Меҳнат кўрсаткичларини таҳлил этиш методлари - Iqtisodiyot - Referatlar

Меҳнат кўрсаткичларини таҳлил этиш методлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

121 KB

Ko'chirib olish

Меҳнат кўрсаткичларини таҳлил этиш методлари Режа: 1. Меҳнат кўрсаткичларини таҳлил қилишнинг моҳияти ва вазифаси 2. Меҳнат кўрсаткичларини таҳлил қилишнинг асосий тамойиллари 3. Меҳнат кўрсаткичларини таҳлил қилишнинг усуллари 4. Иқтисодий ахборотлар тизимини таҳлил этиш методлари. 5. Корхоналарда меҳнат кўрсаткичлари та ҳ лилининг кўринишлари ва босқичлари

1. Меҳнат кўрсаткичларини таҳлил қилишнинг моҳияти ва вазифаси Бошқарувга доир ҳар бир қаро р л а рдан олдин илгари қабул қилинган қарорларнинг самарадорлигига баҳо бериш ишлари адо этилиши лозим. Бошқача айтганда, иқтисодий таҳлил иқтисодий тадқиқотларнинг алоҳида бир тури, иқтисодий – хўжалик фаолияти ва бошқарувга доир қарорлар самарадорлигини текшириш воситаларидан биридир. «Таҳлил» атамасининг маъноси бир бутунни таркибий қисмларга ажратишни англатади. Бундан мақсад уларнинг ўзаро алоқаларини, ўзаро таъсир этиш кучини очиб бериш, улардан ҳар бирининг зарурлик даражасини аниқлашдан иборат. Агар тадқиқ қилиш синтезни, яъни сифат жиҳатидан янги белгиларга эга бўлган бир бутун нарсага эга бўлиш учун (ажратилган элементларни) турли комбинацияларга бирлаштиришни ўз ичига олмаса, бундай таркибий қисмларга ажратиш кам наф келтиради. Бинобарин, айрим элементларга ажратиш ва уларнинг янада ихчам янги комбинациясини олиш жараёнларининг бузилмас бирлиги иқтисодий таҳлил мазмунини ташкил этади. Меҳнат кўрсаткичларини таҳлил қилиш жараёнида меҳнатдан фойдаланишга баҳо берилади ва уни яхшилаш юзасидан тавсиялар ишлаб чиқилади. Меҳнат кўрсаткичларини таҳлил қилишга доир асосий вазифаларга қуйидагилар киради:  маҳсулотга сарфланадиган меҳнат сиғимини камайтириш ва меҳнат унумдорлигини ошириш соҳасидаги бизнес режа – топшириқларининг асосланганлигини чуқур текшириш;  режалаштирилган меҳнат кўрсаткичларига уларнинг мувозанатли ва боғлиқлиги нуқтаи назаридан баҳо бериш, шунингдек, уларнинг моддий ва меҳнат ресурслари билан таъмин этилганлигига баҳо бериш;

 меҳнат режасида белгиланган топшириқларнинг бажарилишини текшириш ва эришилган натижаларнинг режадан четга чиқиш сабабларини аниқлаш;  ташкилий-техник тадбирлар самарадорлиги тўғри ҳисобланганлигини, унинг меҳнат нормаларида акс этганлигини ва ҳақиқатда эришилган самарадорликнинг ҳисоб-китоб самарадорлигидан четга чиқиш сабабларини аниқлаш;  меҳнатни ташкил этишнинг аҳволи ва унинг даражасига баҳо бериш, бунда албатта, иш вақтидан фойдаланиш кўрсаткичларини ажратиб кўрсатиш, қўл меҳнати, биринчи навбатда, жисмоний меҳнат қисқарганлигини қайд қилиш, иш ўринлари аттестация қилинганлиги, меҳнатни ташкил этишнинг бригада шаклига баҳо бериш ;  меҳнат кўрсаткичларини яхшилашнинг фойдаланилмаган заҳира ва имкониятларини аниқлаш, улар ҳажмининг ишлаб чиқариш ҳажмига ва маҳсулот таннархи камайишига таъсир кўрсатишини аниқлаш;  ишлаб чиқаришнинг шахсий омилидан фойдаланишини яхшилаш соҳасидаги ишлар самарадорлигига баҳо бериш, меҳнат салоҳияти ҳажми ва таркибини, меҳнатни рағбатлантириш ва соғломлаштириш тизимини, жамоадаги психологик вазиятни таҳлил этиш;  жадал, жорий ва истиқболни кўзлаб режалаштириш ва бошқарувга доир қарорлар қабул қилиш учун зарур материаллар тўплаш;  меҳнат кўрсаткичларининг барча турлари (директив ва ишлаб чиқариш ичидаги) бўйича режа топшириқларини кўп вариантли ҳисоб – китоблар негизида асослаб бериш, иқтисодий ва ижтимоий мезонлар бўйича энг яхши вариантларни танлаб олиш. Шундай қилиб, меҳнат кўрсаткичларини таҳлил қилишнинг асосий мақсади бўлимдан тортиб бирлашма ва тармоққача бўлган меҳнат жамоаларида ишлаб чиқариш – хўжалик фаолиятини бизнес-режасининг асосланганлик даражасини оширишдан, уни бошқаришни янада такомиллаштиришдан иборат.

2. Меҳнат кўрсаткичларини таҳлил қилишнинг асосий тамойиллари Хўжалик юритувчи субъектларнинг фаолиятини таҳлил қилиш натижасига асосланиб, қарорлар қабул қилинади ва у туфайли бошқарув системаси бошқариладиган объектнинг фаолиятини зару риятга қараб ўзгартиради. Қабул қилинган қарор бошқарув жараёнининг асосидир. Янги хўжалик йили учун ишлаб чиқилган режа бу корхонанинг келажакда ривожланишини таъминлайдиган қарордир. Корхоналарнинг хўжалик фаолиятини таҳлил қилиш жараёнида корхонада қабул қилинган бизнес режаларнинг асосланганлиги тек ширилади, режада кўзда тутилмаган имкониятлар аниқланади. Меҳнат кўрсаткичлари тахлили режалаштириш даражасини талаб даражасига кўтаради, уни яна ҳам илмий асосланганлик даражасини таъ минлайди. Шунинг учун ҳам режалаштириш билан таҳлил ўртасида ги боғлиқлик аниқ кўриниб туради. Бизнес режа тузиш корхона фа олиятининг та ҳ лили билан бошланади ва якунланади. Бизнес режа нинг ани қ ва пухта ишлаб чи қ илиши корхоналарнинг и қ тисодий ри вожланишига замин яратиб беради. Табиат ва жамиятдаги во қ еликни ў рганувчи ва уларнинг тад қ и қ қи лиш объекти д е б қ аровчи ало ҳ ида фаннинг ў зи амал қ иладиган тамойиллари мавжуд б ў лади. Тамойиллар ў рганиладиган обь е ктнинг бир бутунлиги, реаллиги ва во қ елиги н и тавсифлайди. Шу жи ҳ атдан та ҳ лилнинг ҳ ам и қ тисодий ҳ одиса ва жара ё нларни ў рганишда ў зи амал қ иладиган тамойиллари бор. Мазкур тамойиллар та ҳ лил фанининг объективлигини, манти қий лигини, шакл-мазмунини, микдор-сифатини в а шу каби жи ҳ атларни тавсифлаб, реал во қ еликни ягона тушунчасини ҳ осил қ илади. Бу тамойилларнинг ҳ алкаро ва миллий ҳ исоб андозал а ри асоси да қ уйидаги шаклларни айтиб ў тиш мумкин ( 2. 1-жад вал ).

жадвал Меҳнат кўрсаткичлари таҳлили фанининг тамойиллари Тамойиллар Мазму н и 1 2 Ти зим л или к Та ҳли л эт и лаётган объект ало ҳ ида бир бутун тизим ёки тизимнинг элемент и деб қ а ралади Ишончлилик Олинган маъ л умотларда хато й ўқл иги ва ҳ а ққо н и й эканлиги, реаллиги Та ққ осланувчанлик К ў рсаткичлар та ққо сланувчанлиги, улар нинг бир асосли тарзда турли даврлар ва бош қ а корхоналар фаолияти т ўғ рисида ги ху д ди шундай Бетарафлил и к Ахборо т фойдал а нувчиларнинг бир гуру ҳ ин и зарари ҳ исобига бош қ а гурухда н ман фаатларни қ о н диришнинг ў ринси зли ги Давр и йлик Олинган маълумотларнинг даври й орали ғ и, х ў жалик фаолияти т ўғ рисидаги маълумот лар билан ва қ тида таъм и нлаб туриш Узлуксизлик Корхона х ў ж ал ик фаолияти юзасидан барча жара ё нларни ў з якунига қ а д ар ҳ исобда уз луксиз акс эттирил и ши Бошка тамойиллар 2. Меҳнат кўрсаткичларини таҳлил қилишнинг усуллари Ташкилий ишлар вазифалари ва йўналишларининг кенг кўламли эканлиги уларни амалга оширишнинг турли-туман усул ва услубларидан фойдаланишни назарда тутади. Иқтисодий таҳлил усулларини ёритувчи иқтисодий адабиётларда таҳлил қилиш усуллари ва услубларини чегаралаш масаласи, одатда, етарли даражада баён қилинмайди. Объектив баҳо деб даъво қилувчи ҳар қандай баҳо нима яхши ва нима ёмон, деган субъектив тасаввурга эмас, балки қатъий қайд этилган эталон ёки стандартга таяниши лозим. Эталон сифатида нима қабул қилинишига қараб икки усул - қиёсий ва

таққослаш усуллари қўлланилади. Биринчи ҳолда эталон сифатида режа кўрсаткичларидан фойдаланилади. Ҳақиқий ва режалаштирилган кўрсаткичларни қиёслаш нисбат ва манфий четга чиқишларнинг миқдорини аниқлаш имконини беради. Бунда таҳлил вазифасига манфий четга чиқишларнинг сабабларини аниқлаш ва ана шу салбий ҳолатларни тугатиш тадбирларини ишлаб чиқиш киради. Топшириқлар асосланганлиги текширилмайди (у эталон сифатида қабул қилинган), лекин мусбат четга чиқишларнинг мавжудлиги унда режалаштириш чоғида имкониятлар мавжудлиги ҳисобга олинмаганлигидан далолат беради. Эришилган натижадан режалаштиришда ҳақиқий кўрсаткичлар муайян ошириш билан келгуси йил режасига киритилади. Меҳнат кўрсаткичларини таҳлил қилишда қиёслаш, таққослаш, дедуктив ва индуктив услублардан фойдаланилади. Бир мажмуали ишлаб чиқариш корхоналари, ўрта мажмуали ёки ҳисоб кўрсаткичлари энг олий гуруҳ кўрсаткичлари бўлиб, қиёсий усулда қўлланилади. Кўпинча бу таҳлил усулини иқтисодий адабиётларда корхоналараро ёки хўжаликлараро усул, дейилади ва хато қилиб, таққослаш дейилади. Таққослаш миқдорий томонини таъминлайди яъни, паст, баланд, кўп-кам ва бошқалар. Қиёсий эса муайян сифат хусусиятлари бўйича, миқдорий параметрлар баҳосини кўрсатади. Шундай қилиб бир хил маҳсулот ишлаб чиқарувчи иккита корхонанинг қиёси йўқ, чунки, уларнинг ташқи кооперация даражаси бир хил эмас. Бу кўрсаткичларнинг тўғри қиёсини таъминлаш учун ишлаб чиқарилган маҳсулот қийматига эътибор бериш лозим. Шунга кўра, А корхонанинг кооперациялашган етказиб беришлари, В корхонадагига қараганда кўп бўлса, у ҳолда бир хил маҳсулот ишлаб чиқаришда иш ҳажми биринчи корхонадагидан кўпроқ бўлади. Кўпайиш ҳажми (Т р.п) қуйидаги формула билан аниқланади:

100 100 .. .     Ка Кб Ка пр Т бу ерда: Ка ва Кб – А ва В корхоналарнинг кооперациялашган етказиб бериш салмоғи. Корхоналараро усул ҳам аниқ эмас, чунки қиёсий таҳлилни корхоналар ва фан билан шуғулланувчи бирлашмаларда ҳам қўллаш мумкин. Бу таҳлилнинг қўлланиши корхоналар бир хил хусусиятга, ишлаб чиқаришга, техник ва энергия таъминоти кўрсаткичлари вазиятида қўлланиши, ҳатто, ц ех ва корхоналарнинг бир хил ёки турли мажмуалар бўйича иш ини қиёс лаш мумкин , лекин кўрсаткичлар доираси чекланган бўлиши лозим. Мураккаб кўрсаткичлар к ўпинча йирик корхоналарга тегишли бўл ади . Қиёслаш бўйича корхоналар уч гуруҳга бўлинган: бир хил маҳсулот ишлаб чиқарувчи, ўхшаш маҳсулот ва ҳар хил маҳсулот ишлаб чиқарувчилар . Ҳ ар бир гуруҳнинг ўзи 2 та кичик гуруҳга бўлинади: тури ва ўлчови бўйича ўхшаш; тури бўйича ўхшаш, лекин ўлчови бўйича турли. Таққослаш усули билан таҳлил қилиш қуйидаги вазифаларни ҳал этишга ёрдам беради: таққосланадиган мазкур гуруҳдаги ҳар бир корхона (бирлашма)нинг топшириқлари асосланганлиги ва жиддийлигига баҳо бериш; турли корхоналар ва уларнинг бўлинмалари фаолиятига доир мисоллар асосида узоқ муддатли режалаштириш асосини ташкил этадиган ва узоқ вақт амал қиладиган илғор техник- иқтисодий нормативлар ишлаб чиқиш ҳамда асослаб бериш; бошқарувнинг бригададан то вазирликкача бўлган турли ташкилий даражаларида меҳнат салоҳиятидан оқилона фойдаланишни аниқлаш; ишлаб чиқаришнинг техника билан таъмин этилиш даражасини ошириш, технологияни такомиллаштириш ва ишчиларнинг турмуш даражасини яхшилашнинг ижтимоий оқибатларига баҳо бериш.

Корхоналарда меҳнат кўрсаткичларини таҳлил қилиш уларни амалга оширишнинг маълум тартибини талаб қилади. Дедуктив услуб меҳнат кўрсаткичларини аввал корхона, бирлашма, фирма, кейин эса цех, участка ва иш жойлари бўйича ўтқазилишини тақазо қилади. Индуктив услубда эса меҳнат кўрсаткичларини биринчи иш жойлари, участка, цехларда сўнгра эса умуман корхона миқиёсида ўрганиш тушунилади. Таҳлил усулларини бошлан ғ ич маълумотлар устида ишлаш усуллари билан алмаштириш керак эмас, чунки охиргиси универсал характерда бўлиб, таҳлилнинг ҳам умумий, ҳам табиий жараёнларида қўлланилади.(1-чизма) Бошланғич маълумотлар устида ишлаш усулларига қуйидагилар киради:  гуруҳлаш – турли омилларга бо ғ лиқ ҳодиса-жараёнларни таснифлаш ва уларни бир хил тасниф белгилари бўйича гуруҳлаш;  балансли боғланишлар – мавжуд ёки норматив ресурсларга (бухгалтерия баланси, иш вақти баланси ва ҳ.к.) харажатларнинг мувофиқлигини аниқлаш мақсадида ўзаро боғлиқ кўрсаткичларни қиёслаш;  боғлиқликларни топиш – коррекция, математик моделлар, динамик қаторлар, эмпирик формулалар ва ҳ. к, лар;  занжирли ўрин алмаштиришлар-ҳар битта қўшилувчининг ўрнини кетма-кет режа, ҳақиқат, ҳисобот ўлчовлар билан ушбу кўрсаткичга таьсир қилувчи алоҳида олинган омилларни аниқлаш.

чизма ТАҚҚОСЛАШ УСУЛИНИНГ ҚЎЛЛАНИЛИШ ДОИРАСИ Иқтисодий ахборотлар тизимини таҳлил этиш методлари. Иқтисодий ахборотлар манбаи жиҳатидан икки тоифага ажратилади: биринчи ва иккинчи даражали. Биринчи даражали иқтисодий маълумотлар аниқ муаммоларни тадқиқ этиш натижасида олинади, маълумотларни йиғиш уларни ўлчаш орқали амалга оширилади. Одатда ўрганилаётган объектдан генерал объект ости муаммоси танлаш йўли орқали танланади. Иккинчи даражали иқтисодий маьлумотлар эса таҳлил ўтказиш мақсадидан келиб чиқиб дастлаб, олдин тўпланган маьлумотлар базасидан иборат бўлади. Бундай маьлумотлар корхона маьлумотларининг ички Таққослаш усулининг жорий йил маълумотларини ўрганишда ва таҳлил этишда қўлланилиши Режада мўлжалланган маълумотлар билан Ўтган йиллар маълумотлари билан Илғор хўжалик маълумотлари билан Ўртача туман, вилоят ва республика маълумотлари билан Чет эл мамлакатлари тажрибалари билан Фирма ичидаги участка, цех кўрсаткичлари билан Фирма ҳажми ва катта-кичиклиги билан

манбаларида бўлади, бу маьлумотлар бухгалтерия, молиявий, статистик ҳисоби, назорат натижалари мажлис баённомалари, компьютер марказлари маьлумотлари мижозлар таклифларидан олиниши мумкин. Иккиламчи маьлумотлар сиғими жуда кенг,расмий статистик тўпламлар, матбуот нашрлари, илмий тадқиқот натижалари, ҳалқаро ташкилотлар маьлумотлари, Ўзбекистон Республикаси Олий мажлис қонунлари, Вазирлар Маҳкаси қарорлари, Президент фармонлари ҳам маьлумот манбаи бўлиб хизмат қилади, бундан ташқари йиллик статистик тўпламлар, каталоглар, корхоналарнинг йиллик молиявий ҳисоботлари, тармоқ бўйича информацион бюллитенлар, биржа маьлумотлари, интернет ресурслари ҳам иккиламчи ахборотлар манбаига киради. Бундай маьлумотларнинг афзаллик тарафи унинг арзон, тез топиш, фойдаланишнинг соддалигидир, камчиликлари эса ўлчов бирликларининг келишилмаганлик, тизимни квалификациялашдаги турлича ёндашувлар, янгиликнинг турли даражадалиги, ишончлиликни баҳолашнинг қийинлиги- дир. Ҳужжат ва маьлумотларни олиш методи икки ҳил усулда анъанавий ва шаклий методларга ажратилади. Иқтисодий ахборот лар тизими – доимий ҳаракатни ифодаловчи, маьлумотларни йиғиш тўплаш, классификациялаш, таҳлил этиш, аниқ ва ўз вақтида баҳолашдаги техник воситалар ва методик услублар ёрдамида, инсонлар ўртасидаги ўзаро алоқалар туш у нилади. Унинг таркибига қўйидаги элементлар киради: - иқтисодий ахборот ларни йиғиш тизими; - аниқ иқтисодий тадқиқотлар тизими; - иқтисодий ахборот ларни таҳлил этиш; - статистик банк; - моделлар банки. Дастлабки ахборот ларни олиш зарурияти актив ва пассив экспериментлар ўтказиш йўли билан иқтисодий тадқиқотлар олиб борилади. Фаол эксперимент, ўрганилаётган тизим аниқ режа асосида таьсир доирасини

аниқлаш мақсадида амалга оширилади. Бундай экспериментлар «Ўзбекистон ҳаво йўллари» авиа компаниясида учиш ҳоҳишини билдирганлар орасида ўтказилган. Маьлумотларни таҳлил этишнинг статистик усуллари. Иқтисодий таҳлилда қўйидаги статистик усуллардан фойдаланилади. 1. Омиллар самарасини (дисперсион) таҳлили – ўрганилаётган тизимдаги сифат ва сон омилларининг таъсирини аниқлашда фойдаланилади; 2. Корреляцион таҳлил – сон ва сифат омилларининг ўзаро алоқасини, баҳолашнинг тиғизлигини аниқлашда фойдаланилади; 3. Регрессион таҳлил – тизим функциясига моделларни яратишда, сон ва сифат омилларининг таьсирини аниқлашда фойдаланилади. 4. Вақтли қаторлар таҳлили – вақт мобайнида мавсумийлик, даврийликни аниқлаш асосида прогнозлаштиришда фойдаланилади. Ҳозирги вақтда статистиканинг кўп-ўлчовли методлари кенг қўлланилмоқда, улар жумласига, омилли таҳлил ( я ширин омилларни идентификациялаш), дискриминантли таҳлил (мураккаб объектларни классификациялашнинг ишончлилигини аниқлашда), кластер (бир неча кўрсаткичлар асосида гуруҳлаш ва классификациялаш) таҳлиллар киради. Бундан ташқари меҳнат кўрсаткичларини таҳлил этишда ишлаб чиқариш функциялари, баланс усули, тасодифий танлаш, коэффициент, сайланма танлаш усуллари ҳам кенг қўлланиб келади. Таҳлил методлари объектив ва субъектив муносабатига қараб эвристик ва математик методларга ажратилади. Таҳлил йўналишига қараб эса, вақтинчалик, структуравий, нисбий кўрсаткичлар, трендли (тенденцияларни аниқлаш) таққослама, омилли таҳлил турларига ажратилади. Элементар статистик методлар эса қўйидагиларга ажратилади: 1) статистик тартиблаш – статистик информацияларни маълум бир принципларга биноан тартиблаш; 2) нисбий ва мутлақ кўрсаткичлар; 3) ўртача кўрсаткичларни ҳисоблаш – оддий, тортилган, ўртача геометрик; 4)

динамик қаторлар – нисбий ўсиш, мутлақ ўсиш, ўсиш суръати; 5) алоҳида белгиларига қараб кўрсаткичларни гуруҳлаш; 6) таққослаш – рақобатдошларга, нормативларга, динамикага нисбатан, стандартларга, илғор тажрибали корхоналарга; 7) индекслар – таққосланаётган кўрсаткич омилларининг таьсирини аниқлаш ; 8) деталлаштириш – ишлаб чиқаришнинг ҳар бир буғинини батафсил ўрганиш. Бозор муносабатларининг ривожланиб бориши таҳлил олдига кўплаб янги вазифа ва мақсадларни илгари суради. Таҳлил натижалари энг аввало бошқарув қарорларини қабул қилиш мақсадида амалга оширилади. Шу жиҳатдан таҳлил иқтисодий, тармоқ, фундаментал, молиявий бозор таҳлили, техник, ички - фирма таҳлили каби классификацияга эга. 4. Корхоналарда меҳнат кўрсаткичлари та ҳ лилининг кўринишлари ва босқичлари Меҳнатдан фойдаланиш самарадорлигининг таҳлили турли кўринишларда бўлади:  Таҳлил ўтқазишнинг даврийлиги бўйича – кундалик, хафталик, ойлик, кварталлик, ярим йиллик, йиллик;  Объектларни тўлиқ қамраб олиниши бўйича – тўлиқ, локал ва тематик;  Объектларни ўрганиш услублари бўйича – комплекс, узлуксиз ва танлаб ўтқазиладиган;  Ўрганиш характери бўйича – жорий, оператив,доимий, бир марталик. Иқтисодий адабиётларда ва амалий фаолиятда таҳлилнинг турли усулларини ажратиб кўрсатиш-нисбатан йирик бўлмаган доирадаги ҳ ақиқатдаги кўрсаткичларни режадагилар билан таҳлил қилиш ва барча кўрсаткичлар бўйича комплекс таҳлил ўтказиш мумкин.

Тематик таҳлил ало ҳ ида гуру ҳ га киритилади. У фаолиятнинг бир йўналишини ба ҳ олаш билан бо ғ лиқ. Тематик та ҳ лил жараёнида четга чиқиш ўлчови аниқланади, режанинг асослилиги текширилади, четга чиқишлар ва йўқотишлар сабаблари топилади. Комплекс таҳлил ўтказилаётганда тематик та ҳ лил материалларидан фойдаланиш таҳлил жараёни меҳнат си ғ имини камайтиради. Комплекс таҳлилни, одатда, натижавий таҳлил ҳам деб атайдилар. Бунда тугалланган давр назарда тутилмай, балки барча меҳнат сало ҳ иятини ташкил қилувчилар ва уни ўзгартириши мумкин бўлган турли шароитлар, талаблар ва омилларга асосланган жамоа фаолиятига натижавий ба ҳ о бериш назарда тутилади. Натижавий та ҳ лил қуйидаги вазифаларни мақсад қилиб қўяди:  меҳнат салоҳиятининг сифати ва миқдорини тўла аниқлаш ҳамда унинг мазкур корхона имкониятларига ҳажми, тузилмаси ва сифати бўйича мос келиши. Меҳнат салоҳияти ўлчови жамоанинг иш вақти жамғармаси йи ғ индиси билан тавсифланади. Тузилмаси – ишлаб чиқариш персоналининг цехлар ва хизматлардаги нисбати билан, сифати - умуман корхона бўйича ёки ишларнинг турлари бўйича турли разряддаги ишлар ва ишчиларнинг мавжудлиги билан тавсифланади;  меҳнат салоҳиятидан фойдаланиш даражаси ва оқилоналигини ба ҳ олаш, ундан кам ёки самарасиз фойдаланилганлик сабабларини аниқлаш, жонли ме ҳ натнинг тў ғ ри ёки яширин сарфлари қиймат ўлчовини топиш, ҳамда иш вақти жам ғ армаси йи ғ индисининг салоҳиятли ўлчовидан четлашиш сабабларини аниқлаш;  қуйидаги йўналишлар бўйича иш вақтидан оқилона фойдаланилмаганлик ва йўқотиш сабабларини гуруҳлаш: табиий – иқлим (иситишга вақт сарфлаш, иқлим туфайли ишни тўхтатиш, табиий офатлар оқибатларидан кейинги ишлар); ташқи сабаблар(етказиб бериш шартномаларининг бузилиши, хом ашё техник таснифининг бузилиши ва ҳ.к.лар); ишлаб чиқариш сабаблари (техник, ташкилий, ижтимоий) ва

маьмурий-маиший (судларга, ҳарбий комиссариатларга чақириш, фарзандлар касаллиги ва бошқалар). Бундай гуруҳлаш зарурдир, чунки ҳ ар бир гуруҳ бўйича йўқотиш сабабларининг олдини олиш турлича бўлади;  ҳар бир гуру ҳ бўйича йўқотишларнинг олдини олиш самарасини ба ҳ олаш, жорий ва истиқболдаги заҳираларни аниқлаш ҳамда улардан фойдаланишни мос равишда бўлимларга топшириш (юклаш). Аниқланган манфий четланишларни бартараф этиш учун оператив қарорлар қабул қилиш мақсадида оператив та ҳ лил жараёнидан фойдаланиб, режа кўрсаткичларининг бажарилиши назорат қилинади. Оператив таҳлилга тааллуқли кўрсаткичларга қуйидагилар киради: ме ҳ нат унумдорлиги, ишловчилар сони ва таркиби, иш ҳақи жамғармаси ва унинг ўртача ўлчами, смена нормаларини бажармаётган ишчилар салмо ғ и, жисмоний ва қўл ме ҳ натини қисқартириш тадбирларини амалга ошириш муддати. Қ иёслаш оператив таҳлилнинг асосий усули ҳисобланади ва унда режа кўрсаткичлари эталон сифатида қабул қилинади. Оператив таҳлилнинг асосий вазифаларига қуйидагилар киради: - ҳақиқий кўрсаткичларни режадаги кўрсаткичлар билан солиштириш ва четлашишларни аниқлаш; - четга чиқишлар сабабларини топиш; - манфий четга чиқишлар олдини олиш ма қ садида бошқарув қарорларини қабул қилиш; - меҳнат унумдорлигини ошириш имкониятларини аниқлаш. Таҳлилий ишларни олиб борганда бир қанча талабларга риоя қилиш зарур. Биринчи ўринда бу – та ҳ лил ўтказишнинг мунтазамлиги. У зарур маълумотлар йи ғ илиб боришини таьминлайди, к ў проқ эьтибор талаб қиладиган кўрсаткичарни топиш имконини беради. Асосий талаблардан яна бири хўжалик фаолиятининг барча йуналишлари буйича таҳлилни бир вақтда ў тказиш: техник, ташкилий, ҳисоб-молиявий, бошқарув, ижтимоий ривожланиш б ў йича. Бу й ў налишларнинг барчаси бир-бири билан ўзаро бо ғ лиқ ва бир-бирига таьсир

қилади. Шунинг учун турли вақтларда ўтказилган таҳлил маълумотларини қайта-қайта ишлашга т ўғ ри келади. Бошланғич маълумотлар сифатига энг қаттиқ талаблар қўйилади. Бу маълумотлар статистик ва оператив ҳисоботларда, бухгалтерия ҳисоботи ва ҳ.к.ларда бўлади. Афсуски, бу маълумотларни кўпинча ойдинлаштириш керак. Яна бир асосий талаб – бу, та ҳ лил ўтказувчи мутахассисларни танлашдир. Бундай мутахассис кенг ихтисосли иқтисодчи бўлиши зарур ва у кўрсаткичларнинг ўзаро боғлиқлигини яхши билиши, материалларни йиғиш ишларини яхши ташкил қ илиши, уларни текшириш ва баҳолашни билиши керак. Та ҳ лилий ишларни ташкил қ илиш қ уйидаги бос қ ичлардан иборат бўлади: режалаштириш; материалларни йи ғ иш; уларни текшириш ва улар устида ишлаш; к ў рсаткичларни та ҳ лил қилиш ва натижаларни умумлаштириш; ани қ ланган заҳиралардан фойдаланиш бўйича хулоса ва таклифларни тайёрлаш ва уларни асослаш.

Хулоса Таҳлил – бир бутунни таркибий қисмларга ажратиш. Меҳнат кўрсаткичларини таҳлил қилиш жараёнида меҳнатдан фойдаланишга баҳо берилади ва уни яхшилаш юзасидан тавсиялар ишлаб чиқилади. Меҳнат кўрсаткичларини таҳлил қилишнинг асосий мақсади бўлимдан тортиб бирлашма ва тармоққача бўлган меҳнат жамоаларида ишлаб чиқариш – хўжалик фаолиятини бизнес-режасининг асосланганлик даражасини оширишдан, уни бошқаришни янада такомиллаштиришдан иборат. Бошланғич маълумотлар устида ишлаш усулларига қуйидагилар киради: гуруҳлаш; балансли боғланишлар; боғлиқликларни топиш; занжирли ўрин алмаштиришлар қиёсланади. Иқтисодий ахборот манбаи – ўрганилаётган ҳолат ёки кўрсаткичнинг маълумотлар базасидан иборат. Натижавий (комплекс) таҳлил, тугалланган даврда, меҳнат салоҳиятини ҳолати уни ўзгариш шароитлари талаблар ва омилларига натижавий баҳо бериш. Таҳлил методлари объектив ва субъектив муносабатига қараб эвристик ва математик методларга ажратилади. Таҳлил йўналишига қараб эса, вақтинчалик, структуравий, нисбий кўрсаткичлар, трендли (тенденцияларни аниқлаш) таққослама, омилли таҳлил турларига ажратилади. Элементар статистик методлар қўйидагиларга ажратилади; статистик тартиблаш – статистик информацияларни маълум бир принципларга биноан тартиблаш; нисбий ва мутлақ кўрсаткичлар; ўртача кўрсаткичларни ҳисоблаш – оддий, тортилган, ўртача геометрик; динамик қаторлар – нисбий ўсиш, мутлақ ўсиш, ўсиш суръати; алоҳида белгиларига қараб кўрсаткичларни гуруҳлаш; таққослаш – рақобатдошларга, нормативларга, динамикага нисбатан, стандартларга, илғор тажрибали корхоналарга; индекслар – таққосланаётган кўрсат-кич омилларининг таьсирини аниқлаш ; деталлаштириш – ишлаб чиқаришнинг ҳар бир буғинини батафсил ўрганиш.

Асосий адабиётлар 1 .Абдураҳмонов Қ .Х. «Меҳнат иқтисодиёти (назария ва амалиёт)» Дарслик. – Т.: «Меҳнат» 2004. 2 .Басовский Л.Е. Теория экономического анализа. Учебное пособие. – М.: «Инфра-М.» 2001 3 .Зайцев Н.Л. Экономика организации. Учебник – М.: «Экзамен», 2004 4 .Макконнелл К.Р., Брю С.Л. Экономикс. 14-е издание – М.: «Инфра-М», 2002 5 .Под обҳей ред. Волгина Н.А., Одегова Ю.Г. Экономика труда (социально- трудовие отношения) –М.: «Экзамен», 2002 6 .Холмўминов Ш.Р. ва бошқалар «Меҳнат кўрсаткичлари таҳлили. Ўқув қўлланма. –Т.: Адабиёт жамғармаси нашриёти. 2004. 7 .Ерохина Р.И. Самраилова Е.К. Анализ и моделирование трудовых показателей на предприятии М., «МИК» 2000. 8 .Кирсанов К.А., Бул а нов В.П. «Теория труда» - М.: «Экзамен» 2003.

O'xshashlar

Меҳнат жамоаси аъзоларининг ижтимоий ҳимоя қилинишини таҳлил этиш

Меҳнат унумдорлигини ошириш омиллари ва манбаларини таҳлил этиш

Меҳнат унумдорлигини таҳлил қилиш

Иш вақти жамғармасидан фойдаланишни таҳлил этиш

Меҳнатга ҳақ тўлаш жамғармасини таҳлил этиш