қоғозлар борасида трансфер-агентлар ассоциациясидир” (Securities Transfer Assiciation). Америка фонд бозорида бу фаолият тури билан асосан тижорат банклари шуғулланадилар. Улар йирик корхона ва йирик корпорацияларга хизмат кўрсатадилар. Лекинда компаниянинг ўзлари ҳам мустақил равишда трансфер-агент фаолияти билан шуғулланиши мумкинлиги ҳам таъқиқланмаган. АҚШ қимматли қоғозлар бозорида трансфер-агентлар қуйидаги уч функцияни бошқаришлари мумкин. Биринчидан регистраторлар вазифасини. Бу ҳолда трансфер-агент, қимматли қоғозлар чиқариш ва сўндирилиши, корхона устав фондида мулкларни улушини ўзгаришини қимматли қоғозлар эгалари ҳақидаги маълумотларни (акция, облигация) ҳар кимни улуши қанчалигини журналга ёзиб ҳисоб-китобини олиб боради.

www.arxiv.uz Иккинчидан – воситачилик вазифасини. Қимматли қоғозлар бозори эгаларига тааллуқли фойда ва дивидентнинг миқдорини аниқлашда ишончли вакил бўлиб иштирок этиш, акциялари борасида тендерларни ўтказишда вакил сифатида қатнашиш компанияларнинг чорак, йиллик ҳисоботларни тайёрлашда ёрдам кўрсатиши мумкин. Учинчидан – ёрдамчи вазифасини. Қимматли қоғозлар йўқолганда ёки ўғирланганда уларни тиклаш борасида қимматли қоғозлар эгалари ёрдам кўрсатиши мумкин. Россия мисолида трансфер-агент фаолиятига назар ташласак, қимматли қоғозлар борасида федерал комиссиянинг 20 апрел 1988 йил қабул қилинган Низомига асосан трансфер-агент регистратор билан регистрацияда қайд қилинган. Шахслар уртасида воситачилик вазифасини бажарувчи ҳисобланади. Қимматли қоғозлар борасида олди-сотди муносабатларини расмийлаштириш трансфер- агент зиммасига юклатилган. Ўзбекистонда қабул қилинган “Қимматли қоғозлар бозори тўғрисида”ги қонунида реестр сақловчилари институти бекор қилинган. Шунинг учун ҳам тра нсфер-агент бу фаолият билан шуғуллана олмайди. У фақат воситачилик ва ёрдамчи вазифаларини бажариши мумкин. Қимматли қоғозлар бозори ўсиб бориши ва тўла шаклланиши билан трансфер-агент фаолияти ҳам ўзгариб бориши мумкин. Ж) ҚИММАТЛИ ҚОҒОЗЛАРНИНГ БИРЖАДАН ТАШҚАРИ САВДОСИ ТАШКИЛОТЧИСИ ФАОЛИЯТИ 1998 йил 31 июлда “Ўзбекистон Республикаси қимматли қоғозлар бозорида ҳисоб-китоб-клиринг ташкилотлари тўғрисида муваққат низом” қабул қилинди. Низомга асосан хусусий шахсларга қимматли қоғозларни катта туркумларини сотиш ва сотиб олиш имконини берувчи “Элсис-Савдо” биржадан ташқари савдолар электрон тизими, ҳамда “Элсис-Клиринг” ҳисоб- китоб-клиринг палатаси фаолият кўрсата бошлади. Баъзи сабабларга кўра “Элсис-Савдо” биржадан ташқари савдолар электрон тизими фаолияти 2003 йилда ёпилди ва у 2006 йилдан бошлаб ўз фаолиятини яна бошлади.

www.arxiv.uz Ўзбекистон Респуликасида “Қимматли қоғозлар бозори тўғрисида”ги қонунини қабул қилиниши биржадан ташқари савдоларга ҳуқуқий замин яратиб берди. Инвесторларга воситачиларни жалб этмай туриб савдода иштирок этиш имкониятини берувчи, қимматли қоғозлар савдосини ташкил этиш бўйича фаолиятни буюртмалар қабул қилиш пунктларидан, махсус компьютер савдо тизимларидан фойдаланган ҳолда амалга оширувчи юридик шахс (ўз қимматли қоғозларини биржадан ташқари савдони ташкил этиш орқали мустақил равишда реализация қилувчи қимматли қоғозлар мулкдори ёки қимматли қоғозларга бўлган мулк ҳуқуқи эгаси бундан мустасно) қимматли қоғозларнинг биржадан ташқари савдоси ташкилотчисидир. Қимматли қоғозларнинг биржадан ташқари савдоси ташкилотчиси фаолиятини амалга ошириш тартиби қонун ҳужжатларида белгиланади. Қимматли қоғозлар бозорининг профессионал иштирокчиси қимматли қоғозлар бозорида ўзи амалга ошираётган барча операциялар ва битимлар ҳисобини юритади, уларни ҳисобга олишга доир ҳужжатларнинг қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда сақланишини таъминлайди. Қимматли қоғозлар бозори профессионал иштирокчиси ва унинг мижози муносабатлари қонун ҳужжатлари ҳамда шартнома билан тартибга солинади. Мижозлар ҳисобидан битимлар тузиш мижозлар билан тузилган шартномалар асосида фақат брокерлар ва инвестиция активларини ишончли бошқарувчилар томонидан амалга оширилиши мумкин. Таянч иборалар : Эмитентлар, сармоядорлар, инвестиция муассасалари, брокерлар, дилерлар, дилерлик бозори, ХИФлар, депозитарий, клиринг, ҳисоб-китоб клиринг ташкилоти, трансфер-агент, қимматли қоғозларнинг биржадан ташқари савдоси ташкилотчиси.

www.arxiv.uz Адабиётлар рўйхати : 1. “Қимматли қоғозлар бозори тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг қонуни. Тошкент ш., 2008 йил 22 июл, ЎРҚ-163-сон 2. И.А.Каримов. «Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида». 1-қисм. Т. Ўзбекистон. 1996 йил. 3. «Инвестиция воситачилари тўғрисида Низом» Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан 1997 йил 2 февралда 326 рақам билан рўйхатга олинган. 4. Бутиков И. Қимматли қоғозлар бозори. Т. Консаудитинформ – 2001 йил. 5. Шохаъзамий Ш.Ш. Финансов ы й р ы нок и ценн ы е бумаги . Книга 1, 2. Т.: ТФИ-2005. 6. “Биржа” газетасининг 2008 йилда чиққан сонлари.

O'xshashlar

Молия бозори асослари

Молия бозори ва уни таснифлаш

Узбекистонда молия бозори ва хусусийлаштиришнинг ўзаро богликлиги

Молия бозори рисклари ва инвестицион партфелларни бошкариш асослари

Молия бозори ва кимматли когозлар бозорининг назарий асослари