Материя ва борлик хакидаги фалсафий таҳлимот - Iqtisodiyot - Referatlar

Материя ва борлик хакидаги фалсафий таҳлимот

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

132 KB

Ko'chirib olish

Материя ва борлик хакидаги фалсафий таҳлимот Режа: 1. Борлиқ - фалсафий категория, унинг мазмуни ва моҳияти. 2. Борлиқнинг асосий шакллари, уларнинг ўзаро алоқадорлиги. 3. Фалсафада субстанция ва материя тушунчалари, ҳаракат, фазо ва вақт.

1. Борлиқ - фалсафий категория, унинг мазмуни ва моҳияти Таянч иборалар: борлиқ, йўқлик, борлик хакида фалсафий фикрлар, борлик жихатлари. Олдинги маърузаларимизда фалсафий тафаккур тараққиётининг энг қадимги даврлардан бошлаб бугунги кунга қадар босиб ўтган босқичлари тўғрисида қисқача тўхталиб ўтдик. Шу нарса маoлум бўлдики, истисносиз барча фалсафий тизимларда, мутафаккирлар қарашларининг ҳамма даражаларида инсон атрофини ўраб олган, унинг онги, фикри ва қарашларига ўз таoсирини ўтказиб турган олам, Коинот, нарсаларнинг нимадан таркиб топганлиги масаласи, шунингдек нарса-ҳодисаларнинг чексиз кечиши нима эканлиги масаласи қўйилади. Кейин эса инсоннинг ўзи, маънавий олам тўғрисида фикр юритилади. Гап, деман, борлиқ тўғрисида кетмоқда. Шундай экан, борлиқ нима? Ҳар қандай фалсафий фикр борлиқ тўғрисидаги тушунчадан бошланади. Борлиқ нима деган масала ҳамиша фалсафий тафаккур юритишнинг асоси бўлиб келган. Бу масала фалсафа пайдо бўлган пайтидан бошланган, фалсафа тарихининг узоқ давом этган босқичларида борлиқ масаласи у билан ёнма-ён яшади. Бу абадий муаммодир, унинг мазмуни ниҳоятда чуқур. Кишиларнинг олам тўғрисидаги илмий- фалсафий дунёқарашини таркиб топтиришда уларнинг борлиқ ҳақидаги қарашлари алоҳида ўрин тутади. Шунинг учун борлиқни фалсафий тушуниш масаласи ҳақида фикр юритиш мақсадга мувофиқдир. Ҳозирги замон фалсафий адабиётларида “борлиқ” сўзини тор ва кенг маoнода тушиниш ҳолларига дуч келамиз. Тор маoнода “борлиқ” онгга

боғлиқ бўлмаган Объектив оламни билдиради; кенг маoнода - бу барча мавжуд нарсалардир. Юқорида тилга олинганидек, борлиқ масаласи қадимдан олимларнинг диққат-эoтиборини жалб этиб келган. Борлиқ тўғрисидаги дастлабки тасаввурлар қадимги достонларда, эртакларда, диний мадҳияларда, тасаввурларда учрайди. Бу масалада қадимги Ҳинд, Хитой, юнон ёдгорликлари катта материал бериши мумкин. Қўҳна Ҳиндистонда яратилган қадимги диний мадҳияларда, хусусан “Махабҳарата”, “Ригведа”, “Рамаяна”, “Упанишад”ларда одамнинг яратилиши хусусида гап борганда, “йўқлик” ва “борлиқ” ҳақида маoлумотлар берилади. “Ригведа”да айтилишича, оламнинг пайдо бўлишида “асат”деб аталувчи ибтидо бош ролни ўйнаган. “Асат” имконий борлиқ, яoни “йўқлик” демакдир. “Асат” аста-секин “сат”-”мавжудлик”ка айланган. Қадимги Хитойда кенг тарқалган даосизмнинг асосчиси Лао-цзининг фикрича, “борлиқ” асосида “дао” ётади. У “ци” элементи билан биргаликда ҳаёт негизини ташкил этади. Қадимги юнон фалсафасида, айниқса Гераклит қарашларида бу масала муҳим ўрин тутган. Унинг фикрича, айни бир жисм айни вақтда ҳам “мавжуд”, ҳам “мавжуд эмас”. Демокрит айтадики, “борлиқ” “йўқлик” бўлишини талаб этади. Борлиқ “қаттиқлик”ёки моддийликдир. “Йўқлик” эса “бўшлиқ”дан иборат, аммо ҳар иккаласи ҳам мавжуддир. Платон борлиқ деганда моддий жисмларни тушунган. Нарсалар борлиғини ғоялар дунёси борлиғидан фарқлаган. Платон борлиқни “чин” ва “чин бўлмаган”га бўлади. Ғоялар дунёси “чин”, нарсалар дунёси эса “чин бўлмаган”га киради. Платон оламни нарсалар борлиғига бўлиб юбориш билан бирга, айни вақтда “ғоялар” дунёси мавжудлигини нарсалар борлиғи билан қўшишга уринади. Кўринадики, борлиққа оид дастлабки тасаввурларда

борлиқ ҳақидаги масала оламнинг пайдо бўлиши муаммоси билан узвий боғланиб кетади. Борлиқ тўғрисидаги масалалар билан Марказий Осиё мутафаккирлари ҳам шуғулланганликлари маoлум. Айниқса, тасаввуф фалсафасида бу нарса ўзига хос тарзда ҳал этилади. Тасаввуфнинг борлиқ тўғрисидаги таoлимоти пантеистик руҳдадир. Бинобарин, пантеизм табиат билан худони бирлаштириб юборувчи таoлимот сифатида намоён бўлади. Тасаввуф намояндалари оламни, ундаги турли-туман нарсаларни худо нурининг ифодаланиши деб тушунтирадилар. Шунингдек, тасаввуф таoлимотича, худо ва у яратган нарсалар бир-бирлари билан боғланган, ўзаро акс этувчи бирликни ташкил этади. Чунончи Жомий шундай ёзади: “Тангрини оламдан ажралган деб ҳисоблама, зероки, барча олам тангридадир, Тангри эса оламда. ”(Қаранг: Б. Искандаров. Тасаввуф фалсафаси. Т. 1995, 21б. ) Борлиқ муаммосининг ҳаётий илдизлари ва фалсафий маoноси бор. Борлиқ ва йўқлик тўғрисидаги тасаввурлар қандай пайдо бўлган. Инсоният қадимги замондан бошлаб олам борлиғи, ўз борлиғи, ўзгалар борлиғи устида бош қотирган. Олам азалдан борми? Ёки яратилганми? Одамлар-чи? Одам туғилади, яшайди, вояга етади, бир кун келиб оламдан кўз юмади, у бор эди, бўлган эди, энди йўқ, ломакон бағрига сингиб кетади, йўқлик сари йўл олади. Туғилиш бор экан, ўлим ҳақ. Бу ҳаёт қонуни. Самад Вурғун тўғри таoкидлаганидек, “тўрт фаслни ўтказмоқлик табиатга бир қонун, туғилмоқлик ва ўлмоқлик бу ҳаётга бир қонун”. Инсон ҳаётидаги фожиалар ичида энг даҳшатлиси ўлимдир. Ўлиш ваҳимаси одамлар иродасини ўзига ром қилган. Ўлим нима? У борлиқми ёки йўқликми? Одамлар бу нарсани билишга қизиққанлар, жавоб излаганлар. Чунончи, В. Шекспир ўзининг “Гамлет” трагедиясида Гамлет тилидан қуйидагиларни баён қилган эди: “Яшаш керакми, ўлиш керакми? Надир

афзал? Мана масала. Ўлиш унутилиш, у қандайин диёрки, унга борган йўловчи кўп, аммо ундан қайтган бирор бир йўлчи йўқ. ” Демак, борлиқ деганда кенг маoнода мавжудлик тўғрисидаги энг умумий тушунча назарда тутилади. Борлиқ ва реаллик ғоят кенг тушунчалар сифатида синонимлардир. Борлиқ мавжуд барча нарсалар, кўринадиган ва кўринмайдиган нарсалар. Булар — моддий нарсалар, жараёнлар (физик, кимёвий, биологик, ижтимоий, руҳий, маънавий ва х.к. ), бу — уларнинг хоссалари, алоқалари ва муносабатларидир. Энг чуқур фантазиянинг маҳсулоти бўлган эртаклар, мифлар, энг нозик хаёллар — булар ҳам маънавий реалликнинг кўринишлари сифатида, борлиқнинг таркибий қисми сифатида бордир. Борлиқнинг антитезиси, тескариси “Йўқлик” ҳисобланади. Борлиқ ва Йўқлик бири-бирисиз мавжуд эмас, агар уларнинг бир-бирига ўтишини йўқ қилинса, ҳамма нарса ўз аҳамиятини йўқотиши мумкин. Нега? Чунки ҳаракат тўхташи мумкин: мавжудлик ўзининг муҳим, асосий ва ажралмас белгиларидан маҳрум бўлади. Энг қаттиқ кристаллар, юлдузларнинг улкан тўпланиши, у ёки бу ўсимликлар, ҳайвонлар, инсонлар гўё Йўқликдан келиб чиққандек бўлади (улар худди шундай тарзда ҳеч қачон бўлмаган), борлиққа айланади. Нарсаларнинг борлиғи қанчалик узоқ вақт давом этмасин, охирга етади ва мазкур конкрет сифат тарзида, шахсан шу инсон тарзида Йўқликка кетади. Борлиқ ва Йўқлик муаммоси шу қадар ҳаётийки, у ҳозирги кунда ҳам долзарб бўлиб турибди. Инсониятнинг яшаб қолишини таoминлаш, борлиғини таoминлаш, термо-ядро урушининг Йўқлик сари даҳшатли қадам қўйишининг олдини олиш ҳамма вақт муҳим масаладир.

Олам борлиғи вақт ичида абадийми - ўткинчими? Фазода-чи? Маконда чекланганми ёки чекланмаганми? Ҳаёт ва мамот масаласи-чи? Бу саволлар борлиқ категориясини илмий ўрганишни кун тартибига қўяди. Яҳлит олам борлиғи билан одам борлиғини қиёсласак, инсон ҳаёти капалак умрига қиёс эзгулик. Ҳаёт шу қадар тез ўтадики, конкрет одамнинг ҳаёти жуда қисқа эканлигига ишонч ҳосил қилиш мумкин. Биз, одамлар — ўткинчи умр билан доимий олам борлиғини солиштиришга ўрганиб қолганмиз. Баoзан шундай савол қўямиз: одам ақл-фаросатга эга бўлса-ю, умри ўлчоғли бўлса, наҳотки, у ҳаётга қайта келмайди. Одам борлиғи ва олам борлиғи ўртасида наҳот шундай “адолатсизлик” бўлса? Борлиқ муаммосининг қўйилиши ва ҳаётий маoноси ана шунга ўхшаш саволларда кўринади. Борлиқ ҳақида гапирганда, унинг муҳим жиҳатларини назарда тутиш лозим. Булар нималардан иборат? Борлиқнинг биринчи жиҳати шундаки, бир бутун яхлит оламнинг доимийлиги ва алоҳида нарсалар, организмлар, одамлар, уларнинг ҳаёт фаолиятининг ўткинчи характери, борлиқнинг ўта зиддиятли эканлиги. Бошқача айтганда, олам нисбий турғунлик, ўзгармаслик ва ўзгарувчанлик бирлигидан иборат. Олам ўз борлиғи ва мавжудлигига кўра ранг-баранг ва бир жинсли эмасдир. Борлиқнинг иккинчи жиҳати худди мана шу — олам борлиғининг бирлиги ва хилма-хиллигида намоён бўлади. Оламнинг мавжудлиги унинг бирлигининг зарурий шарт-шароитидир. Олам одамнинг иродаси ва онгидан ташқарида мустақил яшайди. Аммо одам ўз ақли, билими, меҳнати билан барҳаёт табиат ва унинг ўткинчи жисмларини бир-бири билан боғлаб туради. Шу билан бирга жисм ва руҳ, табиат ва жамият ўртасида, одам билан ўзга одам ўртасида муҳим тафовутлар мавжуд. Булар олам жисмларининг хилма-хиллигидан нишонадир. Шу билан бирга хилма-хилликда уйғунлик ва бирлик мавжуд.

Масалан, оламда тана ва руҳ, табиийлик ва ижтимоийлик қўшилиб, ажралмас бирликни ташкил этади. Демак, хилма-хил нарсалар, табиат, одам, жамият - барча хилма-хиллик ўзаро бирлашиб, ўткинчимас, балки чексиз оламнинг яхлит бирлигини ташкил этади. Борлиқнинг фалсафий муаммоси яна учинчи жиҳатга ҳам эгадир. Бу Объектив ва субoектив реалликнинг ўзаро бирлиги масаласидир. Оламда буларнинг барчаси теппа-тенг мавжуддир. Табиат, олам, жамият мавжуд эди ва мажуд бўлади. Улар - реал воқелик. Олам Объектив реалликни ифодаласа, онгни субoектив реаллик деб аташ мумкин. Шундай қилиб борлиқ бир бутун олам, ундаги моддий ва маънавий мавжудотлар реаллиги, улар ўртасидаги энг муҳим алоқалар, хилма- хилликдаги яхлит бир бутунлик, нарсаларга барқарорлик берадиган сифат ва белгиларнинг йиғиндисидир. Борлиқ тор маoнода материя: табиат, моддий нарсалар мажмуи, кенг маoнода ҳам моддий, ҳам маънавий реалликдир. 2. Борлиқнинг асосий шакллари, уларнинг ўзаро алоқадорлиги Таянч тушунча ва иборалар: борлиқ, борликнинг шакллари, нарсалар, жараёнлар борлиги, инсон борлиги, маънавий борлик, ижтимоий борлик.

Борлиқнинг фалсафий маoносини чуқурроқ тасаввур этиш учун унинг конкрет шаклларини кўриб чиқиш лозим бўлади. Зероки, борлиқнинг мана шу аниқ шаклларини интеграциялаш унинг фалсафий категориясини яратишга олиб келади. Фалсафа ўзининг умумлаштириш салоҳиятидан келиб чиқиб, борлиқни, мавжудотни турли гуруҳ ва қатламларга бўлади. Ҳар бир гуруҳ, ҳар бир қатлам учун умумий бўлган жиҳатларни очишга интилади. Борлиқнинг турли шаклларига хос бўлган умумий жиҳатлар негизида айрим буюм-ҳодисалар турлича гуруҳларга бирлаштирилади. Булар борлиқнинг хилма-хил шакллар тарзида юзага келади. Фалсафий адабиётларда борлиқнинг қуйидаги шакллари мавжудлиги эoтироф этилади : 1. Нарсалар, жараёнлар борлиғи: биринчидан, айрим нарса, жараён, табиат ҳодисалари борлиғи; иккинчидан, бир бутун табиат борлиғи, инсон яратган нарса-жараёнлар борлиғи. 2. Инсон борлиғи: биринчидан, одамнинг биологик зот сифатидаги борлиғи; инсоннинг ижтимоий мавжудот сифатидаги борлиғи. 3. Маънавий борлиқ: биринчидан, индивидуаллаштирилган маънавият ; иккинчидан, Объективлаштирилган маънавият. 4. Ижтимоий борлиқ: биринчидан, алоҳида инсон борлиғи; иккинчидан, бир бутун жамият борлиғи. Энди борлиқ шаклларининг ҳар бирини алоҳида-алоҳида кўриб чиқайлик.

Нарсалар, табиий жараёнлар борлиғи. Табиий борлиқнинг биринчи кўриниши инсонга қадар, инсондан ва унинг онгидан ташқарида, унга боғлиқ бўлмаган нарса-ҳодисалар, жараён ва ҳолатларни ўз ичига олган табиат ҳисобланади. Буларни одатда “бирламчи табиат” ибораси билан тушунтирадилар. Табиий борлиқнинг бу шакли инсон фаолиятининг дастлабки шарти сифатида мавжуд бўлган табиий нарса-ҳодисалар ва жараёнлардир. Инсон пайдо бўлгач, уларга таoсир эта бошлайди, бу жараённинг узоқ ва мунтазам равишда амал қилиши оқибатида инсон қўли билан яратилган нарса-ҳодисалар ва жараёнлар юзага келади. Буларни олдингилардан фарқлаш мақсадида “иккинчи табиат” деб атайдилар. “Бирламчи табиат” борлиқнинг алоҳида махсус шаклидир. Бунда бир бутун табиат борлиғини унинг алоҳида нарсалари, жараёнлари, ҳолатлари борлиғидан фарқ қилиш лозим. Яхлит табиат борлиғи фазо ва вақт доирасида чексиздир, у доимо ва ҳамма жойда мавжуд бўлган, мавжуддир ва мавжуд бўлади. Лекин табиатга хос бу асл хислат унинг алоҳида ҳодисалари, жараёнлари, ҳолатларига бир бутунича даҳлдор эмас. Улар биз тасаввур этаётган ва идрок қилаётган таҳлитда ҳамма ерда, ҳамма вақт бўлиши ҳам, бўлмаслиги ҳам мумкин. Бинобарин, улар пайдо бўлиш, ўзгариш, ривожланиш, сўниш жараёнларини бошидан кечириб туради. Табиат бир бутун, ўткинчи эмас деб фикрлаганимизда, унинг яхлит ўзини эмас, балки табиатнинг айрим конкрет ҳодисаларига хос хусусиятни тушунган бўламиз, демак, табиат эмас, унинг алоҳида ҳодисалари ўткинчи. Шу манoнода табиат ўткинчимас ва ўткинчиликнинг узвий бирлигидан иборат. Инсонни қуршаб олган табиат тушунчасига табиатнинг ўзидан ташқари яна инсон яратган буюмлар ҳам киради. Инсон ақли ва меҳнати билан

яратилган “иккинчи табиат” эканлиги юқорида таoкидлаб ўтилди. У “бирламчи табиат”дан нимаси билан тафовут қилади? Аввалам бор, инсон қўли билан яратилганлиги, унга инсон меҳнати ва билими сарфланганлиги билан деб жавоб бериш мумкин. “Иккинчи табиат”да инсон меҳнати ва билимлари “предметлашади”, унда “ижтимоий руҳ” гавдаланади. “Иккиламчи табиат” маҳсулотлари муайян ижтимоий вазифани бажаради. Масалан, дастгоҳ. У мато тўқийди, инсон мақсадларини Объективлаштиради. “Иккинчи табиат” жисмлари “биринчи”дан материал олади ва ўзига хос хусусиятга эга бўлади:булар илгари табиатда мавжуд бўлмаган реалликлар мажмуаси бўлиб, табиий- маънавий реалликни ифодалайди. "Иккинчи табиат" - цивилизациялашган борлиқдир: телемарказлар, музейлар, театр, кийим-бош, компpютер ва ҳ. к. Борлиқнинг ҳар иккала кўриниши ўзаро айният ва тафовут бирлигини билдиради. Бирламчи табиат чексиз, чегарасиз, ўткинчи бўлмаган борлиқ, лекин унинг айрим ҳодисалари, масалан, одам ўткинчидир. "Иккинчи табиат" да табиат қонунлари эмас, балки инсоннинг қайта яратувчилик қонунлари амал қилади. Ҳар икки табиат бири-бири билан ўзаро боғланган бўлса ҳам, улар ўртасида тўқнашув даражасига етиб борадиган муносабатлар ҳам бор. Бу ўринда ҳозирги пайтда юзага келган экологик, энергетик муаммоларни эслаш кифоя. И.А.Каримов айтганидек, “табиат ва инсон ўзаро муайян қонуниятлар асосида муносабатда бўлади. Бу қонуниятларни бузиш ўнглаб бўлмас экологик ҳалокатларга олиб келади” (И.А.Каримов. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида. 112-113-Бетлар). Шунинг учун Ўзбекистон Республикасида экологик ҳавфсизликни таoминлашга қаратилган кенг қўламли ишлар “бирламчи” ва “иккиламчи” табиат муаммоларини оқилона ҳал этишга йўналтирилган.

Инсон борлиғи. Алоҳида одам борлиғи ҳамда инсоният борлиғи ўзига хос ҳодисадир. Шунингдек, уларнинг ҳар иккаласига хос бўлган умумийлик ҳам бор. Инсон жисми табиатники, шу маoнода у жисмлар ичидаги жисмдир. Унинг табиатга тегишли бўлган жисми ўткинчи. Одам умрини нечоғлик даражада узайтиришга уринмайлик, биринчи галда у табиат жисми бўлиб қолаверади. Айни вақтда одам инсон, инсоний моҳиятга эгалиги, ижтимоий муносабатларни ўзида гавдалантирганлигини ҳисобга оладиган бўлсак, уни “нарса” ёки “Объект” тушунчалари билан белгилаш унчалик тўғри эмас. Минг афсуски, совет замонида инсон ишлаб чиқаришнинг оддий мурватига айлантирилган эди. Мустақиллик туфайли инсоннинг ҳақиқий моҳияти, миллий қиёфаси, тарихий ўрни тикланмоқда. Биологик жиҳатдан одам танаси, жисми озиқ-овқат, кийим-кечак, уй- жой ва бошқа моддий неoматларга катта эҳтиёж сезади. Инсон борлиғи нечоғлик қадар ўзига хосликка эга бўлмасин, биринчи галда у тана ва жон бирлиги, жонли мавжудотнинг тури сифатида яшаши учун зарурий моддий эҳтиёжларни қондириши зарурдир. Тана яшамаса, одам яшамаслигини исбот қилиш шарт эмас. Айни вақтда инсоннинг фикрлаши учун унга, танасига зарур моддий озиқ лозим. Бундан ҳар бир индивид ўзининг шахсий ҳаётини сақлаб қолиш ҳуқуқи келиб чиқади. Бундай ҳуқуқнинг бошланғич нуқтаси ҳаётни, индивид ҳаётини таoминлаш ва ниҳоят инсоният яшаб қолишига эришишдан иборат. Бу ерда яна шуни ҳам таoкидлаш жоизки, инсоннинг табиий-биологик “ўлчови” эҳтиёткорликни талаб қиладиган ҳодисадир. Инсон организмига хос экологик баланс нисбати бузилса, фалокатли оқибатларга олиб келиши эҳтимолдан йироқ эмас. Шунингдек, инсон жисми унинг руҳияти билан узвий боғланган. Тана ва руҳ соғломлигининг аҳамияти ҳақида тўхтаб ўтиришнинг хожати бўлмаса керак. Президентимизнинг 2000 йилни “Соғлом авлод йили” деб эoлон қилишининг тагида жуда катта маoно бор.

Ниҳоят, инсон меҳнат соҳиби сифатида ишлаб чиқариш билан боғлиқ. Одам, унинг табиий эҳтиёжи ва ишлаб чиқариш ўртасида ўзаро алоқадорлик мавжуд. Демак, табиий тана билан ижтимоий борлиқ ўртасида ўзаро узвий бирлик бор. Инсон борлиғининг ўзига хос хусусиятлари уч муҳим ўлчов-меёрга эга. Биринчидан, алоҳида одам-фикрловчи ва ҳис этувчи жисм. Иккинчи ўлчов инсоннинг ақлли моҳият эканлиги. Учинчидан, инсон ижтимоий-тарихий мавжудот. Демак, инсон табиийлик, жисмлилик, маънавийлик, индивидуаллик, шахсийлик ва ижтимоийликнинг йиғиндисидан иборат. Маънавий борлиқ. Маънавий ҳаёт - инсон борлиғининг таркибий бўлаги. Маънавият инсон билимлари, аҳлоқий, ҳуқуқий қарашлари тизими, бадиий ижодиётнинг меёр ва мезонлари мажмуидан иборат. Маънавий борлиқ — онг ва онгсизлик жараёнлари, табиий ва сунoий тилларнинг моддийлашган шаклларида гавдаланган билимлардан иборат. Маънавий борлиқни унинг мавжудлик шаклларига қараб туриб икки турга бўлиб ўрганиш мумкин. Биринчисини индивид онги ва руҳияти билан боғланган маънавий борлиқ (индивидуаллашган маънавий борлиқ), иккинчисини индивид онгидан ташқарида турувчи Объективлашган маънавий борлиқ дейиш мумкин. Индивидуаллашган маънавий борлиққа қуйидагилар киради: алоҳида олинган кишининг ҳис-туйғулари, ички руҳий кечинмалари, орзу-истаклари, хотираси, таассуротлари, фикрлари, хаёллари, қарашлари, ғоялари, онг ости ва онгсизлик жараёнлари ва х к. Инсон фикрлари реаллик, лекин у маънавий кўринишдаги реаллик. Онгнинг барча шахсий ҳамда ижтимоий феноменлари борлиқ маoносига эга. Буерда фақат реалликнинг турлича даражалари бўлиши мумкин, холос.

Кўпайтириш жадвалини олиб кўрайлик. Бу реаллкми-йўқми? Албатта, реаллик. Қандай реаллик? Албатта, моддий, ашёвий эмас, балки маънавий- рамзий реаллик. Бу жадвалдаги кўпайтириш принципининг ўзи ҳам реаллик, албатта, идеал реаллик, бироқ энди у рамзий эмас, балки соф реалликдир. Индивидуаллашган маънавий борлиқнинг қуйидаги хусусиятлари мавжуд: биринчидан, унда содир бўлаётган жараёнларни ташқаридан кузатиш мумкин эмас. Иккинчидан, унга хос бўлган жараёнлар индивиднинг дунёга келиши билан шаклланади, оламдан ўтиши билан якун топади. Умуман борлиқнинг бу шаклини руҳиятшунослик фани устивор даражада ўрганади. Объективлашган маънавий борлиқ эса инсон онгида пайдо бўлган ғоялар, фикрлар, қарашларнинг онг доирасидан ташқарига чиқиб, нарсалар шаклида гавдаланишини билдиради. У табиий ва сунoий тилларнинг образли белгиларида, муайян санoат асарларида, маданият обидаларида мужассамлашади. Унинг бир кўриниши нутқдир. Тил ўзида онгни реаллаштиради, юзага чиқаради, умуман тилда фикр моддийлашади. Тилнинг моддий воситалари товушлар, сўзлар, гаплар ва х.к. Бундан ташқари, инсоният яратган ёдгорликлар, китоблар, ноталар, ранглар, куйлар, рақслар, лойиҳалар, моделлар маънавий борлиқнинг Объективлашган кўринишларидир. Ижтимоий борлиқ. Ижтимоий борлиқ индивидуал, якка шахс ва жамият борлиғининг бирлигини билдиради. “Ижтимоий борлиқ дейилганда, индивидуал якка шахс ва жамият ҳаётининг ҳамма томонлари эмас, балки фақат уларнинг моддий ҳаёти тушунилади”. (Фалсафа. Ўқув қўлланма. Тошкент. 1999, 176-бет). Гап шундаки, кишиларнинг моддий ҳаёти уларнинг хоҳиш-иродаларига боғлиқ бўлмаган ҳолда ишлаб чиқариш

муносабатларидан (уни ўзида жамловчи иқтисодий ҳаёт)дан иборатдир. Шу маoнода ижтимоий борлиқ жамиятнинг яхлит моддий ҳаётини, моддий неoматлар яратиш ва ишлаб чиқариш жараёнида кишилар амалга оширадиган муносабатларни назарда тутади. 3. Фалсафада субстанция ва материя тушунчалари, ҳаракат, фазо ва вақт. Таянч тушунча ва иборалар: борлиқ, материя, субстанция, монизм, дуализм, фазо ва вакт, харакат. Борлиқ муаммосини тўғри тушуниш учун субстанция тушунчасининг мазмуни билан танишиш тақозо қилинади. Субстанция сўзи лотинчадан олинган бўлиб, моҳият деган маoнони билдиради. Фалсафий маoнода субстанция дейилганда даставвал борлиқ, табиат, жамият, инсон ва яхлит оламдаги барча нарса- ҳодисаларнинг асосини ташкил этадиган ё моддий, ё маънавий бирламчи нарса тушунилган. Масалан, олдинги маърузаларимизда кўрдикки, баoзи файласуфлар субстанция деб сувни, бошқалари ҳавони, учинчилари оловни, кейинчалик атомни, умуман олганда моддаларнинг бирор бир конкрет турини назарда тутганлар. Марказий осиёлик ал-Киндий, Ибн Сино, Форобий ва бошқалар ҳам субстанция ҳамма нарсаларнинг моддий асоси, уларнинг моҳиятидир деган фикрга келишган. Бошқалар эса субстанция мутлоқ ғоя, олам руҳи эканлигини қайд қилишган.

Фалсафа тарихида бу соҳада учта концепция таркиб топганлигини таoкидлаш керак. Биринчи концепция монизм (юнонча - “монос” битта, якка) бўлиб, у икки шаклда - материалистик ва идеалистик тарзда оламнинг, борлиқнинг асосига ягона бир моҳиятни қўяди (ё материя, ё идея, икковидан бирини асос қилиб борлиқни тушунтиради). Иккинчи концепция дуализм (лот. ”дуа”- икки дегани) деб аталади ва борлиқнинг негизида иккита мустақил ибтидо (ҳам моддий, ҳам руҳий) тенг равишда туради, деб тушунтирди. Масалан, Аристотелp. Плюрализм (лот. “плюрал” - кўплик) учинчи концепция бўлиб, борлиқни тушунтирганда унинг асосида кўплаб моддий ва маънавий асослар туришини исботлашга ҳаракат қилади. Масалан, қадимги хитой, ҳинд, юнон файласуфлари борлиқ олов, сув, ҳаво, ер, темир кабиларнинг бирикувидан юзага келганлигига ишора қиладилар, моддий нарсаларга устиворлик ролини берадилар. Бошқалари, предметлар идеал сезгиларнинг комплексидан ташкил топган, дейдилар. Демак, субстанция масаласи борлиқ муаммоси билан узвий боғлиқдир. Энди борлиқ мавжудлигининг усуллари ва шакллари тўғрисидаги масала билан танишиб ўтайлик. Борлиқнинг мавжудлиги ўзгаришлар билан белгиланади. Ҳар қандай ўзгариш ҳаракатдир. Шундай қилиб борлиқ мавжудлигининг асосий усули ҳаракатдир. Биз бу ерда материя деган тушунча ўрнига борлиқ тушунчасини ишлаётирмиз. Материя борлиғи борлиқ тушунчасидан тор манoога эга, чунки материя тушунчасига борлиқнинг ҳамма шакллари (мас. маънавий борлиқ) кирмайди. Бу эса борлиқ тўғрисидаги тасаввурларимизнинг етарли

шаклланмаслигига олиб келиши мумкин. Шу сабабли бу ерда “борлиқ” категориясидан фойдаланиш мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз. Шундай бўлишига қарамай, “материя” тушунчаси ҳақида қисқа бўлса- да тўхтаб ўтиш лозим. Бинобарин “борлиқ” тушунчаси биринчи галда “материя” тушунчасида конкретлаштирилади. “Материя” категорияси, юқорида айтилганидек, Объектив реалликни ифодалайди. “Объектив реаллик” нима? Бу - инсон онгидан ташқарида ва унга боғлиқ бўлмаган нарсалардир; материя - билиб олинадиган Объектив реалликдир. Бундай таoриф жуда кенг ва материянинг онгга боғлиқ эмаслиги ва ундан ташқарида мавжуд бўлиши, шунингдек уни билиш мумкинлигини хоссасини кўрсатади, холос. Бироқ материянинг яна шундай хоссалари борки, улар бутун материя учун ҳам, айрим олинган моддий Объект учун ҳам хосдир. “Фазо” ва “вақт” фалсафий ва умумилмий фундаментал категориялар сирасига киради. Бунинг сабаби шундаки, улар борлиқнинг энг умумий ҳолатини акс эттиради ва ифодалайди. Айтиш керакки, борлиқнинг тегишли шакллари ва турларига мувофиқ ҳаракат ҳам моддий ва маънавий шаклда юз бериши мумкин. Адабиётларда моддий ҳаракатнинг қуйидаги шакллари мавжудлиги қайд этилади: механик ҳаракат, физик ҳаракат, кимёвий ҳаракат, биологик ҳаракат, ижтимоий ҳаракат. Алоҳида инсоннинг ва жамиятнинг маънавий, тафаккур фаолияти билан боғланган барча жараёнлар ҳаракатнинг идеал- маънавий шаклига киради. Ҳар қандай моддий ва маънавий Объектнинг мавжудлиги уни ташкил этадиган элементларнинг ўзаро таoсир этишлари туфайли юз беради.

Масалан, атомлар ядро ва электронлар ўртасидаги муайян ўзаро таoсир туфайли мавжуддир, тирик организмларнинг яшаб туриши, борлиғи - органик молекула, хужайра ва органларнинг бир-бирига ўзаро таoсири натижасидир. Жамият ҳам кишиларнинг фаолияти, инсоннинг табиат билан ўзаро таoсири оқибатида мавжуд бўлади. Моддий ҳаракат ва ҳар қандай ўзгариш ҳамда ўзаро таoсирнинг манбаи зиддиятлар ҳисобланади. Маконда-фазода нарсаларнинг механик ўрин алмаштириши (ҳаракатнинг энг оддий кўриниши) ташқи турткилар туфайли юз беради. Материя ҳаракатининг бир қадар мураккаб шаклларининг сабаби мазкур система таркибидаги ички зиддиятлар оқибатидир. Ички зиддиятлар механизмини тавсифлаш анча мураккаб, бу кўпинча мантиқий хулосаларга олиб келиши мумкин. Борлиқ ўз структурасига эга. Борлиқ мавжудлигининг асосий структурал шаклларига фазо ва вақт киради. Инсон мунтазам равишда ўз бошидан ўзгариш, ҳаракат ва ривожланишни кечириб турган оламда яшайди. Ҳар қандай Объектнинг ўзгариши ва ривожланиши фазо ва вақтдагина рўй бериши мумкин, бошқача айтганда ўзгараётган ва ривожланаётган борлиқ фазовий ва вақт нуқтаи назардан структурага эгадир. “Фазо” ва “вақт” категориялари моддий ва маънавий тизимларнинг структура нуқтаи назаридан шаклини, тартибга тушганлигини, ўзгарувчанлигининг сурoати ва даражасини экс эттиради. Демак, ҳар қандай Объект, ҳар қандай ҳодиса ва жараён фазо ва вақтдан ташқарида мавжуд бўла олмайди. Фазо ва вақт деганда нима назарда тутилади? Биз кундалик амалиётимизда мазкур масалага алоқаси бўлган ниҳоятда кўп тушунчаларга дуч келамиз: “жой”, “кўлам”, “масофа”, “текислик”, “чуқурлик”, “узунлик”,

“кенглик”, “узоқлик”, “яқинлик”, “торлик”, “бу ер”, “у ер”, “баландлик”, “пастлик”, “ўнг”, “чап”, “олдин”, “аввал”, “ҳозир”, “кейин”, “эрта”, “яқинда”, “узоқ”, “лаҳзада”, “бутун”, “кеча”, “эртага”, “ҳозирда”, “ўтмиш”, “келажак”, “шу пайт” ва х.к. Бу ва шунга ўхшаш тушунчалар умумий ва хусусий белгиларга эга бўлган воқеаларнинг фазо-вақт нуқтаи назаридан хусусиятларини билдиради. Борди-ю, бутун воқелик ҳодисаларнинг чексиз мажмуи сифатида қараб чиқиладиган бўлса, муайян вақт даврида барча нуқталарнинг нисбати ва тартиби фазовий ҳисобланади. Агар Объектив борлиқ мутлақо бир типда ва изотроп ҳолида бўлса эди, бу муайянлик фазо ва вақтни худди шундай тартибда белгилаган бўлур эди. Афсуски, бизни ўраб олган воқелик чексиз даражада ранг-баранг, шунга мувофиқ ҳолда борлиқнинг фазовий-вақтга хос структураси ҳам (структурали-ташкилий ва структуравий-кўламли) реалликнинг турли даражаларида турличадир. Адабиётларда ёзилганидек, фазо ва вақтнинг хоссалари материянинг хоссалари билан белгиланади, материя эса чексиздир, ғоятда ранг-барангдир, демак, фазо ва вақт ҳам шунга кўра ранг-барангдир. Олам тузилиши структуравий даражасининг турли босқичларида фазо ва вақтнинг ўзига хос специфик хоссалари бўлиши билан бирга энг умумий белгилари ҳам мавжуд бўлади. Бу белгилардан энг умумийлари фазо ва вақтнинг умумий хоссаларини билдиради. Шу манoода фазо ва вақтнинг энг умумий хоссаларига қуйидагилар киради: Объективлик. Оламда мавжуд нарсаларнинг ҳаммаси фазо - вақт структурасига эга бўлиб, фазо ва вақтда яшайди. Мавжуд бўлишлик дегани - фазода ва вақтда муайян, тегишли шаклга кириб яшаш деганидир. Мавжуд нарсаларнинг барчаси вақтнинг муайян босқичида фазонинг маoлум нуқтасида юзага келади ва барҳам топади. Ҳар бир Объект фазодан ўрин олади ва вақт нуқтаи назаридан (ўткинчи) структурага эга бўлади. Бу нарса онгга эга бўлган ҳар қандай субoект учун ҳам хосдир. Энг муҳими, мавжуд

нарсаларнинг фазо ва вақтда мавжудлиги субoект ва унинг онгига боғлиқ бўлмайди. Демак, фазо ва вақт реал мавжуд, улар инсон онги, иродасига боғлиқ эмас. Абадийлик. Абадийлик моддий олам мавжудлигини, чексизлигини билдиради. Абадийлик бутун моддий оламнинг умумий тавсифидир. Абадийлик муаммоси узоқ замонлардан бери мутафаккирларнинг фикр- эoтиборини ўзига жалб қилиб келади. Материалистик таoлимотларда абадийлик умуман моддий оламнинг атрибути (белгиси) ҳисобланади. Идеалистик таoлимотларда эса у идеалликнинг белгиси, атрибутидир. Чунончи, Алишер Навоий Оллоҳга мурожаат этар экан, унинг абадийлигини чуқур эoтироф этган. Демак, исломда абадийлик Оллоҳнинг белгиси. Алихон тўра Соғунийнинг “Тарихи Муҳаммадия” асарида абадийлик фақат Оллоҳнинг белгиси, илоҳий атрибут сифатида идрок этилади. Ҳар бир одам вақт нуқтаи назаридан туғилади ва ўлимга маҳкумдир, уни Оллоҳ яратган экан, бу — одамнинг тақдири азалидир. Руҳнинг эса боши бор-у, вақтда чегараси йўқ (абадий). Абадийлик, мангулик, чексиз ўтмиш ва чексиз келажак исломда бир- биридан фарқ қилади. Абадийлик — демак ҳамма вақт мавжуд, чексиз ўтмиш дегани — азалийлик эса ҳамма вақт мавжуд бўлганликдир, чексиз келажак деганда эса ҳамма вақт мавжуд бўлади, деган маoно тушунилади. Фазо ва вақт ҳам материя атрибутларидан бўлиб, улар ҳам абадий. Абадийлик фақат вақтнинг характеристикаси эмас, айни вақтда фазонинг ҳам хоссасидир.

Қарама-қаршилик. Модомики, борлиқ моҳиятининг ўзи ўзгариш ва ривожланиш жараёнида намоён бўлар экан, шу принциплар асосида эса зиддиятлар ётади. Зиддиятлар фазо ва вақтнинг энг моҳиятли тавсифи экан, шу туфайли воқеликнинг фазо - вақт структураси яхлитлик тусини олади, бинобарин, мавжуд воқелик турғунлик ва ўзгарувчанлик, шакл ва мазмун, узликлилик ва узлуксизлик, миқдорий ва сифатий муайянликларнинг бирлиги асосида таркиб топади. Шундай қилиб қарама-қаршилик фазо ва вақтдан ажралмасдир. Ҳар бир жисм муайян чўзиқлик - узунлик, эн, баландликка эга. Улар борлиқдаги муайян системанинг қисмларини ташкил этиб, бир-бирига нисбатан турли ўринни ишғол қилади. Демак, фазо — ёнма-ён мавжуд Объектлар, материя ҳолатини мувофиқлаштириш шаклидир. Фазо Объектларнинг бир-биридан ташқарида (ёнида, пастида, тепасида, ичида, орқасида, қаторида, олдида ва х.к. ) ва муайян миқдорий муносабатларда бўлишида кўринади. Воқеалар мавжудлик сифатида давомийлик, тараққиёт босқичларининг изчиллиги билан характерланади. Жараёнлар ё айнан бир вақтнинг ўзида, ё биридан олдин бириси; тун ва кун, йил фасллари сингари тартибда амал қилади. Бу — жисмнинг вақтда мавжудлиги ва яшаб туриши дегани. Вақт — ўзгараётган Объектлар ва улар ҳолатини мувофиқлаштириш шаклидир. Бунинг манoоси шуки, ҳар бир ҳолат жараённинг изчил халқаси ва бошқа ҳолатлар билан муайян миқдорий муносабатларда бўлади. Бу Объектларнинг ўрин олмашиши ва ҳолати тартиби вақтнинг структурасини ташкил этади. Шундай қилиб фазо ва вақт — Объектлар мавжудлиги, мувофиқлигининг энг умумий шаклларидир. Уларнинг умумийлиги шундаки, улар барча предметлар ва жараёнлар борлиғининг шакллари, улар чексиз оламда мавжуд ва келажакда ҳам шундай бўлади. Нафақат ташқи

олам ҳодисалари, балки туйғулар ҳам, фикрлар ҳам фазо ва вақт орқали ўтади. Фазо ва вақт ўзининг хусусиятларига эгадир. Фазо уч ўлчовлидир: узунлиги, эни ва баландлиги. Вақтнинг ўлчови эса биттадир: ўтмишдан бугунги кун орқали келажакка томон йўналиш. У қайтарилмасдир, такрорланмасдир. Фазо ва вақтни тўғри тушуниш, унинг моҳиятини англаб етиш умуман оламнинг илмий манзараси билан узвий боғланган. Оламда ҳамма нарса тармоқланган, нисбий мустақил тузилмаларга ажратилган. Рўй бераётган жараёнлар уларнинг сақланиб қолишларини (қайта яратилишини) белгилайди, айни вақтда уларнинг ўзгаришлари ҳам тармоқлаштирилган, улар Объектлар ҳолатининг бир-бири билан ўрин алмашишида изчилликни таoминлайди. Фазо ва вақт ҳаракатланувчи борлиқ, материя билан ўзаро боғланган. Фазо ва вақтнинг умумий, айни ўзига хос томонлари ҳам бор: биринчидан, фазо ҳам, вақт ҳам - Объектив. иккинчидан, фазо ва вақт борлиқ, материя мавжудлигининг умумий шакли. учинчидан, улар ўзаро узвий боғланган. тўртинчидан, улар борлиқ, материя ва ҳаракат билан чамбарчас боғланган.

бешинчидан, фазо ва вақт миқдор ва сифат томонидан чексиз ва чегарасиз. олтинчидан, фазо ва вақт ўз тузилишига кўра узлуклилик ва узлуксизликнинг бирлигидан иборат. Фазо ва вақт тўғрисидаги фалсафий қарашлар муҳим методологик аҳамиятга эгадир. Айниқса, кишиларнинг илмий дунёқарашини шакллантиришда уларнинг роли каттадир. Вақтнинг такрорланмаслиги, қайтмаслиги инсон дунёда бир мартагина яшашини кўрсатади, унга кўра бу ҳаётни маънавий жиҳатдан тўғри ташкил этиш, теварак-атрофни ўраб олган дунёга меҳр-муҳаббат билан муносабатда бўлиш инсон ҳаётининг маoно ва мазмунини ташкил этиш керак. Ёшларнинг Ватан ва вақт тўғрисидаги оқилона фикрларини шакллантириш, шу асосда ҳаёт кечиришларига кўмаклашишда фазо ва ақт тўғрисидаги фалсафий, илмий концепция муҳим тарбиявий, маpнавий омил бўлиб хизмат қилиши мумкин.

Адабиётлар 1. Каримов И.А. Узбекистон : миллий истиклол, иктисод, сиёаст, мафкура. Т, « Узбекистон» , 1993 й. 2. Каримов И.А Узбекистон сиёсий ижтимоий ва иктисодий истикболининг асосий тамойиллари. Т, « Узбекистон» , 1995 й. 3. Каримов И.А Истиклол ва маънавият. Т, 1994 й. 4. Каримов И.А Узбекистон иктисодий ислохотларни чукурлаштириш йулида. Т, 1995 й. 5. Каримов И.А Узбекистон ХХI аср бусагасида… Т, 1997 й. 6. Каримов И.А тарихий хотирасиз келажак йук. Т, 1998 й. 7. Каримов И.А Узбекистон буюк келажак сари Т, 1998 й. 8. Каримов И.А Узбекистон ХХI асрга интилмокда Т, 1999 й. 9. Каримов И.А. Хушёрликка даъват. Т, « Узбекистон» , 1999 й. 10. Миллий мафкура келажак пойдевори. Т, 2000 й. 11. Туленов Ж. , Гофуров З. Фалсафа Т, 1998 й. 12. Фалсафа курсининг айрим масалалари. Ф, 1996 й.

O'xshashlar

Онг ва унинг мохияти тугрисидаги фалсафий таҳлимот

Гарбий европада фалсафий фикрлар ривожи

Билиш - вокеликни акс эттиришдир

Кадимги шарк халкларининг илк фалсафий карашлари

Илмий билиш, унинг хусусиятлари ва усуллари