Корхоналарнинг меҳнат ресурслари ва меҳнатга ҳақ тўлашни таҳлил қилиш - Iqtisodiyot - Referatlar

Корхоналарнинг меҳнат ресурслари ва меҳнатга ҳақ тўлашни таҳлил қилиш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

221.5 KB

Ko'chirib olish

Корхоналарнинг меҳнат ресурслари ва меҳнатга ҳақ тўлашни таҳлил қилиш Режа: 1. Корхоналарнинг меҳнат омилларини таҳлил қилишнинг аҳамияти ва вазифалари 2. Корхоналарни ишчи кучи билан таъминланганлигини таҳлил қилиш 3. Меҳнат унумдорлиги даражасини таҳлил қилиш 4. Иш вақтидан фойдаланишни таҳлил қилиш

Ишлаб чиқариш дастурини муваффақиятли бажариш авваламбор корхонанинг ишчи кучи билан таъминланганлигига боғлиқ. Маҳсулот ҳажмига таъсир қилувчи меҳнат омиллари таркибида қуйидаги кўрсаткичлар ўрганилади: 1. Корхонанинг ишчи кучи билан қай даражада таъминланганлиги. 2. Иш вақтидан самарали фойдаланиши. 3. Бир ишловчига тўғри келувчи ўртача йиллик иш унуми (меҳнат унумдорлигининг даражаси). Ушбу қайд этилган меҳнат омилларининг маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмига кўрсатган таъсир доираси тарихан турлича бўлган. Чунончи, техника ва технология жараёнлар унча равнақ топмаган шароитда маҳсулот ишлаб чиқариш асосан қўшимча тарзда ишчи кучини жалб қилиш эвазига эришилган. Ҳозирги шароитда, илмий-техника тараққиёти ривожланаётган даврда маҳсулот ишлаб чиқариш асосан меҳнат унумдорлигини ошириш ҳисобига эришилади. Меҳнат омиллари корхона ишининг ҳамма соҳасига дахлдор. Меҳнат қилинмаса ҳар қандай қудратли техника ҳам «ўлик» ҳисобланади. Шу туфайли корхоналарнинг ишини ўнглаш учун асосан меҳнат омилларидан оқилона фойдаланиш лозим. Бунга эришиши учун таҳлил қилиб боришни тақозо қилади. Таҳлилнинг вазифаси меҳнатдан самарали фойдаланишни ташкил қилувчи бошқарув қарорларини қабул қилиш учун тегишли ахборотларни етказиб беришдан иборатдир. Бу эса ўз навбатида жуда кўп омилларни бажаришни тақозо қилади. Меҳнат омилларини таҳлил қилиш учун керакли маълумотлар йиллик ҳисоботнинг 1-Т сонли «Меҳнат тўғрисида ҳисобот» шаклидан олинади. 5.2. Корхоналарни ишчи кучи билан

таъминланганлигини таҳлил қилиш Корхонада ишловчи барча ходимлар, таъкидланганидек, икки туркумга бўлинади: асосий фаолиятда ишловчи ва асосий бўлмаган фаолиятда хизмат қилувчи ходимлар. Ўз навбатида асосий фаолиятда хизмат қилувчи ходимлар қуйидаги тоифаларга бўлинади: ишчилар, хизматчилар, шу жумладан: раҳбарлар, мутахассислар ва бошқа хизматчилар. Ушбу қайд этилган ходимлар маҳсулот ишлаб чиқаришда бирдай қатнашмайди. Агар, раҳбарлар, мутахассислар ва хизматчилар сони бўйича фақат мутлақ аниқлаш етарли бўлса, ишчилар сони бўйича маҳсулот ишлаб чиқариш хажмининг ўсиш суръатини ҳисобга олган ҳолда нисбий фарқ ҳам аниқланади. Ишчилар сони бўйича нисбий фарқни аниқлаш усули қуйидагича: Ўтган йилдаги ишчиларнинг амалдаги сони (Х ўй ) товар маҳсулотининг ўтган йилга нисбатан аниқланган ўсиш суръатига (  Т НФ ) кўпайтирилиб, сўнгра юзга бўлинади. Шу тариқа ҳисобланган кўрсаткич ишчиларнинг жорий йилдаги ҳақиқий сони (Х ҳ ) билан таққосланади. Олинган натижа ишчилар сони бўйича нисбий фарқни (  Х нф ) кўрсатади.  Х нф = Х ҳ –        100 нф уй Х Х Нисбий камлик эса меҳнат унумдорлигини ўсганлигидан далолат беради. Корхонанинг ишчи кучи билан қай даражада таъминланганлигини таҳлил қилиш учун қуйидаги жадвални тузишни тавсия қиламиз (5.3-жадвал). Ушбу жадвалдан кўринишича, корхонада ўтган йилга нисбатан ҳамма ходимларнинг сони 176 кишига ошди. Ундан ишчилар сони 223 кишига ошган бўлса, хизматчиларнинг сони эса 47 кишига камайди. Маҳсулот ишлаб чиқариш жорий йилда ўтган йилга нисбатан 11,7 фоизга ошган. Корхонада ишлаб чиқариш ходимларининг сони эса фақат 3,1 фоизга кўпайди. Бундай мақбул нисбат корхонанинг меҳнат ресурсларидан мақсадга мувофиқ фойдаланганлигидан далолат беради. Бу ўринда шуни ҳам

таъкидлаш лозимки, техника тараққиётининг жадал равнақи ўз навбатида мутахассисларнинг 5.3 - Жадвал Корхонанинг ишчи кучи билан таъминланганлигининг ҳисоб-китоби Ишловчилар тоифаси Ҳақиқатда Ўтган йилга нисбатан мутлақ фарқ (+,-) Ўтган йилга нисбатан ўсиш суръати, %Ўтга н йилд а Жори й йилда Хамма ходимлар Шу жумладан: Асосий фаолиятда Ундан: Ишчилар Хизматчилар, раҳбарлар, мутахас- сислар ва бошқа хизматчилар Улардан: Раҳбарлар Мутахассислар Асосий бўлмаган фаолиятдаги ходимлар 5973 5788 5203 585 209 299 185 6149 5964 5426 538 192 276 185 +176 +176 +223 -47 -17 -24 - 103,0 103,1 104,3 92,0 91,9 92,0 100,0 ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш борасидаги аҳамиятини беқиёс оширади. Шу сабабли уларнинг мутлақ сонининг ёки салмоғининг камайишини ҳар доим ҳам ижобий баҳоланаверилмайди. Юқорида айтилганидек, ишчилар сони бўйича мутлақ фарқни аниқлашдан ташқари яна нисбий фарқни ҳам аниқлаш керак. Ишчилар сони

бўйича нисбий фарқни аниқлаш учун қуйидаги жадвални тузишни тавсия қиламиз (5.4-жадвал). 5.4 - Жадвал. Ишчилар сони бўйича мутлақ ва нисбий фарқларни аниқлаш Кўрсаткич -лар Ҳақиқатд а ўтган йилда Ҳақиқат -да жорий йилда Товар маҳсу- лоти ҳажми- нинг ўтган йига нисбатан ўсиш суръати (111,7 %) Фарқи (+,-) Муталақ Нисбий Ишчилар 5203 5426 5812 +223 -386 Ушбу жадвалдан кўринишича, маҳсулот ҳажмининг ўсиш суръати ҳисобга олмаганда ишчилар сони бўйича мутлақ фарқ 223 кишини (5426- 5203) ташкил қилади. Маҳсулот ҳажмининг ўтган йилга нисбатан ўсиш суръатини (111,7 фоиз) инобатга олганда эса, нисбий фарқ 386 кишига (5426- 5812) камайганлигини кўрамиз      100 7, 111 5203 5426 х . Бу эса корхона жамоасининг меҳнат унумдорлигини ошириш боарсидаги улкан ютуғидир. 5. 3. Меҳнат унумдорлиги даражасини таҳлил қилиш Меҳнат унумдорлиги вақт бирлиги (соат, смена, ой, чорак, йил) ичида битта ходим томонидан ишлаб чиқарилган маҳсулот миқдори ёки бир маҳсулот бирлигини ишлаб чиқаришга сарф қилинган вақт бирлиги билан ўлчанади. Маҳсулот ҳажмини муттасил ошириш ва шу асосда халқнинг турмуш фаровонлигини оширишдаги муҳим омил – меҳнат унумдорлигини бетўхтов

оширишдир. Ҳукуматимизнинг қарорларида ижтимоий ишлаб чиқаришни ривожлантиришда меҳнат унумдорлиги ҳал қилувчи аҳамият касб этиши чуқур илмий тарзда таҳлил қилиб берилган. Меҳнат унумдорлигини ошириш йўллари кўп қирралидир. Бу ишлаб чиқариш жараёнларини автоматлаштириш ва механизациялаштириш, янги машина ва технологияларни жорий қилиш, ишлаётган дастгоҳларни замонавийлаштириш, дастгоҳлардан самарали фойдаланиш, ишлаб чиқаришда меҳнатни илмий тарзда ташкил этишни яхшилаш, иш вақтидаги йўқотишларни тугатиш, илғор ишлаб чиқариш тажрибаларидан фойдаланиш, меҳнатга ҳақ тўлаш ва моддий рағбатлантириш тизимини тўғри ташкил қилиш ва ҳ.к.лар. Меҳнат унумдорлигини ҳисоблашда қуйидаги учта кўрсаткични қўллаш мумкин: 1. Натурал кўрсаткичлар. 2. Шартли-натурал кўрсаткичлар. 3. Пул (қиймат) кўрсаткичлар. Натурал кўрсаткичлар бир хил маҳсулот ишлаб чиқарадиган (тонна, метр, дона ва х.к.) корхоналарда қўлланилади. Масалан, нефт қазиб чиқариш натурал ҳолда масса ёки ҳажм бирликларида. Ялпи дон ҳосили тонна ёки центнерларда, пахта етиштириш центнерда, енгил автомобиллар ишлаб чиқариш доналарда ўлчанади ва ҳоказо. Кейинги йилларда маҳсулот натурал ўлчовларини такомиллаштириш юзасидан анча ишлар қилинди. Масалан, хом ашёдан яхшироқ фойдаланиш мақсадида қоғоз ишлаб чиқариш тармоғида қоғоз ишлаб чиқариш олдингидек тонналарда эмас, балки квадрат метрларда ўлчанади. Натурал кўрсаткичлар ҳозирги бозор муносабатлари шароитида хўжалик механизмининг энг зарур элементидир. Шартли-натурал кўрсаткичлар турли хил маҳсулотларни ягона ўлчовга келтиришга асосланган. Масалан, 15 от кучи бирлигига келтириб ҳисобланган тракторлар, шартли банкада ишлаб чиқарилган консерва маҳсулотлари, динометрдаги ўлчамда ифодаланадиган ичимликлар ва ҳ.к.

Қиймат кўрсаткичлари турли хил маҳсулот ишлаб чиқарадиган корхоналарда қўлланилади. Қиймат кўрсаткичлари корхона ва бирлашмалар ишини баҳолашда, хўжалик ҳисоби ва моддий рағбатлантиришда, ишлаб чиқариш самарадорлигини аниқлашда муҳим роль ўйнайди. Қиймат ифодасида корхоналарнинг ишлаб чиқарган маҳсулот ҳажми белгиланади, маҳсулот таннархи ва маҳсулот қийматидаги фойда ўртасидаги ўзаро нисбатлар аниқланади. Меҳнат унумдорлиги, восита самарадорлиги ва маҳсулотга материал сарфи қиймат ифодасида белгиланади. Реализация қилинган товарлар ва соф маҳсулотлар ҳам қиймат кўрсаткичларида ҳисобланади. Қиймат кўрсаткичини қўллашда икки шартни ҳисобга олиш керак: маҳсулотга қўйилган баҳо ва унинг ассортименти ўзгармаслиги. Меҳнат унумдорлиги моддий ишлаб чиқаришда вақт бирлиги давомида ҳосил қилинган маҳсулот миқдори билан ўлчанади. Бунда индивидуал якка тартибда ишловчининг (локал) участка, цехдаги, корхона, тармоқдаги ва барча иқтисодиёт кўламидаги меҳнат унумдорлиги фарқланади. Ижтимоий меҳнат унумдорлиги моддий ишлаб чиқаришда банд бўлган ҳар бир ишловчи ҳисобига ҳосил қилинган ялпи ички маҳсулот миқдори билан ўлчанади. Корхоналарда меҳнат унумдорлигининг даражаси товар маҳсулотининг ҳажмини ишлаб чиқариш ходимларининг сонига нисбати билан аниқланади. Меҳнат унумдорлигини таҳлил қилиш учун керакли маълумотлар йиллик ҳисоботнинг 1-Т сонли «Меҳнат тўғрисида ҳисобот» шаклидан олинади. Ушбу шаклда – маҳсулот ҳажми, бир ишловчига тўғри келувчи ўртача йиллик иш унуми, ҳамма ишчилар томонидан бир йилда ишланган иш кунлари ва иш соатлари берилди. Бу кўрсаткичларга биноан бир ишчи томонидан ўртача бир йилда ишланган киши кунларини, иш кунининг ўртача узунлигини ва бир ишчига тўғри келувчи ўртача кунлик ва соатлик иш унумини аниқлаш мумкин. Таҳлил учун қуйидаги жадвални тузишни тавсия қиламиз (5.5-жадвал). 5.5 - Жадвал. Меҳнат унумдорлигининг ҳисоб-китоби

№ Кўрсаткичлар Ўл- чов бир- лиги Ҳақи- қатда ўтган йилда Ҳақи- қатда жорий йилда Ўтган йилга нисба- тан мутло қ фарқ (+, -) Ўтган йилга нисба тан ўсиш суръа ти, % 1. Товар маҳсулотининг ўзгар- мас (қиёсий) улгуржи баҳодаги ҳажми мин г сўм 898370 100091 0 +10254 0 111,4 2. Ишлаб чиқаришда банд бўлган ходимларнинг ўртача рўйхатдаги умумий сони киш и 5788 5964 +176 103,0 3. Ишчиларнинг ўртача рўйхатидаги сони киш и 5203 5426 +223 104,3 4. Ҳамма ишчилар томонидан бир йилда ишланган иш кунлари киш и кун и 125215 6 1289944 +3778 103,0 5. Ҳамма ишчилар томонидан бир йилда ишланган иш соатлар киш исоа ти 970106 1 9985046 +283985 102,9 6. Битта ишлаб чиқариш ходимга тўғри келадиган ўртача йиллик иш унумдорлиги (1қ : 2қ) сўм 155213 167825 +12612 108,1 II . Ҳисобланган аналитик кўрсаткичлар: 7. Ишчиларнинг умумий ишлаб чиқариш ходимлардаги улуши (3қ х100:2қ) % 89,89 90,98 +1,09 101,2 8. Бир ишчи томонидан бир Кун- 240,66 237,73 -2,93 98,8

йилда ўртача ишланган киши – кунлари (4қ : 3қ) лар 9. Иш кунининг ўртача узунлиги (5қ : 4қ) соат 7,75 7,74 -0,01 99,9 10. Бир ишчига тўғри келадиган ўртача йиллик иш унумдорлиги (1қ : 3қ) сўм 172664 184466 +11802 106,8 11. Бир ишчига тўғри келадиган ўртача кунлик иш унумдорлиги (1қ : 4қ) С.т. 717,46 775,93 +55,47 108,2 12. Бир ишчига тўғри келадиган ўртача соатлик иш унумдорлиги (1қ : 5қ) С.т. 92,60 100,24 +7,64 108,25 Ушбу жадвалдан кўринишича, ҳисобот даврида бир ишлаб чиқарувчи ходимга тўғри келувчи ҳақиқатдаги ўртача йиллик иш унумдорлиги ўтган йилга нисбатан 12612 сўмга ортди, ёки унинг ўсиш суръати 108,3 фоизни ташкил этди. Шунингдек, бир ишчига тўғри келувчи ўртача йиллик, кунлик ва соатлик иш унумдорлигининг ўсиш суръатлари мутаносиб равишда 106,8; 108,2; 108,3 фоизни ташкил этди. Бир ишчига тўғри келувчи ўртача йиллик иш унумдорлигининг ўсиш суръати кунлик иш унумдорлигининг ўсиш суръатидан 1.3 фоиз орқада. (108.2-106.8). Бунга асосан ишчиларнинг кун бўйи бекор туриб қолишлари сабаб бўлган. Корхона бўйича ҳар бир ишчи бир йилда қарийб 3 кун ишламаган. Бир ишчига тўғри келувчи ўртача кунлик иш унумдорлигининг ўсиш суръати соатлик иш унумдорлигидан 0,1 фоиз орқада (108,3-108,2). Бунга эса ишчиларнинг смена ичида бекор вақт йўқотишлари сабаб бўлади. Бизнинг мисолимизда корхона бўйича иш кунининг ўртача узунлиги 0,01 соатга камайган. Ҳисобот даврида товар маҳсулотнинг мутлақ ҳажми ўтган йилга нисбатан 102540 минг сўмга ошган. Маълумки, маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми ё ходимлар сонини кўпайтириш йўли билан ёки ҳар бир ходимнинг

меҳнат унумдорлигининг оширилиши орқали ўсиб бориши мумкин. Ҳозирги шароитда уларнинг иккинчиси ҳал қилувчи йўлдир, зеро ишловчилар сонини кўпайтириш имконияти ғоят чекланган. Чунки бу қўшимча иш ҳақи тўлашни талаб қилади. Корхонада эса бундай имкониятнинг ўзи танқис. Демак, маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмига икки омил таъсир кўрсатади: 1. Ишлаб чиқаришда банд бўлган ходимлар сонининг ўзгариши. 2. Бир ишловчига тўғри келувчи ўртача йиллик иш унумдорлиги. Биринчи омилнинг таъсирини ҳисоблаш учун ишловчилар сонида содир этилган фарқни ўтган йилдаги бир ишловчига тўғри келадиган ўртача йиллик иш унумдорлигига кўпайтирилади. Бизнинг мисолимизда жорий йилда ҳақиқатдаги ишловчиларнинг сони ўтган йилга нисбатан 176 кишига ошган, ўтган йилдаги бир ишловчига тўғри келадиган иш унумдорлиги эса 155213 сўмни ташкил этган. Демак, маҳсулот ҳажми кўпайишининг 27317 минг сўми (176 х 155213) ёки 26,6 фоизи    102540 100 х 27317 ишловчилар сонининг ошиши эвазига содир бўлган. Иккинчи омилнинг таъсирини ҳисоблаш учун бир ишловчига тўғри келувчи ўртача йиллик иш унумдорлигида бўлган фарқни жорий йилдаги ишловчиларнинг ҳақиқатдаги сонига кўпайтрилади: яъни 12612 х 5964 = 75218 минг сўм. Демак, маҳсулот ҳажмини кўпайтиришнинг 75218 минг сўми ёки 73,4 фоизи      %4, 73 102540 100 х 75218 меҳнат унумдорлигини ошириш ҳисобига ҳосил қилинган. Икки омилнинг йиғиндиси 27317 +75218 = 102535 минг сўм маҳсулот ҳажми бўйича ўтган йилга нисбатан бўлган мутлақ фарқга тенг. Бу ерда беш минг сўмга фарқ рақамларни яхлитлаш эвазига содир бўлган. Бизнинг мисолимизда товар маҳсулоти бўйича бир саноат ишлаб чиқариш ходимига тўғри келувчи ўртача йиллик иш унумдорлиги жорий йили ўтган йилга нисбатан 12,6 минг сўмга ошган. Ишловчиларнинг иш

унуми даражасига таъсир қилувчи омилларни аниқлаш учун қуйидаги жадвални ҳавола қиламиз (5.6-жадвал). Ушбу жадвалдан кўринишича, бир ишловчига тўғри келувчи ўртача йиллик иш унумдорлиги ўтган йилга нисбатан 12,6 минг сўмга ошган. Бунга икки омил таъсир кўрсатади: 1. Ишчиларнинг ишловчи ходимлар таркибидаги саломғининг ўзгариши. +1,09 х 172,7 =+1,9 минг сўм. 5.6 - Жадвал Бир ишловчига тўғри келувчи ўртача йиллик иш унумдорлигига таъсир қилувчи омиллар ҳисоб-китоби Кўрсаткичлар Ўлчов бирли -ги Ҳақиқатда Ўтган йилга нисба- тан мутло қ фарқ Ўтган йилга нисбата н ўсиш суръати, %.Ўтган йилда Жорий йилда 1. Товар маҳсулоти минг сўм 898370 1000910 +102540 111,41 2. Ишлаб чиқариш ходимларининг ўртача рўйхатдаги сони, жами киши 5788 5964 +176 103,04 Шу жумладан: ишчилар киши 5203 5426 +223 104,29 3. Бир ишловчига тўғри келадиган ўртача йиллик меҳнат унумдорлиги минг сўм 155,2 167,8 +12,6 108,13 Бир ишчига тўғри келадиган меҳнат унумдорлиги минг сўм 172,7 184,5 +11,8 106,84 4. Ишчиларнинг ишловчи ходимлар таркибидаги улуши % 89,89 90,98 +1,09 102,21 2. Бир ишчига тўғри келувчи ўртача йиллик иш унумининг ўзгариши

+11,8 х 90,98 = +10,7 минг сўм. Демак, икки омилнинг йиғиндиси (+1,9) + (+10,7) = +12,6 минг сўм. Бир ишловчига тўғри келувчи ўртача йиллик иш унумдорлигининг мутлақ ўсиши ҳам шу 12,6 минг сўмга тенг. Ишлаб чиқарувчи корхоналарда маҳсулот ҳажмини муттасил равишда ошириш ишчиларнинг иш унумдорлигига бевосита боғлиқ. Бунга таъсир қилувчи омилларни ҳисоблаш учун қуйидаги жадвални ҳавло қиламиз (5.7- жадвал). Ушбу жадвалдан кўринишича, жорий йили бир ишчига тўғри келадиган йиллик иш унумдорлиги ўтган йилга нисбатан 11802 сўмга ошган. Бунга қуйидаги уч омил таъсир кўрсатган. 1. Иш вақтининг кун бўйича йўқотишлари, - 2, 93 х 7,75 х 92,6 = -2103 сўм 2. Сменалар ичидаги содир бўладиган иш вақтининг йўқотишлари. -0,01 х 237,73 х 92,60 = - 220 сўм 5.7 - Жадвал Бир ишчига тўғри келувчи ўртача йиллик иш унумдорлигини аниқлаш ҳисоб-китоби Кўрсаткичлар Ўлчов бирли -ги Ҳақиқатда Мутлақ фарқ (+,-) Ўсиш суръати, %.Ўтган йилда Жорий йилда 1. Товар маҳсулоти минг сўм 898370 1000910 +102540 111,41 2. Ишчиларнинг ўртача рўйхатдаги сони киши 5203 5426 +223 104,29 3. Бир ишчига тўғри келадиган иш унумдорлиги сўм 172664 184466 +11802 106,84 4. Ҳамма ишчилар томонидан ишланган иш кунлари Кун 1252154 1289923 +37769 103,0

5. Ҳамма ишчилар томонидан ишланган иш соатлари соат 9,701061 9,985046 +283985 102,95 Ҳисобланган кўрсаткичлар: 6. Бир ишчи томонидан бир йилда ўртача ишланган иш кунлари (4қ : 2қ) кун 240,66 237,73 -2,93 98,73 7. Иш кунининг ўртача узунлиги (5қ х 4қ) соат 7,75 7,74 -0,01 99,87 8. Бир ишчига тўғри келадиган ўртача соатлик иш унумдорлиги (1қ : 5қ) сўм 92,6 100,24 +7,64 108,25 3. Бир ишчига тўғри келувчи ўртача соатлик иш унумдорлигининг ўзгариши + 7,64 + 237,73 х 7,74 =+ 14058 сўм. Ҳисобланган уч омилнинг йиғиндиси (-2103) + (-220) + (+14058)= +11735 сўм. Бу ерда ҳам бир ишчига тўғри келувчи иш унумдорлигидаги мутлақ фарқга (11802) тенг. Озгина фарқ рақамларни яхлитлаш эвазига содир бўлган. 5.4. Иш вақтидан фойдаланишни таҳлил қилиш Меҳнат унумдорлигининг ўсиши бевосита иш вақтидан оқилона фойдаланишга боғлиқ. Афсуски, кўп корхоналарда иш вақтидан қониқарли фойдаланилмайди. Айниқса, ҳозирги ишлаб чиқаришни жадаллаштириш шароитида бекор йўқотилган ҳар бир дақиқанинг баҳоси қимматга тушаяпти. Шунинг учун меҳнат унумдорлигининг ошиши билан иш вақтининг ҳар бир

дақиқасини қиммати ошиб боради. Иш вақтидан фойдаланишнинг умумлашган кўрсаткичи – ҳамма ишчилар томонидан бир йилда ишланган киши соатлари ҳисобланилади. Бизнинг мисолимизда жорий йилда ҳамма ишчилар томонидан бир йилда ишланган киши соатлари ўтган йилга нисбатан 283985 соатга ошган. (5.7-жадвал). Бунга қуйидаги омиллар таъсир кўрсатган. 1. Ишчиларнинг ўртача рўйхатдаги сонининг ўзгариши. Бу омилнинг таъсирини аниқлаш учун ишчилар сонида бўлган фарқни ўтган йилда бири ишчи томонидан бир йилда ўртача ишланган киши кунлари ва иш кунининг ўртача узунлиги кўпайтирилади, яъни +223 х 240,66 х 7,75 = +415921 киши соати. 2. Бир ишчи томонидан бир йилда ўртача ишланган киши кунларининг ўзгариши. Бу омилнинг таъсирини ҳисоблаш учун бир ишчи томонидан ишланган киши кунларида бўлган фарқни жорий йилдаги ишчиларнинг ўртача рўйхатидаги сонига ва ўтган йилдаги иш кунининг ўртача узунлиги кўпайтирилади, яъни –2,93 х 5426 х 7,75 = -123211 иш соати. 3. Иш кунининг узунлигининг ўзгариши. Бу омилнинг таъсирини аниқлаш учун ушбу кўрсаткичда бўлган фарқни жорий йилдаги ҳамма ишчилар томонидан ишланган киши кунларига кўпайтирилади, яъни –0,01 х 1289760 = -12898 иш соати. Юқорида ҳисобланган учта омилнинг йиғиндиси (+415931) + (-123211) + (-12898) = +279812 киши соатини ташкил қилади. Бу кўрсаткич тахминан ҳамма ишчилар томонидан бир йилда ишланган киши соатларида бўлган фарқга яқин. Натижа билан озгина фарқи рақамларни яхлитлаш эвазига содир бўлган. Таҳлил қилинаётган корхонада иш вақтидан фойдаланишда кун бўйи йўқотишлар қарийб уч кунни ташкил этди. Бунга қуйидагилар сабаб бўлади: ҳар йили ишловчиларга бериладиган навбатдаги меҳнат татили, ўқиш учун бериладиган рухсат, касаллик туфайли ишга чиқмаслик, корхона маъмурияти рухсати билан ишга чиқмаслик, давлат вазифасини бажариш, қишлоқ

хўжалик ишларига жалб қилиш натижасида ишга чиқмаслик, сабабсиз ишга чиқмаслик ва х.к. Смена ичида содир бўладиган бекор туришларни таҳлил қилиш маълум қийинчиликларни юзага келтиради. Меҳнат ва иш ҳақини ҳисоб қилиш бўйича асосий низомда, агар бекор туриш 6 дақиқадан ошса уни ҳисобга олиб ҳужжатлаштириш кўзда тутилган. Аммо бу иш аксарият ҳолда қилинмайди. Иш жойларини керакли хом ашё билан ёмон ва қониқарсиз таъминлаш, иш вақти йўқотишнинг 50 фоизини ташкил этади. Корхоналарда ишчиларнинг ўзлари томонидан йўл қўйиладиган бекор туришлар ҳам мавжуд. Бу иш вақти йўқотишнинг тахминан 40 фоизини ташкил қилади. Бошқа сабаблар натиажсида бекор туришлар, ёҳуд электр қувватининг бўлмаслиги, дастгоҳларнинг носозлиги ва х.к.лар ҳам бунга сабаб бўлиши мумкин. 5.5. Маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмига таъсир қилувчи меҳнат омилларини таҳлил қилиш Маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмига қуйидаги меҳнат омиллари таъсир кўрсатади: 1. Ишчиларнинг ўртача рўйҳатидаги сонининг ўзгариши. 2. Бир ишчи томонидан бир йилда ўртача ишланган иш кунларининг ўзгариши. 3. Иш кунининг ўртача узунлигининг ўзгариши. 4. Бир ишчига тўғри келувчи ўртача соатлик иш унумдорлигининг ўзгариши. Бу омилларнинг маҳсулот ишлаб чиқаришга кўрсатган таъсирини аниқлаш учун учта усулни қўллашимиз мумкин. 1. Занжирли алмаштириш усули. 2. Кўрсаткичларнинг бажарилиш фоизи даражасидаги фарқ усули. 3. Кўрсаткичларнинг даражасидаги мутлақ фарқ усули.

Занжирли алмаштириш усулининг моҳияти қуйидагидан иборат: яъни ҳисоб формуласи таркибига кирган режа доирасидаги айрим олинган миқдорий кўрсаткичларни айнан шу кўрсаткичларнинг ҳақиқатдаги даражасига кетма-кет алмаштирилади. У ёки бу кўрсаткичнинг таъсири кетма-кет айириш йўли билан аниқланади: иккинчи ҳисобдан биринчи ҳисоб айирилади, учинчи ҳисобдан иккинчи ҳисоб ва х.к. Биринчи ҳисобда ҳамма кўрсаткичлар режа доирасида олинади, охирги ҳисобда эса ҳамма кўрсаткичнинг ҳақиқатдаги миқдори олинади. Ушбу омилларни ҳисоблашда занжирли алмаштириш усулини қўллаш тартиби қуйидаги жадвалда берилган (5.8-жадвал). Жадвалдан кўринишича жорий йилда товар маҳсулотнинг ҳажми ўтган йилга нисбатан 102188 минг сўмга (1000796-898608) ошган. Бунга қуйидаги омиллар таъсир кўрсатган. 1. Ишчиларнинг ўртача рўйхатдаги сонининг ўзгариши. (937730 – 898608) = +39122 минг сўм. Демак, ишчиларнинг сони жорий йилда ўтган йилга нисбатан 293 кишига ошди. Бунинг натижасида корхона 39122 минг сўмга кўп маҳсулот ишлаб чиқди. 5.8 - Жадвал Товар маҳсулоти ҳажмига таъсир қилувчи меҳнат омилларини занжирли алмаштириш усули билан аниқлаш ҳисоб-китоби № Омиллар ўзгариши

Ал- маш -ти- риш - нин г сон и Умумла ш-ган кўр- саткич товар маҳсулот и (1ус Х 2ус Х 3ус Х 4ус) минг сўм Олди нги ҳисо б-га нис- батан фарқ ( + ,-) минг сўм Ўзгариш- ларнинг сабаблариИшчи- ларнинг сони (киши) Бир ишчи томони- дан иш кунлари (кун) Иш ку- нининг узунлиги (соат) Соатлик иш унуми (сўм) 1. Асл ҳол да Ўтган йил 5203 Ўтган йил 240,66 Ўтган йил 7,75 Ўтган йил 92,60 Ўтган йил 898608 - - 2. 1 оми л Жорий йил 5426 Ўтган йил 240,66 Ўтган йил 7,75 Ўтган йил 92,60 Ҳисобла нган 937730 +391 22 Ишчилар сони ҳисобига 3. 2 оми л Жорий йил 5426 Жорий йил 237,73 Ўтган йил 7,75 Ўтган йил 92,60 Ҳисобла нган 925713 - 1201 7 Иш вақти- дан фой- даланишда кун бўйи бекор туриш 4. 3 оми л Жорий йил 5426 Жорий йил 237,73 Жорий йил 7,74 Ўтган йил 92,60 Ҳисобла нган 924519 -1194 Смена ичидаги бекор туриш 5. 4 оми л Жорий йил 5426 Жорий йил 237,73 Жорий йил 7,74 Жорий йил 100,24 Жорий йил 1000796 +762 77 Соатлик иш унумининг ўсиши 2. Бир ишчи томонидан бир йилда ўртача ишланган иш кунларнинг камайганлиги эвазига товар маҳсулоти (925713-937730)=-12017 минг сўмга камайган.

Ҳар бир ишчи томонидан жорий йилда ўтган йилга нисбатан қарийб уч кун кам ишлаган. Бу эса товар маҳсулоти ишлаб чиқариш ҳажмини 12017 минг сўмга камайтирган. 3. Иш куни узунлигининг ўзгариши (924519 - 925713) = -1194 минг сўм. Смена ичидаги бекор туришларнинг кўпайиши маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмини 1194 минг сўмга камайтирган. 4. Бир ишчига тўғри келувчи ўртача соатлик иш унумдорлигининг ўзгариши эвазига товар маҳсулоти 76277 минг сўмга (1000796 - 924519) ўсган. Бу соатлик иш унумдорлигининг ўтган йилга нисбатан 7 сўм 64 тийинга купайиши натижасида маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми 76277 минг сўмга ошган, деган хулоса учун асосдир. Демак, корхонада маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми асосан меҳнат унумдорлигини ошириш эвазига эришилди. Агар корхона иш вақтидан фойдаланиш борасида фақат ўтган йил даражасига эришганда эди, у ҳолда маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмини қўшимча равишда 12211 минг сўмга (12017+1194) ошириши мумкин бўлур эди. Бу эса маҳсулот ишлаб чиқаришни ошириш борасидаги энг муҳим резерв бўлиб ҳисобланади. Кўрсаткичларнинг бажарилиш фоизи даражасидаги фарқлаш усули. Бу усул занжирли алмаштиришнинг соддалаштирилган туридир. Уни қўллаш тартибини ўрганиш учун қуйидаги жадвал тавсия қилинади (5.9-жадвал). 5.9 - Жадвал Товар маҳсулоти ҳажмига таъсир қилувчи меҳнат омилларини берилган кўрсаткичларнинг ўсиш суръати даражасидаги фарқлаш усули билан аниқлаш № Кўрсаткичлар Кўрсаткичла рнинг ўсиш суръати % ҳис. Фоизда бўлган фарқ (+,-) Товар маҳсулоти ҳажмига таъсири 1. Ишчиларнинг ўртача 104,29 +4,29 +38556

рўйхатдаги сони 2. Ҳамма ишчилар томонидан бир йилда ишланган иш кунлари 98,78 -1,22 -10964 3. Ҳамма ишчилар томонидан бир йилда ишланган иш соатлари 98,87 -0,13 -1168 4. Иш кунининг узунлиги 108,25 +8,25 +75764 5. Товар маҳсулоти 111,37 +11,37 +102188 Ушбу омил таъсирини ҳисоблаш учун натижанинг умумий фарқига нисбатан омиллар фарқи неча фоизни ташкил қилиши ҳисобланиб олинади ва унинг умумий фарқдаги суммаси ҳисобланади. Масалан, ишчиларнинг ўртача рўйхатдаги сонининг товар маҳсулотига таъсирини аниқлаш қуйидагича амалга оширилади: 38556 102188 100 37, 11 29,4       минг сўм. Охирги омилининг таъсирини аниқлаш учун натижанинг умумий фарқидан олдинги омиллар таъсири айрилади: 102188-(38556-10964-1168)=+75764 минг сўм. Ушбу жадвалдан кўринишича, олинган натижа занжирли алмаштириш усули орқали ҳисобланган натижага тахминан тенг. Бу икки усулда олинган натижаларнинг айнан бир-бирига мос келмаслиги кўрсаткичларнинг миқдор ва фоизларини яхлитлаб олинганлигидир. Кўрсаткичларнинг даражасидаги мутлақ фарқли усули. Бу ҳам иккинчи усул каби занжирли алмаштириш усулининг техник жиҳатдан энг соддалаштирилган усулидир. Бизнинг мисолимизда товар маҳсулотнинг ҳажми жорий йилда ўтган йилга нисбатан 102540 минг сўмга ошган. Бу ўсишга қуйидаги меҳнат омиллари таъсир кўрсатди. 1. Ишчиларнинг ўртача рўйхатдаги сонининг ўзгариши. Бу омилнинг таъсирини ҳисоблаш учун ишчилар сонидан бўлган фарқни ўтган йилдаги

бир ишчига тўғри келувчи йиллик иш унумига кўпайтирилади (+223 х 172664 =+38504 минг сўм) 2. Бир ишчи томонидан ишланган иш кунларининг ўзгариши. Ушбу кўраткичда бўлган фарқни жорий йилдаги ишчиларнинг ўртача рўйхатдаги сони ва ўтган йилдаги бир ишчига тўғри келувчи ўртача кунлик иш унумдорлигига кўпайтирилади. (-2,93 х 5426 х 717,46 =-11406 минг сўм). 3. Иш кунининг узунлигини ўзгариши. Ушбу кўрсаткичда бўлган фарқни жорий йилда ҳамма ишчилар томонидан ишланган иш кунлари ва ўтган йилда бир ишчига тўғри келувчи соатлик иш унумига кўпайтирилади. (-0,01 х 1,289944 х 92,60 =-1194 минг сўм. 4. Бир ишчига тўғри келувчи соатлик иш унумдорлигининг ўзгариши. Ушбу кўрсаткичда бўлган фарқни жорий йилда ҳамма ишчилар томонидан ишланган иш соатларига кўпайтирилади. +7,64 х 9,985946 = +76286 минг сўм. Омилларнинг тенглиги (баланси): (+38504) +(-11406) + (-1194) + (+76286) =+102190 минг сўм. Бу усулдаги 352 минг сўмга фарқ (102540- 102188) кўрсаткичлар миқдорини яхлитлаш ҳисобига рўй берди. Демак, маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш резерви 12600 минг сўмни (11406+1194) ташкил қилади. 5.6. Меҳнатга ҳақ тўлаш фондидан фойдаланишни таҳлил қилиш Мамлакат тараққиётининг асосий ғояларидан бири Ватан равнақи, халқ фаровонлигини сифат жиҳатдан янги поғоналарга кўтаришдан иборатдир. Иш ҳақи тизимини доимо шундай такомиллаштириб бориш керакки, токи у меҳнатнинг миқдори ва сифатига қараб ҳақ тўлаш тамойилига мос тушсин, унинг шароити ва натижаларини ҳисобга олсин, ходимлар малакасини, меҳнат унумдорлигини оширишни, маҳсулот сифатини яхшилашни, барча

ресурслардан оқилона фойдаланишни ва уларнинг тежалганлигини рағбатлантирсин. Ана шуни ҳисобга олиб ҳозир ишлаб чиқариш тармоқларида ишчи ва хизматчиларнинг иш ҳақини кўзда тутилаётган даражада ошириш асосан корхоналарнинг ўзлари топган маблағлари ҳисобидан амалга оширилади. Бу эса ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишга жадалроқ таъсир кўрсатади. Меҳнатга ҳақ тўлаш фонди – ялпи ички маҳсулотнинг ходимлар ўртасида улар меҳнатининг миқдор ва сифатига мувофиқ тақсимланадиган ҳамда шахсий истеъмоллари учун фойдаланиладиган қисмидир. Меҳнатга ҳақ тўлаш фонди – меҳнат бўйича бизнес-режанинг асосий кўрсаткичларидан бири: корхоналарни иқтисодий ва ижтимоий ривожлантиришнинг истиқболли ва йиллик режасида кўзда тутилади. Меҳнатга ҳақ тўлаш фондига ҳамма ходимларга (доимий, мавсумий, вақтинча ишлайдиган ходимларга) бажарилган иши учун тўпланган пул суммалари, шунингдек, амалдаги қонунларга мувофиқ ходимларга ишламаган вақтлари (эмизикли оналар ишидаги узилиш учун тўлаш ва бошқалар) учун тўланган иш ҳақи суммаси ҳам қўшилади. Меҳнатга ҳақ тўлаш фондидан тариф ставкалари ва мансаб окладлари бўйича ҳақ тўлаш, ишбай меҳнатга ҳақ тўлаш, ишчиларга мукофотлар тўлаш, оғир ва зарарли маҳсулот шароитлари учун, касб маҳорати учун бир неча касбларни қўшиб бажарганликлари ва хизмат кўрсатиш зоналарини кенгайтирганлиги учун қўшимча ва устама ҳақлар берилади, навбатдаги ва қўшимча таътиллар учун ҳақ тўланади, кўп йил ишлагани учун бир йўла тақдирлаш учун ва х.к. Корхона меҳнат жамоасига меҳнат натижалари учун барча тўловларнинг ягона манбаи-меҳнатга ҳақ тўлаш фонди ҳисобланади. Меҳнатга ҳақ тўлаш фонди бир пайтлар иш ҳақи фонди ва моддий рағбатлантириш фонди ўрнига ташкил этилган. Ҳозир ҳам бу фонд шу мазмунда сақланиб қолган. Таҳлилнинг асосий вазифаси маҳнатга ҳақ тўлаш фондини мутлоқ миқдорини тобора кўпайтириш ва нисбий улушини камайтириб бориш имкониятларини аниқлаш ҳисобланади. Зеро, иш ҳақи таннархида тутган

салмоғи жиҳатдан юқори бўлиб, уни қисқартириш таннархининг камайишига, бу эса ўз навбатида, фойда ва рентабеллик даражасининг оширилишига олиб келади. Таҳлил учун маълумотлар йиллик ҳисоботнинг 1-Т сонли корхоналарнинг «Меҳнат тўғрисидаги ҳисобот» номли шаклидан олинади. Таҳлилнинг дастлабки босқичи асосий фаолиятда ишловчи ходимларининг ва улар тоифаларининг меҳнатга ҳақ тўлаш фондини ўтган йилдаги меҳнатга ҳақ тўлаш фонди билан таққослаб мутлақ фарқни аниқлашдан бошланади. (5.10-жадвал). Ушбу жадвалдан кўринишича, асосий фаолиятда ишловчи ходимларининг меҳнатга ҳақ тўлаш фонди жорий йили ўтган йилга нисбатан 924,7 минг сўм ёки 8,5 фоизга ошган. Ушбу мутлақ ўсиш асосан ишчиларнинг иш ҳақи фондининг 896,7 минг сўмга ўсиш эвазига содир бўлган. Лекин, мутлақ фарқга қараб асосий фаолиятда ишловчи ходимларининг иш ҳақи фондидан фойдаланишга баҳо бериб бўлмайди. Шунинг учун ушбу ходимларнинг иш ҳақи фонди бўйича нисбий фарқни аниқлаш керак. Уни аниқлаш учун қуйидаги жадвални ҳаволо қиламиз (5.11- жадвал). 5.10 - Жадвал Асосий фаолиятда ишловчи ходимларнинг меҳнатга ҳақ тўлаш фондидан фойдаланишни ҳисоб-китоб қилиш (минг сўм) Кўрсаткичлар Ҳақиқатда Фарқи (+,-) Ўтган йилда Жори й йилда Мут- лақ (+,-) Фоиз ҳисоби да Асосий фаолиятда ишловчи ходимларининг йиллик меҳнатига ҳақ тўлаш фонди, жами Шу жумладан: 10831,2 11755,9 +924,7 +8,5

Ишчилар Хизматчилар (раҳбарлар мутахассислар ва бошқа хизматчилар) Ундан: Раҳбарлар Мутахассислар 9877,1 954,1 380,1 464,2 10773,8 982,1 394,1 482,2 +896,7 +28,0 +14,0 +18,0 +9,1 +2,9 +3,7 +3,9 5.11 - Жадвал Асосий фаолиятда ишловчи ходимларининг иш ҳақи фонди бўйича мутлақ ва нисбий фарқни аниқлаш Кўрсаткичлар Суммаси (минг сўм) 1. Асосий фаолиятда ишловчи ходимларнинг иш ҳақи фонди а) асос даврида б) ҳақиқатда в) мутлақ фарқ (+,-) 10939,5 11755,9 +816,4 2. Товар маҳсулоти ҳажмининг ўтган йилга нисбатан қўшимча ўсиш суръати 11,41 фоиз 11,41 3. Иш ҳақи фондининг қўшимча ўсишига берилган норматив коэффициенти 0,7 фоиз 0,7 4. Ҳисобланган иш ҳақи фонди. 10939,5 +     100 0,7 х 11,41 10939,5 = 11813,2 11813,2 5. Нисбий тежам (ортиқча харажат) 11755,9 – 11813,2 =-57,3 -57,3 Ушбу жадвалдан кўринишича, товар маҳсулоти ҳажмининг ўсиш суръатини ҳисобга олмаган ҳолда иш ҳақи фонди бўйича 816,4 минг сўм мутлақ ортиқча ҳаражатга йўл қўйилган. Товар маҳсулоти ҳажмининг ўсиш суръатини (111,41 фоиз) ҳисобига олганда эса, нисбий тежам 57,3 минг

сўмни ташкил эди. Бу эса корхонанинг меҳнат ресурсларидан оқилона фойдаланмаганлигидан далолат беради. Меҳнатга ҳақ тўлаш воситасига таъсир қилувчи омилларни мутлақ фарқ усули орқали ҳам аниқлаш мумкин. Бунда меҳнатга ҳақ тўлаш воситаининг ўзгаришига икки омил таъсир кўрсатади: 1) ишловчи ходимлар сони; 2) ходимларнинг ўртача йиллик иш ҳақи. Биринчи омилнинг таъсирини аниқлаш учун ходимлар сонида бўлган фарқни ходимларнинг ўтган йилдаги ўртача йиллик иш ҳақи миқдорига кўпайтирилади. Иккинчи омилнинг таъсирини аниқлаш учун ходимларнинг ўртача йиллик иш ҳақида бўлган фарқни ходимларнинг ўтган йилдаги рўйхатидаги ўртача сонига кўпайтирилади. Демак, иш ҳақи фондини таҳлил қилиш учун бошқарув таҳлилида қўлланиладиган жуда кўп анъанавий усуллардан фойдаланиш мумкин экан.

Фойдаланган адабиётлар рўйхати . 1. Ўзбекистон Республикаси Конститутцияси. –Т., «Ўзбекистон», 1993. 2. Ўзбекистон Республикасининг «Корхоналар тўғрисида»ги қонуни. –Т., «Ўзбекистон», 1991. 3. Ўзбекистон Республикасининг «Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисда»ги қонуни. –Т., «Ўзбекистон» 1991. 4. Ўзбекистон Республикасининг «Монополистик фаолиятидан чиқариш тўғрисида»ги қонуни. –Т., «Ўзбекистон» 1991. 5. Ўзбекистон Республикасининг «Аудиторлик фаолияти тўғрисда»ги қонуни. – Т., «Ўзбекистон» 2000. 6. Ўзбекистон Республикаси «Давлат статистикаси тўғрисида»ги қонуни. -Т., «Ўзбекистон» 1993. 7. Ўзбекистон Республикаси «Чет эл инвесторлари ва чет эллик инвесторлар фаолиятининг кафолатлари тўғрисида»ги қонуни – Т., «Ўзбекистон», 1995. 8. Ўзбекистон Республикасининг «Банкротлик тўғрисида»ги қоунни – Т., «Ўзбекистон», 1994. 9. Ўзбекистон Республикасининг меҳнат кодекси. –Т., «Ўзбекистон», 1995. 10. Ўзбекистон Республикасининг «Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида»ги қонуни. –Т., «Ўзбекистон», 1996.

O'xshashlar

Меҳнатга ҳақ тўлаш жамғармасини таҳлил этиш

Меҳнат унумдорлигини таҳлил қилиш

Корхоналарнинг рақобатбардошлиги ва уни ифодаловчи кўрсаткичларни аниқлаш ва таҳлил қилиш йўллари

Меҳнат ҳақ тўлаш ва меҳнат қонунчилиги аудиторлик назорати

Савдода меҳнат ресурслари