Маҳсулот меҳнат сиғимини таҳлили - Iqtisodiyot - Referatlar

Маҳсулот меҳнат сиғимини таҳлили

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

133 KB

Ko'chirib olish

М аҳ сулот меҳнат си ғ имини таҳлили Режа: 1. Маҳсулот меҳнат сиғимини аниқлаш тартиби ва унинг меҳнат унумдорлиги кўрсаткичлари билан алоқадорлиги. 2. Маҳсулот меҳнат сиғими кўрсаткичларининг таҳлили. 3. Маҳсулот меҳнат сиғими миқдорига таьсир этувчи омиллар.

1. Маҳсулот меҳнат сиғимини аниқлаш тартиби ва унинг меҳнат унумдорлиги кўрсаткичлари билан алоқадорлиги. Меҳнат сиғими - бу маълум истеъмол қиймати ишлаб чиқаришга ёки конкрет технологик жараённи бажаришга кетган иш вақти харажатларини тавсифловчи кўрсаткичдир. Меҳнат сиғими маҳсулот бирлиги ишлаб чиқаришга ёки ишни бажаришга, қилинган меҳнат сарфлари жами миқдорини кўрсатиб беради. Маҳсулот бирлигининг меҳнат сиғимини аниқлаш учун жами ишлаб чиқаришга қилинган меҳнат сарфлари, муайян даврда ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажмига бўлинади. Меҳнат сиғими кўрсаткичи меҳнат унумдорлиги кўрсаткичига тескари кўрсаткич ҳисобланади. +исқа маънода меҳнат сиғими бир бирлик маҳсулот ёки тайёрланган бутун маҳсулот учун сарфланган ўртача вақт сарфи тушунилади, у иш вақти сарфи билан ўлчанади. МС = Ф к ч : И к , МС = Ф ч : И к , Бу ерда, Ф ч - аниқ маҳсулотни ишлаб чиқариш учун сарфланган иш вақти жамғармаси, И к – бир тоифадаги маҳсулотнинг натурал кўрсаткичи. Шу билан бир қатарда 1 сўм (минг,миллион)лик маҳсулотнинг меҳнат сиғими кўрсаткичини ҳам аниқлаш мумкин, буни қўйидаги формула билан аниқлайм МС = Ф ч : ВП , бу ерда, ВП – ялпи ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажми, сўмда. Ҳозирги замонавий ишлаб чиқариш тизимида фан ва техника ютуқларини ишлаб чиқаришга жорий этилиши натижасида меҳнат сиғимининг камайиши кузатилмоқда,бундай ҳолат меҳнат сиғимини камайтиришга олиб келади. Бир хил шароитларда юқори иқтисодий кўрсаткичларга, маҳсулот ишлаб чиқаришнинг ўсишига фақатгина иш вақти 2

сарфини камайтириш орқали эришиш мумкин. Корхоналарда иш вақти сарфининг ўсиши интенсив ва экстенсив омиллар таъсири остида ўзгаради. Экстенсив омилларга ишчилар сонининг ўсиши тегишлидир. Интенсив омилларга – касблар ўриндошлигини жорий этиш, хизмат кўрсатиш зонасини кенгайтириш, меҳнат ва ишлаб чиқаришни ташкил этишни такомиллаштириш, техника тараққиётини жорий этиш натижасида меҳнат унумдорлигини ошириш каби тадбирлар киради. Ишлаб чиқаришда меҳнат сиғимининг ўзгаришига таъсир этувчи омилларни ўрганиш маҳсулот ишлаб чиқаришни оширишга олиб келади, бунинг учун унга таъсир этувчи омилларни кўриб чиқамиз:  режага нисбатан ҳақиқитда ишланган вақтнинг ўзгариши;  ишчиларнинг меҳнат интенсивлиги кўрсаткичларининг ўзгариши;  ишчиларнинг меҳнат унумдорлиги кўрсаткичларининг ўзгариши;  иш вақтидан ортиқча вақт ишлаш;  иш вақти сарфларининг ноишлаб чиқариш сарфлари;  иш вақти йўқотишлари;  маҳсулот ишлаб чиқариш таркибини ўзгариши. Моддий ишлаб чиқариш соҳасида меҳнатнинг самараси ишчилар томонидан ишлаб чиқарилган маҳсулот миқдори билан ўлчанади, иш вақти бирлигида (соат, смена ой, йил) етиштирилган маҳсулот ёки бир бирлик маҳсулотга сарфланган вақт асосий мезондир. Меҳнат фаолиятини режалаштириш ва таҳлил қилиш мақсадлари учун айрим операциялар, буюмлар, ишларнинг меҳнат сиғими ҳисоблаб чиқилади. Технологик меҳнат сиғими (М М )ни асосий ишчилар – ишбай ишлайдиган ва вақтбай ишлайдиганларнинг меҳнат сарфлари белгилар эди. У ишлаб чиқариш операциялари, қисмлар, узеллар ва тайёр буюмлар бўйича ҳисоблаб чиқилар эди. Хизматкўрсатишдаги меҳнат сиғими (М Х )ни ишлаб чиқаришга хизмат кўрсатишда банд бўлган асосий цехларнинг ёрдамчи ишлари ҳамда ёрдамчи цехлар ва бўлинмалар барча ишчиларнинг меҳнат сарфларини 3

кўрсатади. М Х ҳар бир операция буюм бўйича ёки буюмларнинг технологик меҳнат сиғимига мутаносиб равишда ҳисобланади. Ишлаб чиқаришдаги меҳнат сиғими (М ИЧ )технологик ва хизмат кўрсатишдаги меҳнат сиғимидан жамланган, яъни булар ишлар бирликларини бажаришдаги асосий ва ёрдамчи ишчиларнинг меҳнат сарфларидир: М ИЧ = М М + М Х Бошқаришдаги меҳнат сиғими(М Б ) раҳбарлар, мутахассислар ва бошқа хизматчиларнинг меҳнат сарфларидан таркиб топади. Маҳсулотнинг тўлиқ, меҳнат сиғими М ТЛ буюмларнинг ҳар бирини ва уларнинг жамини тайёрлаб чиқаришдаги меҳнат сарфларининг ҳаммасини акс эттирар эди. У куйидаги формула бўйича аниқланади: М ТЛ = М М + М Х + М Б + М ИЧ Меъёрий, режадаги ва ҳақиқий меҳнат сиғими фарқланади. Меъёрий меҳнат сиғими амалдаги меҳнат меъёрлари: вақт меъёрлари, иш унуми меъёрлари, хизмат кўрсатиш меъёрлари , сон меъёрлари асосида ҳисоблаб чиқилади. Ундан айрим буюмларни тайёрлаб чиқиш учун ҳам, бутун ишлаб чиқариш дастурини бажариш учун ҳам зарур бўлган меҳнат сарфлари умумий ўлчамини аниқлаш учун фойдаланилади. Режадаги меҳнат сиғими меъёрий меҳнат сиғимидан жорий даврда ташкилий-техникавий тадбирларни амалга ошириш ҳисобига режалаштирилаётган меҳнат сарфларини камайтириш ўлчами даражасида фарқ қилади. Ҳақиқий меҳнат сиғими(МС хак ) – ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажми ёки бажарилган иш, хизмат ҳажмига қилинган жами меҳнат сарфлари. МС н меҳнат сиғимининг нормаси 4

МС хак = ------- : К нб норманинг бажариш коэффициенти. Амалиётда меҳнат сиғими ва меҳнат унумдорлиги ўртасида тескари пропорционаллик мавжуд бўлади.  МС* 100  МУ * 100  МУ хис = -----------------; -  МС = ---------------- : 100 -  МС 100 +  МУ  МУ хис – ҳисобот йилида меҳнат унумдорлигини нисбий ўсиш сръати, %да. -  МС – ҳисобот йилида меҳнат сиғимининг нисбий пасайиш суръати,%да. Меҳнат унумдорлигининг ўзгаришини меҳнат сиғимининг ўзгариши орқали ҳам аниқлаш мумкин. Режа ва ҳақиқатдаги меҳнат сиғими ёрдамида биз меҳнат унумдорлигини ўсишини аниқлаб оламиз. Буни қўйидаги формула асосида аниқлаш мумкин: МС РЖ МУ= ---------- : МС ҲАК Бундан ташқари меҳнат унумдорлигининг ўзгаришини баҳолаш ҳақиқатдаги меҳнат сиғимининг ўзгариши билан ҳам аниқласа бўлади, бунинг учун меҳнат сиғимининг базис йилдаги ҳақиқий кўрсаткичи билан ҳисобот кўрсаткичини нисбатини аниқлаш кифоя. Ижтимоий ишлаб чиқаришни юқори ўсиш сурьатларига эришиш, ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш, маҳсулотга сарфланаётган меҳнат сиғимини камайтириш ва меҳнат унумдорлигини ошириш орқали эришилади. 5

Маҳсулот меҳнат сиғими кўрсаткичларининг таҳлили. Ишлаб чи қ аришнинг техник ривожланишини таьминлаш, ишлаб чиқаришга фан ва техника юту қ ларини тадби қ қ илиш асосида ишлаб чи қ ариш самарадорлигини ошириш уни ташкил қ илиш ва техник ривожлантиришни ошириш режаларининг асосий вазифалари ҳ исобланади. Шундай экан, унда ҳ амма ил ғ ор ва янги юту қ лар, ишлаб чи қ аришнинг ички заҳираларини инобатга олиш зарур. Бунинг учун ме ҳ нат сифати ва ишлаб чи қ ариш самарадорлигини оширишни таьминлашнинг муҳандислик режаси асосида та ҳ лилий жадвал тузилади, унинг шакли 1-жадвалда келтирилган. 1-жадвалдан к ў ринадики, ў тказилган тадбирлар ҳ исобига ишлаб чи қ арилган ма ҳ сулотнинг ме ҳ нат си ғ ими 3,6% га камайган (9,1 – 5,5) , жонли ме ҳ нат унумдорлиги эса 3,3% га ошган (6,8 – 3,5). Ишчиларнинг ме ҳ нат интенсивлиги ҳ ам 0,15% ошган (1,8-1,65), ишлаб чи қ ариш тузилмасининг ў згариши ме ҳ нат сарфини 0,25% камайтирган (0,9 –0,65). Бунда ме ҳ нат интенсивлиги ишлаб чи қ арилган ма ҳ сулот ме ҳ нат си ғ имига т ўғ ри пропорционал б ў либ, жонли ме ҳ нат унумдорлигининг ў сиши қ уйидаги формула ор қ али ани қ ланади: МС х100 МУ = ------------- ; 100 - МС бу ерда МС – маҳсулот меҳнат сиғимининг камайиши. Бу ҳолда, эскирган ускуналарни янги замонавий ускуналар билан алмаштириш натижасида жонли меҳнат унумдорлигининг ўсиши 6,5% га тенг бўлади. Меҳнат интенсивлиги ўзгаришининг маҳсулот ҳажмига таьсири салъдоли усул орқали аниқланади, яъни таьсир этувчи миқдорий 6

кўрсаткичли омилларнинг барчаси йиғилади ва амалда ишлаб чиқарилган маҳсулот хажмидан четлашиши умумий катталигидан айирилади. Бу таьсир 240 минг с. га тенг бўлади (77468-76715- ( + 614) –( + 240)-(-620,4)-(93) -( + 342,6) - ( -1662,2) - ( + 1728)). Муҳандислик таьминот режасидан меҳнат интенсивлигининг ўсиши натижасидаги ишлаб чиқариш самарадорлиги ва меҳнат сифатининг ўсиши туфайли иш вақтини умумий тежаш 34 минг киши- соатга тенг бўлади (228-198), бу эса маҳсулот ишлаб чиқаришни 204,1 млн.с. га ( 34000х6002) ўсишини таьминлайди ва сальдоли усул буйича бу ўсиш 204 млн.с га тенг бўлади. Шундай қилиб, таҳлил қилинаётган корхонадаги амалда чиқарилган маҳсулот ҳажмига таъсир этувчи омилларнинг миқдорий таъсири 2-жадвалда келтирилган. 7

жадвал Корхонада ишлаб чи қ ариш самарадорлиги ва ме ҳ нат сифатини оширишни таьминлашнинг мухандислик режаси Тадбирлар Тадб и қ қ ил- иш мудд ати Кутилаётган и қ тисодий самара Тадбир - ни тадбиқ қилинга н куни Хақиқатдаги меҳнат самараси Ме ҳ нат сарфининг камайиши МИ ў сиш и МУ ў сиш и Мехнат сарфининг камайиши МИ ўсиш и МУ ўси ши Н - ма с, минг фоизд а Норма с, минг % 1 2 3 4 6 7 8 9 10 11 12

Ишлаб чи қ аришнинг техник даражасини ошиши Шу жумладан: Эски ускуналарни янгиси билан алмаштириш 05-15 қисмлар тайёрлашни автоматлаштириш Ма ҳ сулот сифатини ошиши 2 кв. 3 кв. 2 кв. -5325 -520 -72,6 + 61,1 -3,33 -3,3 -0,6 + 0,5 х х х х + 3,5 + 3.4 + 0,6 -0,5 1 кв. 3 кв. 2 кв. 820,5 -777 -93,6 50,1 -6,4 -6,1 -0,7 +0, 4 х х х х +6.8 +6,5 +0,7 +0,4 2.Ишлаб чи қ ариш, ме ҳ нат ва бош қ а- ришни такомиллаштириш Шу ж . :Хизмат доирасини кенгайтириш Касбларни бирга олиб бориш ва ў заро алмашишни таьминлаш Иш ва қ ти йу қ отишларини камайтириш 1 кв. 1 кв. -194 -72,4 -121,6 1,62 -0,62 -1,0 + 1,65 + 0,64 + 1,01 х х х 1 кв. 1 кв. -228 -79,2 -148,8 -1,8 -0,6 -1,2 +1,8 +0,6 +1,2 х х х 3.Ишлаб чи қ ариш тузилмасини ў згариши Шу жумладан: Кооперациялашган етказиб беришлар даражасининг ошиши 1 кв. -76,9 -76,9 -0,65 -0,65 х х х х 1 кв. -116,9 -116,9 -0,9 -0,9 х х х х 9

Жами 103,4 -5,5 + 1,65 3,5 - 1165,4 -9,1 +1,8 +6,8 10

жадвал Корхонада ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг ўзгаришига таъсир натижаларини умумлаштириш. Кўрсаткичлар режа хақиқат Четга чиқиш абсолют фоиз Товар маҳсулотини ишлаб чиқариш 76715 77468 + 753 + 0,98 Ш.ж. Маҳсулот ишлаб чиқаришнинг ўзгариши қуйидагилар ҳисобига: 1.Ишловчилар сонининг камайиши натижасида режага нисбатан ҳақиқатда ишланган вақтнинг камайиши х х -1662,2 -2,17 2.Маҳсулот тузилмасининг ўзгариши х х + 614 + 0,8 3.Кооперациялашган етказиб беришлар даражасининг ўзгариши х х + 240 + 0,31 4.Иш вақти йўқотишлари х х -620,4 -0,81 5. Иш вақтининг ноишлаб чиқариш сарфлари х х -93 -0,12 6.Иш вақтидан ортиқча ишлаш вақти х х + 342,6 + 0,45 7.Илмий техника тадбирларини татбиқ қилиш ҳисобига иш вақтининг тежалиши х х + 1728 + 2,25 8.Меҳнат интенсив- лигининг ошиши. х х + 204 + 0,27 11

2-жадвалда келтирилган маълумотлардан кўриниб турибдики, маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмидаги ўсишнинг энг юқори даражаси меҳнат унумдорлигини ўсиши натижасида 2,25%га ёки 1728 млн. сўм, ишчилар меҳнати интенсивлигиниг ошиши натижасида 0,27%га ошган. Иш вақтидаги йўқотишлар натижасида маҳсулот ишлаб чиқариш хажми –620,4 млн. сўмга камайган, жумладан, бетоблиги сабабли ишга чиқмаслик ҳоллари миқдорининг ошиши натижасида –7,166 млн. сўм ( 1408,8х7,946х6002);, кун бўйи ва смена ичидаги туриб қолишлар –58,941 млн. сўм ((704,4х7,946) + 4226,4)х 6002), ва ноишлаб чиқариш ишларига сарфланган иш вақти ҳам маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмини 93 млн.сўмга камайтиради. Шундай қилиб, таҳлил қилинаётган ишлаб чиқариш бўлинмасидаги шартли маҳсулот бирлигининг меҳнат сиғими (млн. сўм) 12.3- жадвалда келтирилган. жадвал Корхонада маҳсулотнинг меҳнат сиғими. Кўрсаткичлар Режа Ҳақиқатда Ўзгариши Иш вақти жамғармаси минг киши соат. 12781,4 12458 Маҳсулот ишлаб чиқариш млн. сўм 76715 77468 + 753 Меҳнат сиғими млн. сўм 0,1666 0,1608 -0,0058 Меҳнат сиғими кўрсаткичининг 1 миллион сўмга камайиши қўйидаги жадвалда келтирилган омиллар таъсирида вужудга келган. жадвал Корхонада меҳнат сарфининг ўзгаришига омилларнинг таъсири Омиллар Ҳисоблаш Четга чиқишлар 12

Абсолют Фоиз НТП ни татбиқ қилиш натижасида иш вақти сарфининг режадан ташқари камайиши. 288:77468 -0,00372 64,14 Меҳнат интенсивлигининг ошиши 34:77468 -0,00044 7,58 ...даражасининг ошиши 40:77468 -0,00052 8,47 Чиқарилган маҳсулот тузилмасининг ўзгариши 614:6002 қ 102 102:77468 -0,00132 22,76 Иш вақтининг ноишлаб чиқариш сарфлари 15,5:77468 + 0,0002 + 3,45 Жами 0,1608-0,1666 -0,0058 100 Меҳнат сиғими ўзгаришига олиб келувчи омилларнинг миқдорий таьсирини занжирли усулда топиш мумкин. Бунинг учун режадаги шартлар билан таққосланаётган, амалдаги меҳнат сиғими қуйидаги формула орқали ҳисобланади: МС 1 =(Ч 1 + - Чнз + - ЭЧнтп):(ВП 1 + - Впас + - ВПкп), Бу ерда Ч нз - иш вақтининг ноишлаб чиқариш сарфлари; ЭЧфтт- илмий-техника ютуқларининг киритилиши натижасида режадан ташқари иш вақтининг тежалиши ( режанинг бажарилмаслиги); ВПас-чиқарилган маҳсулот ассортименти ўзгаришининг уни баҳолашнинг қиймат ўзгаришига таьсири; ВПкп ( Пк)- ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажмининг, қиймат ўлчамига бутловчи маҳсулотлар ва ярим тайёр маҳсулотлар ўзгаришининг таъсири. Формуламиз бўйича ҳисоблаган натижани режадаги меҳнат сиғими билан солиштириш орқали меҳнат интенсивлиги ўзгаришидаги таъсири аниқланади: МС 1 – МС РЖ : 13

Меҳнат сиғими ўзгаришига кооперациялашган таъминотнинг ВПкп ўзгаришига таъсирини аниқлаш учун 15 формуладан ВПкп ни ажратиб, унинг натижасини 16-формула натижаси билан солиштириш керак: МС =( Ч 1 + -Чнз -ЭЧнтп): (ВП 1 + -ВПас), МСвпқМС 2 – МС 1 Агар алгоритмидан ВПас ни олиб ташласак, МС 3 да ҳисоблаб чиқсак ва натижаси билан солиштирсак МС ўзгаришига ВПас таъсирини билиб оламиз: МС 3 =( Ч 1 + -Чнз + -ЭЧ ФТТ ): ВП 2 , ТЕвп асқМС 3 -МС 2 ФТТ киритилиши натижасида режадан ташқари иш вақти тежалишининг ўзгариш таъсири ва алгоритмлар натижаларининг айирмаси орқали ҳисобланади: МС 4 қ(Ч 1 + -Чнз):ВП 1 ; МС 4ФТТ қ МС 4 –МС 3 Ноишлаб чиқариш ишларига иш вақти сарфининг таъсири амалдаги меҳнат сиғими орқали ҳисобланган меҳнат сиғимини ( ноишлаб чиқариш ишларига сарфланган иш вақти ҳисобига)солиштириш йули билан топилади: МС хак – МС 4 = МС Меҳнат интенсивлиги (ИТ) ўзгаришининг ишлаб чиқарилган маҳсулот меҳнат сиғимига миқдор кўринишидаги таъсири қуйидагига тенг: МС = (12458-15,5 + 288):(77468-614-240) =0,16616 , 14

МСнт = 0,16616-0,1666=-0,00044; Кооперациялашган етказиб беришлар даражасининг ўзгариши (УП): МС = (12458-15,5 + 288):(77468-614) = 0,16564 , сўм МС уп = 0,16564-0,16616 = -0,00052 ; Ишлаб чиқарилган маҳсулот ассортиментининг (Пас) ўзгариши: МС 3 =(12458-15,5):77468 = 0,1606 , МСэп фтт = 0,1606-0,16432 = -0,00372; Ноишлаб чиқариш иш вақти сарфининг меҳнат сиғими ўзгаришига таъсири: МСнз =0,1608-0,1606 = 0,0002. Ишлаб чиқарилган маҳсулот меҳнат сиғимининг ўзгаришини таҳлил қилиш натижасидан кўриниб турибдики (3-жадвал), унинг ўзгаришига энг катта таъсирга қуйидаги кўрсаткичлар орқали эришилган, яъни: - ФТТ киритилиши натижасида иш вақти сарфининг камайиши 64,14%; - ишлаб чиқарилган маҳсулот тузилмасининг ўзгариши-22,76%. Маҳсулот меҳнат сиғимининг камайиши меҳнат унумдорлигининг ўсишини таъминлаб берди. 15

Маҳсулот меҳнат сиғими миқдорига таьсир этувчи омиллар. Ишлаб чиқариш корхоналарида меҳнат сиғимини ўзгариши, агар у камайиши рўй берган бўлса ижобий, аксинча кўпайиши эса салбий ҳолатдан далолат беради. Шунинг учун ҳам корхона миқёсида меҳнат сиғимига таьсир этувчи омилларни батафсил таҳлил этиш мақсадга мувофиқ. Маҳсулотнинг меҳнат сиғими миқдорига бир қатор омиллар таъсир қилади, ишлаб чиқаришнинг техник даражаси, меҳнат предметининг фойдалилик хоссаси, техника ва технологиялар, ишчилар малакасининг ошиши, маҳсулот тайёрлашнинг мураккаблиги. Қ исқача айтганда, меҳнат сиғими - маҳсулот бирлигига ва тайёрланган бутун маҳсулот ҳажмига, ёки бажарилган иш, хизматга сарфланган иш вақтидир. Саноатда илмий техника тараққиёти ютуқларидан фойдаланиш меҳнат сарфининг камайиши, яъни иш вақтини тежаш, ва шу асосда бир хил вақт сарфлаб маҳсулот ишлаб чиқаришнинг ошишига олиб келади. Бошқа бир шароитларда маҳсулот ишлаб чиқаришни ошириш экстенсив ва интенсив омиллар ҳисобига иш вақтини кам сарфлаш ҳисобига ошади. Экстенсив меҳнат омилларига ишлаб чиқариш бўлимлари ишчиларининг сонини ошириш орқали эришилса, интенсив омилларга эса, касбларни ўриндошлик орқали қўшиб олиб бориш, хизмат доираларининг кенгайтириш, меҳнат ва ишлаб чиқаришни ташкил қилишни такомиллаштириш, техника янгиликларини татбиқ қилиш тадбирлари туфайли меҳнат унумдорлигини ошириш киради. Агар ишлаб чиқариш корхоналарида иш вақти тўғридан тўғри маҳсулот ишлаб чиқаришга сарфланган вақт билан ҳисобланса, таҳлил усули анча содда бўлади. Лекин корхонада иш вақти ишчи (хизматчи) нинг корхонада (ҳатто ишламаётган бўлса ҳам) бўлиш вақтини ҳам ўз ичига олиб, маҳсулот ишлаб чиқариш хажмини ҳисоблашда анча қийинчиликлар тўғдиради, чунки 16

ҳисобга олинган иш вақти ичида биринчи навбатда йўқотилган иш вақти яширинади, яъни беҳуда кетган вақт беркиниб ётади. Шунинг учун маҳсулот ишлаб чиқаришда меҳнат сарфининг ўзгаришига жиддий таъсир кўрсатувчи ва маҳсулот ишлаб чиқаришнинг ошишини таъминловчи омиллар ни ўрганиш зарур. Бундай омиллар қуйидагилар ҳисобланади:  Хақиқатда ишланган вақтнинг режага нисбатан ўзгариши;  Ишловчиларнинг меҳнат интенсивлиги кўрсаткичларининг ўзгариши;  Ишловчиларнинг меҳнат унумдорлиги кўрсаткичларининг ўзгариши;  Иш вақтидан ташқари ишланган вақт;  Беҳуда сарфланган иш вақти;  Йўқотилган иш вақти;  Кооперациялашган таъминотнинг ўзгариши;  Ишлаб чиқарилаётган маҳсулот тузилмаларининг ўзгариши, шу жумладан, маҳсулот сифатини ошириш. Ишловчилар сонининг ўзгариши маҳсулот ишлаб чиқаришда меҳнат сиғимига таъсир кўрсатмайди. У маҳсулот ишлаб чиқаришда сарфланган вақтга таъсир кўрсатади. Меҳнат унумдорлигининг ошиши натижасида маҳсулот ишлаб чиқаришни кўпаяди. Бунда маҳсулот бирлигини ишлаб чиқариш учун сарфланган вақтни қисқартириш орқали ва унинг айни вақтда меҳнат унумдорлиги ва интенсивлигининг маҳсулот ҳажмига таъсирини алоҳида ўрганиш талаб қилади. Кўп меҳнат талаб қилувчи маҳсулот ва меҳнат унумдорлиги ўртасида яқин алоқадорлик мавжудки, бу маҳсулот меҳнат сарфининг ўзгариши даражасида акс этади. Меҳнат унумдорлигини ошириш деганда, иш жараёнининг ўзгариши, маълум товар ишлаб чиқариш учун иш вақтининг 17

қисқариши тушуниладики, бу ҳол маҳсулот истеъмоли нархи ошишига олиб келади. Амалда бир ишчи маҳсулот ишлаб чиқариши ва меҳнат сиғими ўртасидаги боғлиқликни иш ўринларини қисқартириш ҳисоб китобларига ўзгартириш учун ишлатилади. Масалан, 10 кишилик ишлаб чиқариш бригадаси мавжуд. Меҳнат сифати ва самарадорлигини оширишга қаратилган муҳандислик режа ва тадбирларига асосан бир ишчи ишдан озод этилиши кўзда тутилган. У ҳолда ишлаб чиқариш суръати ўзгариши бригадада 11,1 % (1*100:(10 -1)) га ортади. Ишлаб чиқаришнинг бундай ўсиши иш самарадорлигининг ортиши ҳисобига эришилади, чунки ҳар иккаласи ҳам ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг оралиқ вақт ичида ўсишига олиб келади. Бироқ, меҳнат унумдорлиги ва интенсивлиги ўртасида туб фарқлар мавжуд. Меҳнат интенсивлигининг ошиши маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмига таъсир қилади, чунки иш куни давомида кўп ишланган вақт ҳисобига маҳсулот ишлаб чиқариш имкони туғилади. Меҳнат унумдорлиги иш вақти мобайнида маҳсулот бирлигини ишлаб чиқариш учун сарфланадиган вақтни камайтириш ҳисобига иш кунида маҳсулот миқдорининг кўпайиш имконини беради. Ортиқча иш вақти экстенсив омил ҳисобланиб, сарфланган вақтнинг ошиши ҳисобига маҳсулот ишлаб чиқариш ўсади. Беҳуда иш вақтини сарфлаш, маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмининг ошишига салбий таъсир кўрсатади, чунки у сифатсиз маҳсулотни тайёрлаш, брак ва уни тузатиш, технологик жараёнлардан четга чиқиш билан боғлиқ. Иш сменаси, ой, йил мобайнида иш вақтининг йўқотилиши ҳам маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмига салбий таъсир кўрсатади. Ишчилар сонининг ўзгариши ҳам иш вақти йўқотишлари каби иш вақти ўзгаришига таъсир қилади. Тузилмадаги ўзгаришлар бир бирлик маҳсулотнинг меҳнат сиғими ҳар хил бўлганлиги сабабли маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмига таъсир қилади ва 18

натижада у бир хил вақт ичида ҳар хил махсулот ишлаб чиқаришда ўз аксини топади. Маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмининг ўзгаришига бир корхонадан иккинчи корхонага меҳнат сарфларининг ўтиши ҳисобига кооперациялашган таъминот даражасидаги ўзгаришлар ҳам катта таъсир кўрсатади. Алоҳида корхоналарда маҳсулот ҳажмига бошқа омиллар ҳам таъсир қилади, масалан, озиқ - овқат саноатидаги қайтган чиқимлар ва ҳоказолар. Нормадан ташқари ишлатилган соатларнинг маҳсулот ҳажмига таъсири нормадан ташқари ишланган ўртача соатга кўпайтириш орқали аниқланади. Ишчилар сонининг ўзгариши орқали келиб чиққан иш вақти ўзгаришининг маҳсулот ҳажмига таьсири ишчилар сонини битта ишчининг режали ўртача йиллик маҳсулот ишлаб чиқаришига кўпайтириш ёрдамида аниқланади. Илмий техника тараққиёти б ў йича тадбирларни татби қ этиш ор қ али иш ва қ ти тежалиши натижасида ма ҳ сулот ҳ ажми ў згаришини ишчининг ў ртача соатдаги ишини тежалган иш соатлари сонига к ў пайтириш ор қ али ани қ ланади. 19

Хулоса Меҳнат с иғими - маҳсулот бирлигига ва тайёрланадиган бутун маҳсулот ҳажмига иш вақти сарфлашдир. Маҳсулот бирлигининг меҳнат сарфи маҳсулот турини ишлаб чиқаришга сарфланадиган иш вақти жамғармасининг натурал ёки шартли-натурал ўлчовида уни ишлаб чиқариш ҳажмига нисбати билан ҳисоблаб чиқилади. Маҳсулотнинг бир сўмлик меҳнат с иғим и - бутун маҳсулотни ишлаб чиқаришга сарфланган иш вақти умумий жамғармасини тайёрланган маҳсулот қийматига бўлиш керак. Олинган кўрсаткич - ўртача соатлик маҳсулот ишлаб чиқаришга тескари кўрсаткичдир. Маҳсулотнинг меҳнат с иғим ини камайтириш - меҳнат унумдорлигини оширишнинг энг муҳим омилидир. Меҳнат унумдорлигининг ошиши биринчи навбатда маҳсулотнинг меҳнат сарфини камайтириш, яъни ташкилий-техникавий тадбирларни амалга ошириш, сотиб олинган чала маҳсулотлар ва бутловчи ашёлар салмоғини кўпайтириш, ишлаб чиқариш нормаларини қайта кўриб чиқиш ва ҳоказолар ҳисобига содир бўлади. Меҳнат с иғим ига таъсир этувчи омиллар - булар ҳақиқатда ишланган вақтнинг режага нисбатан ўзгариши, ишловчиларнинг меҳнат интенсивлигининг ўзгариши, ишловчиларнинг меҳнат унумдорлиги даражасини ўзгариши, иш вақтидан ташқари ишланган вақт, беҳуда сарфланган иш вақти, йўқотилган иш вақти, кооперациялашган таъминот ўзгаришлари, маҳсулот тузилмаларининг ўзгариши ва маҳсулот сифатини ошириш. Илмий техника тараққиёти б ў йича тадбирларни татби қ этиш ор қ али иш ва қ ти тежалиши натижасида ма ҳ сулот ҳ ажми ў згаришини ишчининг ў ртача соатдаги ишини тежалган иш соатлари сонига к ў пайтириш ор қ али ани қ ланади. 20

Адабиётлар 1. Абдура х м а нов К.Х., Шарифулина Т.А. «Экономика и социология труда» Учебная пособие. М.: - 2002. 2. Абдураҳмонов Қ .Х. «Меҳнат иқтисодиёти (назария ва амалиёт)» Дарслик. – Т.: «Меҳнат» 2004. 3. Басовский Л.Е. Теория экономического анализа. Учебн ое пособие. – М.: «Инфра-М.» 2001 4. Зайцев Н.Л. Экономика организации. Учебник – М.: «Экзамен», 2004 5. Макконнелл К.Р., Брю С.Л. Экономикс. 14-е издание – М.: «Инфра- М», 2002 6. Под обҳей ред. Волгина Н.А., Одегова Ю.Г. Экономика труда (социально-трудовые отношения) –М.: «Экзамен», 2002 7. Холмўминов Ш.Р. ва бошқалар «Меҳнат кўрсаткичлари таҳлили. Ўқув қўлланма. –Т.: Адабиёт жамғармаси нашриёти. 2004. 8. Ерохина Р.И. Самраилова Е.К. Анализ и моделирование трудовўх показателей на предприятии М., «МИК» 2000. 21

O'xshashlar

Меҳнат ресурсларидан фойдаланиш таҳлили

Ишлаб чиқариш харажатлари ва маҳсулот сотиш таҳлили

Маҳсулот ишлаб чиқариш ва уни реализация қилишнинг таҳлили

Товар Маҳсулот

Меҳнат унумдорлигини ошириш омиллари ва манбаларини таҳлил этиш