Корхоналарда харажатларни бошқариш - Iqtisodiyot - Referatlar

Корхоналарда харажатларни бошқариш

Yuklangan vaqt:

04.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

253 KB

Ko'chirib olish

Корхоналарда харажатларни бошқариш Режа: 1. Ишлаб чиқариш харажатларининг моҳияти, таркиби ва элементлари 2. Маҳсулот таннархи таркибига кирувчи харажатларнинг гуруҳланиши 3. Ялпи фойдадан қопланадиган харажатлар 4. Соф фойдадан қопланадиган харажатлар 5. Товар моддий захираларга тегишли харажатлар 6. Харажатларни режалаштириш 7. Харажатларни оптималлаштиришда молиявий левериждан фойдаланиш

Ишлаб чиқариш харажатларининг моҳияти, таркиби ва элементлари Ҳар бир хўжалик юритувчи субъект маҳсулотни ишлаб чиқариш жараёни билан боғлиқ харажатларни амалга оширади. Маҳсулотни ишлаб чиқариш жараёнида сарф қилинган моддий ресурслар (асосий воситаларнинг эскириши, материаллар, уруғлик, ўғит, ёнилғи-мойлаш материаллари, эҳтиёт қисмлар ва бошқа) ва жонли меҳнат сарфлари ишлаб чиқариш харажатларини ташкил қилади. Корхонанинг маҳсулот ишлаб чиқариш, сотиш ва бошқа молиявий - хўжалик фаолияти натижасида юзага келадиган харажатларини қуйидагича туркумлаш мумкин (чизма): 1. Ишлаб чиқариш жараёнидаги иштирокига кўра: • ишлаб чиқариш харажатлари; • ноишлаб чиқариш харажатлари. 2. Ишлаб чиқаришда сарф этиладиган ресурсларнинг манбаига кўра: • ички харажатлар; • ташқи харажатлар. 3. Маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмининг ўзгаришига нисбатан: • доимий харажатлар; • ўзгарувчан харажатлар. 4. Маҳсулотнинг таннархига олиб борилиши жиҳатидан: • бевосита харажатлар; • билвосита харажатлар. 5. Корхонанинг умумий ишлаб чиқариш, молиявий ва бошқа хўжалик фаолияти натижасида юзага келадиган: • маҳсулот таннархига киритиладиган харажатлар; • давр харажатлари; • молиявий фаолият бўйича харажатлар; • фавқулодда зарарлар.

Ишлаб чиқариш харажатлари бевосита ишлаб чиқариш жараёнини амалга ошириш билан боғлиқ қуйидаги харажатлардан ташкил топади: • бевосита моддий материал харажатлари; • бевосита меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари; • ишлаб чиқаришга тааллуқли устама харажатлар. Бевосита маҳсулот ишлаб чиқариш жараёни билан боғлиқ бўлмаган харажатга ноишлаб чиқариш харажатлари деб юритилади. Унинг таркибига: • маҳсулотни сотиш билан боғлиқ харажатлар; • маъмурий бошқарув харажатлари; • бошқа операцион харажатлар ва зарарлар; • молиявий фаолият бўйича харажатлар; • фавқулодда зарарлар киради. Корхоналарнинг ишлаб чиқариш жараёнида фойдаланиладиган ўзига тегишли ресурслар сарфи унинг ички харажатларини , ташки мол етказиб берувчилар ва бошқа субъектлардан сотиб олинган ресурслар учун тўловлар корхонанинг ташқи харажатларини ташкил қилади. Қисқа муддатли даврда маҳсулот ҳажмининг ўсишига нисбатан доимий ва ўзгарувчи харажатлар фарқ қилади. Доимий харажатлар маҳсулот ҳажмининг ўзгаришига боғлиқ бўлмай, корхонанинг маълум бир вақт оралиғида сарфлаши қатъий белгилаб қўйилган ўзгармас харажатларини ифода этади. Бунга асосий воситаларнинг эскириш, бошқарув ходимларининг меҳнат ҳақи, суғурта тўловлари, телефон учун абонентлик тўлови ижара тўловлари ва шунга ўхшашларни мисол қилиб келтириш мумкин. Доимий харажатларнинг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, маҳсулот ҳажмининг ошиб бориши билан бир бирлик маҳсулотга тўғри келувчи доимий харажатлар камайиб боради. Ўзгарувчан харажатларнинг миқдори маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмининг ўсиши ёки камайишига қараб ўзгариб туради, яъни маҳсулотнинг ҳажмига мутаносиб бўлади. Ўзгарувчан харажатларнинг таркибига ишчиларнинг

меҳнат ҳақи ва унга нисбатан ажратмалар, хом ашё, ёнилғи-мойлаш материаллари, ёқилғи ва энергия, транспорт харажатлари ҳамда бошқа ресурсларнинг сарфи киради. Ўзгарувчи харажатларнинг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, маҳсулот ҳажмининг ошиб бориши бир бирлик маҳсулотга тўғри келувчи ўзгарувчан харажатларнинг ўзгаришига таъсир кўрсатмайди. Доимий ва ўзгарувчи харажатларнинг йиғиндиси хўжаликнинг умумий харажатларини ташкил қилади. Бундан ташқари бир бирлик маҳсулотни ишлаб чиқаришга сарфланган ўртача умумий харажатлар тушунчаси ҳам мавжуд. Ўртача доимий харажатлар , доимий харажатлар суммасини маҳсулотни ишлаб чиқариш ҳажмига бўлиш орқали ҳисобланади. Худди шунингдек, ўртача ўзгарувчан харажатларни , ўзгарувчи харажатлар суммасини маҳсулотни ишлаб чиқариш ҳажмига бўлиш орқали топиш мумкин. Ишлаб чиқаришнинг дастлабки босқичида, ҳали моддий ресурслар ва асосий воситалар тўла бандлик даражасига эришмаган даврда ўртача доимий харажатларнинг қиймати юқори бўлади ва ишлаб чиқариш ҳажмининг ошиб бориши билан у камайиб бориш хусусиятига эга. Ўртача ўзгарувчан харажатлар ишлаб чиқариш ҳажми оптимал чегарага етгунча камайиб боради, аммо ундан кейин ишлаб чиқаришга жалб этилган ортиқча ресурсларнинг самарасиз бўлиши туфайли, ўртача ўзгарувчи харажатлар ортиб боради. Кейинги ҳар бир қўшимча маҳсулотнинг бирлигини ишлаб чиқаришга сарфланадиган харажатлар чегаравий харажатлар деб юритилади. Уни умумий харажатлар суммасининг ўсган қисмини маҳсулот ҳажмининг ўсган қисмига бўлиш орқали топиш мумкин. Чегаравий харажатлар ишлаб чиқарилаётган ҳар бир қўшимча маҳсулот бирлиги хўжаликка қанчага тушишини кўрсатади. Айрим турдаги ишлаб чиқариш харажатларини яратилаётган маҳсулот таннархига тўғридан-тўғри киритиш мумкин. Унга ишлаб чиқаришдаги ишчиларнинг меҳнат ҳақи ва истеъмол қилинган моддий ресурслар сарфини киритиш мумкин. Бундай харажатларнинг турлари бевосита ишлаб чиқариш харажатлари деб юритилади.

Иккинчи бир харажат турлари бир неча хил маҳсулот етиштириш жараёнида иштирок этиши туфайли (масалан, транспорт воситалари ва технологик жиҳозларнинг эскириши), уларга кетган харажатларни шу маҳсулотларни ишлаб чиқаришдаги иштирокига мутаносиб тақсимлашга тўғри келади. Бундай харажатлар билвосита ишлаб чиқариш харажатлари деб юритилади. Хўжаликнинг ишлаб чиқариш, операцион, молиявий ва бошқа фаолияти натижасида юзага келадиган харажатлар Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 5 февралдаги 54- сонли қарори билан тасдиқланган «Маҳсулотлар (ишлар, хизматлар) ни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатларининг таркиби ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш тартиби тўғрисидаги Низом»га мувофиқ қуйидагича туркумланади: 1. Маҳсулот ишлаб чиқариш таннархини ҳосил қилувчи харажатлар уларнинг иқтисодий мазмунига кўра қуйидаги элементлар бўйича ажратилади: • ишлаб чиқаришнинг моддий харажатлари; • ишлаб чиқариш хусусиятига эга бўлган меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари; • ишлаб чиқаришга тегишли бўлган ижтимоий суғуртага ажратмалар; • асосий фондларнинг эскириш; • ишлаб чиқариш аҳамиятига эга бўлган бошқа харажатлар. 2. Ишлаб чиқариш таннархига киритилмайдиган, бироқ асосий фаолиятдан олинган фойдани аниқлашда ҳисобга олинадиган давр харажатларининг элементлари: • бошқарув харажатлари; • маҳсулотни сақлаш ва сотиш харажатлари; • бошқа операцион харажатлар. 3. Корхонанинг умумхўжалик фаолиятидан олинган фойдасини аниқлашда ҳисобга олинадиган молиявий фаолият бўйича харажатлар: • фоизлар бўйича тўловлар; • мол-мулкни узоқ муддатли ижарага (лизингга) олиш тўловлари;

• хорижий валюта билан операция бўйича салбий курс тафовутлари; • қимматли қоғозларга қўйилган маблағларни қайта баҳолаш; • молиявий фаолиятга оид бошқа харажатлар. 4. Корхонанинг одатдаги фаолиятига мос келмайдиган, бир неча йиллар давомида такрорланиб турмайдиган ва корхона (мулк эгасининг) қабул қилган бошқарув қарорларига боғлиқ бўлмаган ҳолда вужудга келадиган воқеалар ва ҳодисалар (сув тошқини, ёнғин, жала, дўл каби табиий офатлар ва мамлакат қонунчилигининг ўзгариши) натижасида кўрилган зарарларни қоплаш харажатлари. Маҳсулот таннархи таркибига кирувчи харажатларнинг гуруҳланиши Маҳсулот (ишлар, хизматлар) нинг ишлаб чиқариш таннархи маҳсулотни ишлаб чиқариш ёки қайта ишлаш (ишлар бажариш, хизматлар кўрсатиш) жараёнида фойдаланадиган табиий ресурслар, хомашё, материллар, ёқилғи, қувват, асосий фондлар, меҳнат ресурсларини, шунинингдек ишлаб чиқариш билан боғлиқ бошқа харажатларни қиймат баҳосини ифодалайди. Маҳсулот (ишлар, хизматлар)нинг ишлаб чиқариш таннархига бевосита маҳсулот (ишлар, хизматлар) ишлаб чиқариш билан боғлиқ, ишлаб чиқариш технологияси ва ташкил этилиши орқали зарур бўлган харажатлар киритилади. Улар қуйидагилардан иборат: - материалларга доир тўғри харажатлар; - меҳнатга доир тўғри харажатлар; - билвосита харажатлар, шу жумладан ишлаб чиқариш аҳамиятидаги устама харажатлар. Маҳсулот (ишлар, хизматлар)нинг ишлаб чиқариш таннархини ҳосил қиладиган харажатлар уларнингш иқтисодий мазмунига мувофиқ равишда қуйидаги элементлари бўйича туркумланади: - ишлаб чиқаришнинг моддий харажатлари (ишлатиладиган чиқиндилар қиймати чегириб ташланади);

- ишлаб чиқаришга оид тўғри меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари; - ишлаб чиқаришга тааллуқли асосий воситалар ва номоддий активлар амортизацияси; - ишлаб чиқаришга оид бошқа харажатлар. Ишлаб чиқаришга оид моддий харажатлар қуйидаги моддаларни ўз ичига олади: - ташқаридан сотиб олинадиган, ишлаб чиқариладиган маҳсулот таркибига кириб, унинг асосини ташкил этадиган ёки маҳсулот тайёрлашда (иш бажаришда, хизмат кўрсатишда) зарур компонент ҳисобланадиган хом ашё ва материаллар; - маҳсулот ишлаб чиқариш учун зарур меъёрий технологик жараённи таъминлаш учун ва маҳсулотни ўраш ва бошқа ишлаб чиқариш эҳтиёжлари учун сотиб олинган материаллар, шунингдек, жиҳозларни, таъмирлаш учун эҳтиёт қисмлар, инвентар, хўжалик ашёлари ва асосий воситалар таркибига киритилмайдиган меҳнат воситаларининг қиймати; - корхонада монтаж қилиш ва қўшимча ишлов бериш учун сотиб олинган бутлаш буюмлари ва ярим тайёр маҳсулотлар; - чет ташкилотлар ёки жисмоний шахслар, шунингдек корхонанинг асосий фаолиятига тааллуқли бўлмаган, ишлаб чиқаришлари ва хўжаликлари томонидан бажариладиган ишлаб чиқариш тавсифига эга бўлган ишлар ва хизматлар. Ишлаб чиқаришда истеъмол қилинган ишлар ва хизматларга маҳсулот тайёрлаш, хом ашё ва материалларга ишлов бериш бўйича операцияларни бажариш; истеъмол қилинадиган хом ашё ва материаллар сифатини белгилаш учун синовлар ўтказиш; белгиланган технологик меъёрларга риоя қилиниши устидан назорат; асосий ишлаб чиқариш воситаларини таъмирлаш ва ҳоказолар киради. Чет ташкилотларининг корхона ичида юк ташиш бўйича транспорт хизматлари (хом ашё, материаллар, асбоблар, деталлар, ярим тайёр маҳсулотлар бошқа хил юкларни базис (марказий) омбордан цехларга олиб ўтиш ва тайёр маҳсулотни сақлаш омборларига етказиб бериш) ҳам ишлаб чиқаришга оид хизматларга киради;

- табиий хом ашё (ерни маданийлаштиришга ажратмалар, ерларни маданийлаштирадиган махсус корхонарларга тўлов), ўрмон ҳудудларидан ёғоч материаллари сифатида олиш учун тўлов, сув хўжалиги тизимидаги саноат корхоналари оладиган сув учун тўлов (меъёр чегарасида ва ундан ортиқ). Саноатни хом ашё тармоқлари учун ёғоч материалларидан фойдаланиш ҳуқуқини амортизацияланадиган қиймати ёки фойдали қазилмалар (рудалар) қиймати ёки атроф муҳитни тиклаш харажатлари; - корхона транспорти билан ишлаб чиқариш учун бажарилган хизматларда, технологик мақсадлар, биноларни иситиш, барча турдаги қувватни ишлаб чиқаришда сарфланадиган, четдан сотиб олинган ёқилғини ҳамма турлари; - корхонани технологик, транспорт ва бошқа ишлаб чиқариш, шунингдек, хўжалик заруриятларига сарфланадиган сотиб олинадиган барча турдаги қувват (корхонада электр ва бошқа турдаги қувватни ҳосил қилиш, шунингдек, сотиб олинган қувват истемол жойигача етказиш ва қувватни пасайтириб бериш харажатлари тегишли харажат моддаларига киради); - моддий ресурсларни камомад ва бузилишидаги йўқотишлар; - корхонанинг транспорти ва ходимларининг моддий ресурсларни келтириш билан боғлиқ харажатлари (юклаш-тушириш ишлари қўшилган ҳолда) ишлаб чиқариш харажатларининг тегишли моддалари (меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари, асосий фондлар амортизацияси, моддий харажатлар ва бошқалар) га киритилади; - моддий ресурслар қийматига моддий ресурсларни етказиб берувчилардан олинган идиш ва ўрамлар учун тўланган корхона харажатлари ҳам қўшилади; - маҳсулот таннархига киритиладиган моддий ресурслар харажатларидан чиқариладиган чиқиндилар ҳамда идиш ва ўрамларнинг ҳақиқий қиймати сотиш, ишлатиш ёки омборга кирим қилиш нархларида чегирилади. Корхонада жорий этилган технологияга мувофиқ бошқа цехлар бўлинмаларга бундан кейин ҳам ана шу ёки бошқа маҳсулотлар (ишлар, хизматлар) ишлаб чиқариш учун тўлақонли хом ашё ёки материаллар сифатида берилаётган моддий ресурслар қолдиқлари таннархдан чегириладиган чиқиндиларга киритилмайди.

Таннархдан чегириладиган чиқиндиларни баҳолаш қуйидагича амалга оширилади. - агар чиқиндилардан асосий ишлаб чиқариш учун, ёрдамчи ишлаб чиқариш эҳтиёжлари, кенг истеъмол буюмларини (маданий- маиший ва хўжалик- рўзғор моллари) тайёрлаш учун фойдаланиш ёки четга сотиш мумкин бўлса, эҳтимолий фойдаланиш нархи бўйича, - агар чиқиндилар тўлақонли ресурс сифатида фойдаланиш учун четга сотилса, бирламчи оддий ресурсларни тўлиқ нархи бўйича ҳисобга олинади. «Моддий харажатлар» моддаси бўйича акс эттирилган моддий ресурслар қийматига харид қилиш нархлари, қўшимча (устама) ҳақлар, таъминот ташкилотларига тўланадиган воситачилик ҳақлари, товар биржалари, шу жумладан брокерлик хизматлари ҳақлари, божхона божлари ва йиғимлари, транспорт харажатлари киритилади. Ишлаб чиқариш тааллуқли меҳнатга ҳақ тўлаш харажатларига қуйидагилар киради: - корхонада қабул қилинадиган меҳнатга ҳақ тўлаш шакллари ва тизимларига мувофиқ ишбай ҳақлари, таъриф ставкалари ва мансаб маошлари асосида, ҳақиқатда бажарилган иш учун ҳисобланган иш ҳақи, шу жумладан, ишлаб чиқариш режаси бўйича дастлабки ҳужжатларда кўзда тутилган рағбатлантирувчи тусдаги тўловлар; - касб, маҳорат ва мураббийлик учун тариф ставкалари ва маошларга устамалар; - иш тартиби ва меҳнат шартлари билан боғлиқ компенсация тарзидаги тўловлар, шу жумладан: технологик жараён жадвалида кўзда тутилган тунги вақтда, ишдан ташқари вақтда, дам олиш ва байрам (ишланмайдиган) кунларда ишлаганлик учун тариф ставкалари ва маошларга устама ҳамда қўшимча ҳақлар; кўп сменали тартибда ишлаганлик, касбларни ўриндошлик билан бажарганлик ва хизмат кўрсатиш доираларини кенгайтирганлик учун устама ҳақлар;

оғир, зарарли, ўта оғир меҳнат шароитларида ва табиий-иқлим шароитларида ишлаганлик учун иш ҳақига устамалар, шу жумладан ушбу шароитлардаги узлуксиз иш стажи учун ҳукумат томонидан тасдиқланган касблар ва ишлар рўйхатларига кўра иш ҳақига устамалар; алоқа, темир йўл, сув, автомобиль транспорти ва тош йўллар ходимлари ҳамда фаолиятлари доимий ҳаракатда ёки кўчма (сайёр) хусусиятга эга бўлган ходимлар иш ҳақига ишга кетган вақтидан корхонага қайтиб келиш вақтигача суткасига тўланадиган устамалар; бевосита қурилиш, қайта жиҳозлаш ва мукаммал таъмирлаш ишларида, шунингдек вахта усулида иш бажарилганида ишнинг кўчма (сайёр) хусусиятлари учун ходимларга амалдаги қонунчиликда кўзда тутилган устама ҳақлар; ер ости ишларида доимий банд ходимларга уларнинг кириш жойидан шахта (кон)даги иш жойига бориш ва қайтишга меъёрланган вақти учун қўшимча тўловлар: меҳнатга ҳақ тўлашнинг ҳудудий тартибга солиниши орқали белгилаб қўйилган, шу жумладан туман коэффициентлари ҳамда чўл, сувсиз ва баланд тоғли жойларда ишлаганлик учун коэффициентлар бўйича амалдаги қонунчиликка мувофиқ тўловлар: вахта усулида иш бажарилганида вахтада ишлаш жадвалида кўзда тутилган корхона жойлашган жойдан (йиғилиш масканидан) иш жойига бориш ва қайтишда йўлда бўлган кунлар учун, шунингдек ходимларнинг оби-ҳаво шароитлари ёки транспорт ташкилотларининг айби билан йўлда ушланиб қолган кунлари учун тариф ставкаси, маош миқдорида тўланадиган ҳақлар: - ишларни вахта усулида ташкил этилганда иш вақти йиғиндисини ҳисобга олган ҳолда ва бошқа ҳолларда амалдаги қонунчиликда белгиланган меъёрдаги иш вақтидан сўнг бажарилган ишар учун бериладиган дам олиш кунлари учун ходимларга тўланадиган иш ҳақи; - ишлаб берилмаган вақт учун ҳақ, шу жумладан: амалдаги қонунчиликка мувофиқ, навбатдаги (ҳар йилги) ва қўшимча таътил тўловлари (фойдаланилмаган

таътил учун компенсациялар), ўсмирларнинг имтиёзли соатлари, ёш боласини овқатлантириш учун оналарнинг ишдаги танаффуслари, шунингдек тиббий кўрикдан ўтиш билан боғлиқ вақт учун тўловлар; - иш ҳақи қисман сақланиб, мажбурий таътилда бўлган ходимларга тўловлар; - текширув, қон топшириш ва қон топширишнинг ҳар бир кунидан кейин бериладиган донор ходимларга ҳақ; - давлат мажбуриятларини бажарганлик учун меҳнат ҳақи (ҳарбий йиғин), фавқулодда вазиятлар бўйича йиғинлар ва ҳоказо); - агар бажарилаётган иш учун ходимлар билан ҳисоб-китоблар бевосита корхонанинг ўзида қилинса, улар томонидан фуқаролик- ҳуқуқий тусда тузилган шартномалар, шу жумладан пудрат шартномаси бўйича ишларни бажарганлик учун корхона ходимлар жадвалига киритилмаган ходимлар меҳнатига ҳақ тўлаш; - қонунда белгиланган тартибга мувофиқ, ишлаб чиқариш жараёнида қатнашаётган ходимлар меҳнатига ҳақ тўлаш фондига киритиладиган тўловнинг бошқа турлари. Ишлаб чиқариш ходимларининг ижтимоий таъминоти учун ажратмалар қонунчиликда белгиланган меъёрлар бўйича ҳисобланади. Улар давлат пенсия фонди, бандлик фонди ва ксаба уюшмаларига ўтказилади. Корхона нодавлат пенсия фондларига, ихтиёрий тиббий суғуртага ва ижтимоий суғуртанинг бошқа турларига ажратмалар қилиши мумкин. Ишлаб чиқариш харажатлари таркибига ишлаб чиқариш мақсадидаги асосий фондлар ва номоддий активларнинг ҳисобланган амортизацияси суммалари ҳам киради. Ишлаб чиқариш мақсадидаги асосий воситалар ва номоддий активлар амортизация бўйича харажатлар қуйидагилардир: - асосий ишлаб чиқариш воситаларнинг, шу жумладан лизинг бўйича харид қилинган, қонунчиликда белгиланган меъёрларда, уларнинг дастлабки (тиклаш) қийматидан келиб чиқиб, ҳисобланган амортизация ажратмалари (ҳисобланган эскириш) суммалари, шу жумладан қонун ҳужжатларига мувофиқ; амалга ошириладиган жадаллаштирилган амортизация;

- ишлаб чиқариш мақсадидаги номоддий активлар эскириши (амортизацияси). Бу уларнинг дастлабки қийматидан ва фойдали ишлатиш муддатидан (лекин корхонанинг фаолият муддатидан ортиқ бўлмаган) келиб чиқиб ҳисобланади. Агар номоддий активнинг фойдали ишлатиш муддатини белгилаш мумкин бўлмаса, корхонанинг фаолият муддатидан ошиб кетмаган ҳолда, бу муддат беш йил деб белгиланади. Ишлаб чиқариш мақсадидаги бошқа харажатларга қуйидагилар киради: - ишлаб чиқариш жараёнига хизмат кўрсатиш харажатлари, шу жумладан: ишлаб чиқаришни хом ашё, материаллар, ёқилғ, асбоблар, мосламалар, бошқа воситалар ва меҳнат буюмлари билан таъминлаш харажатлари; асосий ишлаб чиқариш воситаларини ишчи ҳолатида тутиб туриш харажатлари (техник кўрик ва хизмат кўрсатиш, ўрта, жорий ва мукаммал таъмирлаш харажатлари); санитария-гигиена меъёрлари бажарилишини таъминлаш харажатлари; таъмирлашни ўтказиш учун захира барпо этиш харажатлари. Зарурат туғилганда корхоналар Ўзбекисон Республикаси Молия вазирлиги рухсати билан капитал таъмирлаш ишларини ўтказиш учун маблағлар захирасини барпо этишлари мумкин. Ушбу захирага ажратмалар "Ишлаб чиқаришга оид бошқа харажатлар" элементи таркибида акс эттирилади ва харажатларнинг тахмин қилинаётган қийматидан ва аосий воситалар ҳар бир объектининг капитал таъмирланиши даврийлигидан келиб чиқиб белгиланади. Заҳирага ажратмалар меъёри ҳар бир ҳисобот йилининг охирида қайтадан кўриб чиқилади ва зарурат туғилганда янги молия йилида ажратмалар миқдорлари кўпайтирилиши ёки камайтирилиши мумкин. Агар капитал таъмирлашга захира қилинган маблағлар суммалари мазкур объектни таьмирлашнинг ҳақиқатдаги харажатларидан ошиб кетса, ошган сумма ишлаб чиқариш харажатларидан чегириб ташланади. Агар ҳақиқатдаги харажатлар резерв қилинганидан ошиб кетса, ошган сумма "Ишлаб чиқаришга оид бошқа харажатлар"га киритилади; - ёнғиндан сақланиш ва қўриқлашни таъминлашга доир ҳамда корхоналарни техник ишлатиш, улар фаолиятини назорат қилиш қоидаларида кўзда тутилган

бошқа махсус талабларни таъминлаш харажатлари. Идорадан ташқари қўриқлаш харажатлари, мазкур ишлаб чиқаришнинг қўриқланиши махсус талаб қилинсагина, маҳсулотнинг ишлаб чиқариш харажатларига киритилиши мумкин. Акс ҳрлда улар давр харажатларига киритилади; - ишлаб чиқариш фаолиятига тааллуқли асосий ишлаб чиқариш воситаларининг жорий ижараси билан боғлиқ харажатлар; - табиатни муҳофаза қилиш мақсадидаги воситаларни тутиб туриш ва ишлатиш билан боғлиқ жорий харажатлар, атроф, табиий муҳитни ифлослантирганлиги ва чиқиндиларни жойлаштирганлиги учун компенсация тўловлари; - ишлаб чиқаришнинг хусусиятлари билан боғлиқ, ва амалдаги қонунчиликда назарда тутилган, меҳнат ва хавфсизлик техникасининг бир маромли шароитларини таъминлаш харажатлари; - бевосита ходимларнинг ишлаб чиқариш жараёнида иштироки билан боғлиқ соғлиқни муҳофаза қилиш харажатлари; - айрим тармоқлар ходимларига бепул тақдим этиладиган коммунал хизматлар, овқатланиш, озиқ-овқат маҳсулотлари қиймати, корхона ходимларига тақдим этилган бепул уй-жойга тўлаш харажатлари (ёки уй-жой, коммунал хизматлар ва ҳоказолар учун пул компенсацияси суммалари); - амалдаги қонунчиликка мувофиқ. бепул бериладиган, доимий шахсий фойлаланишда қоладиган буюмлар (шу жумладан махсус кийим-кечак, махсус овқатланиш) қиймати (ёки уларни пасайтирилган нархларда сотиш муно-сабати билан имтиёзлар суммаси); - техник бошқарув воситалари, алоқа тармоқлари, огоҳлантириш воситалари, ишлаб чиқариш жараёнига тегишли бошқа техник бошқарув воситалари, ҳисоблаш марказларини тутиб туриш ва хизмат кўрсатиш харажатлари; - қонунчиликка мувофиқ, ишлаб чиқаришда банд бўлган ходимларни тиббий кўрикдан ўтказиш учун тиббий муассасаларга тўланадиган ҳақ; - ишлаб чиқариш жараёнига тааллуқли ишлаб чиқариш ходимларининг хизмат сафарлари харажатлари;

- ишлаб чиқариш ходимлари ва ишлаб чиқариш активларини мажбурий суғурталаш харажатлари: - яроқсизликдан кўрилган йўқотишлар; - кафолатли хизмат муддати белгиланган буюмларни кафолатли таъмирлаш ва кафолатли хизмат кўрсатиш харажатлари; - ишлаб чиқаришнинг ички сабабларига кўра ишсиз туришлари туфайли йўқотишлар; - маҳсулот (хизмат)ни мажбурий сертификатлаш харажатлари, бунга капиталлаштириладиганлар кирмайди; - суд қарорларига асосан ёки уларсиз ишлаб чиқаришда шикастланганлик туфайли меҳнат қобилиятини йўқотиш билан боғлиқ нафақалар. Касб касаллиги муносабати билан нафакалар тўланиши; - умумий фойдаланишдаги йўловчи транспорти хизмат кўрсатмайдиган йўналишларда ходимларни иш жойига ва уйига ташиш билан боғлиқ харажатлар. - объектлар давлат капитал қўйилмалари эвазига бунёд этилаётганда қурилиш хатарларини суғурталаш билан боғлиқ харажатлар; - номоддий актив - гудвилл (фирма нархи) нинг, ишлаб чиқаришга тааллуқли бўлган мол-мулкка доир қисми суммасини белгиланган тартибда ҳисобдан чиқариш билан боғлиқ харажатлар; - кон қазиш тармоқларида тайёргарлик ишлари бўйича харажатлар, агар улар капитал харажатлар таркибида ҳисобга олинмаса (яъни асосий воситалар сифатида капиталлаштирилмаган бўлса). Ялпи фойдадан қопланадиган харажатлар Давр харажатлари - ишлаб чиқариш жараёни билан тўғридан- тўғри боғлиқ бўлмаган харажатлар давр харажатлари тоифасига киритилади. Уларга бошқарув, тижорат харажатлари, умумхўжалик мақсадидаги бошқа харажатлар, шу жумладан илмий-тадқиқот ва тажриба-конструкторлик ишланмалари харажатлари киради. Ушбу

харажатларнингучинчи гуруҳи корхонанинг маҳсулот ишлаб чиқариш фаолияти билан боғланмаганлиги. лекин маҳсулот (ишлар, хизматлар) ва сотиш бўйича асосий фаолияти билан умумий равишда боғланганлиги учун уларни бошқа операцион харажатлар деб аталади. Давр харажатлари таркибидаги харажатларнинг анчагина қисми ишлаб чиқарилган ва сотилган маҳсулот ёки товарлар ҳажмига боғлиқ эмас, аксинча, вақтга, хўжалик фаолиятининг қанча давом этиши билан кўпроқ боғлиқ. Ушбу харажатлар улар пайдо бўлган ҳисобот даврида йиғилади ва молиявий натижаларга киритилади. Давр харажатларига қуйидаги харажатлардан иборат: - маҳсулотни сотиш харажатлари; - бошқарув харажатлари; - бошқа операцион харажатлар, шу жумладан илмий-тадқиқот ва тажриба- конструкторлик ишланмалари харажатлари, ишлаб чиқариш ва бошқарув тизимини ривожлантириш харажатлари; - келгусида солиқ.солиш базасидан чиқариб ташланадиган ҳисобот даври харажатлари. Сотиш харажатларига қуйидагиларни ўз ичига олади : - товарларни темир йўл, ҳаво, автомобил, денгиз, дарё орқали ва от-уловда ташиш харажатлари. Бунга транспорт воситаларининг тўхтаб қолиши учун тўланган жарималар ҳам киради; - савдо ва умумий совқатланиш корхоналарини сотиш бўйича харажатлари, шу жумладан: маҳсулот (ишлар, хизматлар) сотилиши билан боғлиқ меҳнатга ҳақ, тўлаш харажатлари, бунга маъмурий-бошқарув аппарати ходимларига ҳақ тўлаш кирмайди; иш ҳақига тааллуқли ижтимоий суғурта харажатлари; савдо эҳтиёжлари учун фойдаланиладиган бинолар, иншоотлар ва хоналарни ижарага бериш, сақлаш ва таъмирлаш харажатлари; асосий воситалар ва номоддий активлар амортизацияси; санитария кийимлари, сочиқ ва дастурхонлар, арзон инвентарь ва хўжалик ашёлари, ошхона анжомлари ва идиш-товоқларнинг эскириши;

газ, ёқилғи, электр қуввати харажатлари; товарларни сақлаш, ишлов бериш ва навларга ажратиш харажатлари; савдо рекламаси харажатлари; ташиш, сақлаш ва сотишда меъёрлар доирасида ва улардан ортиқча товарлар талафотлари; идишлар харажатлари; мол-мулкни мажбурий ва ихтиёрий суғурталаш харажатлари; меҳнатни муҳофаза қилиш ва хавфсизлик техникаси харажатлари; ҳаво ҳайдагичларни ўрнатиш ва сақлаш, машиналар ва уларнинг ҳаракатланадиган қисмлари, туйнуклар, тешиклар ва ҳоказоларни ғов билан ўраб қўйишнинг жорий (нокапитал тусдаги) харажатлари; махсус кийим ва махсус пойабзалнинг эскириши; махсус кийим, махсус пойабзал ва якка тартибдаги ҳимоянинг бошқа воситалари, дастурхон ва сочиқлар ҳамда санитария кийимини ювиш, тузатиш ва дезинфекдиялаш учун корхоналар, таъмирловчи ва бошқа юридик шахсларга ҳақ тўлаш; махсус кийим ва пойабзални тозалаш ва тузатиш учун сарфланган материаллар қиймати; умумий совқатланиш ва савдо ходимларини тиббий кўрикдан ўтказганлик учун тиббий муассасаларга тўланадиган ҳақ; касса хўжалигини юритиш ва тушумни инкассациялаш чиқимлари; умумий овқатланиш корхоналарида қоғоз дастрўмолчалар, дастурхонлар, стакан ва тақсимчалар, бир маротаба фойдаланиладиган анжомлар қиймати; - сотиш бозорларини ўрганиш харажатлари (маркетинг, реклама харажатлари); юқорида қайд этилмаган сотишга доир бошқа харажатлар. Маъмурий харажатларга қуйидагилар киритилади: - бошқарув аппарати ходимларига тааллуқли меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари;

- бошқарув аппарати ходимларига тааллуқли ижтимоий суғуртага ажратмалар; - енгил хизмат автотранспорти ва бошқа микроавтобусларни сақлаш, ёллаш ва ижарага олиш харажатлари; - хўжалик юритувчи субъект ва унинг таркибий бўлинмаларини ташкил этиш ва бошқариш харажатлари; - бошқарувнинг техник воситалари, алоқа тармоқдари. Огоҳлантириш воситалари, ҳисоблаш марказлари ва ишлаб чиқаришга тааллуқли бўлмаган бошқа техник бошқарув воситаларини сақлаш ва уларга хизмат кўрсатиш харажатлари; - ижара, хизматлар кўрсатгани учун алоқа тармоқларига ҳақ (АТС, мобил, йўлдош, пейжинг алоқаси ва Интернет): - халқаро ва шаҳарлараро телефон сўзлашгувларига ҳақ тўлаш; - маъмурий-бошқарув эҳтиёжлари учун бино ва хоналар ижарасига ҳақ тўлаш; - маъмурий мақсаддаги асосий воситаларни сақлаш ва таъмирлаш харажатлари, шунингдек уларнинг эскириши (амортизацияси); - юқори ташкилотлар ва юридик шахслар бирлашмалари: вазирликлар, идоралар, уюшмалар, концернлар ва ҳоказоларни сақлашга ажратмалар: - ишлаб чиқариш жараёни билан боғланмаган ходимлар ва мол- мулкнинг мажбурий ва ихтиёрий суғуртаси харажатлари; - бошқарув ходимларининг хизмат сафарлари харажатлари; - вакиллик харажатлари; - хоналарни бепул бериш харажатлари, умумий овқатланиш корхоналарига коммунал хизматлар қийматини тўлаш ва ҳоказо; - бевосита ишлаб чиқариш жараёнига тааллуқли бўлмаган, табиатни муҳофаза қилиш мақсадидаги воситаларни сақлаш ва фойдаланиш билан боғлиқ, жорий харажатлар, атроф табиий муҳитни ифлослантирганлиги ва чиқиндиларни жойлаштирганлиги учун компенсация тўловлари. Бошқа операцион харажатлар қуйидагилардан иборат:

- ходимларни тайёрлаш ва қайта тайёрлаш харажатлари, бундан янги жорий этилаётган хўжалик юритувчи субъектда ишлашга қабул қилинадиган ходимлар мустасно; - лойиҳалар ва қурилиш-монтаж ишларидаги камчиликларни, шунингдек объект ҳузуридаги омборга ташишда юз берган шикасгланиш ва носозликларни бартараф этиш харажатларини қоплаш, занглашга қарши ҳимоя воситалари нуқсонларини юзага келтирган сабабларни тафтиш (ускунани муҳофазалаш) харажатлари ва етказиб бериш ҳамда ишларни бажариш шартларини бузган юридик шахслар ҳисобига, камчиликлар, шикастланиш ёки зарарлар учун масъул етказиб берувчи ёки бошқа хўжалик юритувчи субъектлар ҳисобига мазкур харажатлар тўланиши мумкин бўлмаган даражада амалга ошириладиган шунга ўхшаш бошқа харажатлар; - маслаҳат ва ахборот хизматлари учун тўланадиган ҳақлар; - аудиторлик хизматларига тўланадиган ҳақ; - ўзининг хизмат кўрсатувчи ишлаб чиқаришлари ва хўжаликларини сақлашдан кўриладиган зарарлар; - бевосита ходимларнинг ишлаб чиқариш жараёнида иштироки билан боғланмаган соглщни сақлаш ва дам олишни ташкил этиш тадбирлари; - хўжалик юритувчи субъектлар томонидан маҳсулот ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлмаган ишлар (хизмат)ларни бажариш харажатлари (шаҳар ва қўрғонларни ободонлаштириш ишлари, қишлоқ хўжалигига ёрдам кўрсатиш ва бошқа турдаги ишлар); - компенсацияловчи ва рағбатлантирувчи тусдаги тўловлар, шу жумладан: Ўзбекистан Республикаси Ҳукуматининг қарорлари бўйича компенсация тўловлари; - кўп йил ишлагани учун бир галги мукофотлар, тақдирлаш ва тўловлар, шу жумладан, хўжалик юритувчи субъектнинг қарорига кўра натурадаги тўловлар, шунингдек улар бўйича ижтимоий фондларга ҳисобланган суммалар; - мажбуран ишга келмаганлик ёки кам ҳақ тўланадиган ишни бажарганлик вақти учун қонун ҳужжатларига мувофиқ ёки хўжалик юритувчи субъектнинг қарорига

кўра ҳақ тўлаш; - меҳнат қобилияти вақтинча йўқотилган тақдирда қонун ҳужжатларига биноан белгиланган ҳақиқий иш ҳақига қадар қўшимча тўловлар; - малака ошириш ва ходимларни қайта тайёрлаш тизимида ўқитилган вақтда асосий иш жойидан ишчиларга, улар ишдан ажратган ҳолда хўжалик юритувчи субъектнинг ишчи ва хизматчиларига тўланадиган иш ҳақи; - ўн икки ёшгача икки ва ундан ортиқ болалари ёки ўн олти ёшгача ногирон болалари бўлган аёлларга қонунга мувофиқ қўшимча таътил учун ҳақ тўлаш; - ходимларга бепул товарлар, маҳсулот ва бошқа бойликлар бериш ёки ходимлар учун ишлар, хизматларни бажариш; - ходимлар харажатларини тўлаш (овқатланиш, йўлда юриш. дам олиш ва даволанишга йўлланмалар, экскурсиялар, спорт секциялари, тўгараклар, клублардаги машғулотлар, маданий кўнгил очиш ва жисмоний тарбия (спорт) тадбирларида қатнашиш, обуна, ходимларнинг шахсий истеъмоли учун товарлар ва шунга ўхшаш бошқа тўловлар); - иш ҳақини ҳисоблашда ҳисобга олинмайдиган тўлов ва харажатлар, шу жумладан: - пенсияга устамалар, пенсияга чиқаёттан меҳнат фахрийларига тўланадиган бир йўла нафақалар; - корхонани қайта тузиш, ходимлар сони ва жадвали қисқариши муносабати билан хўжалик юритувчи субъектлардан бўшатиб олинаётган ходимларга қонунга мувофиқ, тўланадиган тўловлар; - ходимларга тўланадиган моддий ёрдам; - соғлиқни сақлаш объектлари, қариялар ва ногиронлар уйлари, мактабгача ёшдаги болалар муассасалари, соғломлаштириш масканлари, маданият ва спорт объектлари, халқ таълими муассасалари ва уй-жой фонди объектларини тутиб туриш харажатлари (шу жумладан амортизация ажратмалари ва барча турлардаги таъмирлашни ўтказиш харажатлари); - вақтинча тўхтатиб қўйилган ишлаб чиқариш қувватлари ва объектларии сақлаш харажатлари (бошқа манбалар ҳисобига қопланадиган харажатлардан

ташқари); - банк ва депозитарий хизматларига ҳақ тўлаш; - экология, соғломлаштириш ва бошқа хайрия жамғармаларига, маданият, халқ таълими, соғлиқни сақлаш, ижтимоий таъминот, жисмоний тарбия ва спорт корхоналари, муассаса ва ташкилотларига бадаллар; - бюджетга мажбурий тўловлар, солиқлар. йиғимлар, амалдаги қонун ҳужжатларига мувофиқ амалга ошириладиган ва хўжалик юритувчи субъект харажатларига киритиладиган, давлатнинг мақсадли жамғармаларига ажратмалар, шунингдек, Ҳукумат қарорларига мувофиқ, давлатлараро ташкилотларга аъзолик бадалларини тўлаш; - зарарлар, жарималар, пенялар, шу жумладан: • бекор қилинган ишлаб чиқариш буюртмалари бўйича талафотлар; • бевосита ишлаб чиқариш жараёнига тааллуқли бўлмаган моддий бойликларнинг талафотлар ва камомадлари; • ишлаб чиқариш захиралари ва тайёр маҳсулотни паст баҳо усули ёки сотишнинг соф қиймати бўйича қайта баҳолаш ёки нархни тушириш натижасида кўрилган зарарлар; • идиш билан боғлиқ, операциялар бўйича зарарлар; • суд чиқимлари; • даргумон қарзлар бўйича захирага ажратмалар; • даъво муддати ўтиб кетган дебиторлик қарзи ва ундириш мумкин бўлмаган бошқа қарзларни ҳисобдан чиқариш зарарлари, шунингдек қонунга мувофиқ. юридик ва жисмоний шахслар билан ҳисоб-китоблар бўйича даргумон қарзларни ҳисобдан чиқаришдан кўрилган зарарлар; • ҳисобот йилида аниқланган ўтган йиллар операпиялари бўйича зарарлар; • табиий офатлардан кўрилган қопланмайдиган талафотлар ва зарарлар (ишлаб чиқариш захиралари, тайёр буюмлар ва бошқа моддий бойликларнинг йўқ. қилиниши ва бузилиши, ишлаб чиқариш тўхташидан кўрилган талафотлар ва ҳоказо), шу жумладан табиий офатларнинг олдини олиш ва оқибатларни тугатиш

билан боғлиқ харажатлар; • айбдорлари аниқланмаган ёки зарур суммаларни айбдор ҳисобига қоплаб бўлмайдиган ҳолларда ўғирликлардан кўрилган зарарлар; • хўжалик юритувчи субъектнинг асосий воситалари ва бошқа мол-мулки (активлари) чиқиб кетишидан (балансдан ҳисобдан чиқаришдан) кўрилган зарарлар; • хўжалик шартномалари шартларини бузганлик учун, шу жумладан етказиб берувчилар ва дебиторлар айби билан белгиланган ёки эътироф этилган жарималар, пенялар, вақтида тўланмаган тўловлар ва бошқа хил чоралар, шунингдек етказилган зарарларни тўлаш харажатлари; • солиқ қонунчилиги ва бошқа қонун ҳужжатларини бузганлик учун жарима ва пенялар; • тўланган бошқа жарималар; • ходимларга бериладиган ёки ёрдамчи хўжаликлар томонидан хўжалик юритувчи субъектнинг умумий совқатланиш корхонаси учун ишлаб чиқариладиган маҳсулот (ишлар, хизматлар) бўйича нарх тафовутлари; • ишлаб чиқариш жараёни билан боғлиқ бўлмаган мол-мулк бўйича гудвилл (фирма нархи) нинг белгиланган тартибда ҳисобдан чиқариш билан боғлиқ харажатлар; • янги технологиялар яратиш ва қўлланилаётган технологияларни такомиллаштириш, шунингдек илмий-тадқиқот, тажриба-конструкторлик ишлари олиб бориш, хом ашё ва материалларнинг янги турларини яратиш, ишлаб чиқаришни қайта жиҳозлаш билан боғлиқ маҳсулотлар сифатини ошириш харажатлари; • ишлаб чиқариш тусидаги ихтирочилик, рационализаторлик, тажриба-синов ишларини олиб бориш, ихтирочилик ва рационализаторлик таклифлари бўйича моделлар ва намуналарни тайёрлаш ва синаш, кўргазмалар ва кўриклар, танловларни, сертификатлашни ҳамда ихтирочилик ва рационализаторлик бўйича бошқа тадбирларни ташкил этиш, муаллифлар ҳақини тўлаш харажатлари ва бошқа харажатлар;

• ижарага берилган асосий воситаларни таъмирлаш харажатлари; • бошқа харажатлар. Соф фойдадан қопланадиган харажатлар Уйидаги харажатлар маҳсулот таннархини аниқлашда ишлаб чиқариш харажатларига киритилсада, солиқ қонунчилиги уларнинг солиқ тўлангандан сўнг корхона ихтиёрида қоладиган соф фойдадан қопланиши лозимлиги белгилаб қўйган : - хўжалик юритувчи субъектлар томонидан сув хўжалиги тизимларидан белгиланган лимитлардан ортиқча олинадиган сув учун тўлов; - ишлаб чиқариш сохасида моддий бойликларнинг табиий ишдан чиқиш нормаларидан ортиқча нобудгарчиликлар, бузилишлар ва камомадлар. Хўжалик юритувчи субъектнинг ишлаб чиқариш ишчилари ва бошқа ходимлари меҳнатига харажатлар бўйича қуйидагилар солиққа тортиладиган базага қайтариб кирилади: Айрим тармоқлар ходимларига бепул кўрсатиладиган коммунал хизматлар, бепул бериладиган овқатлар, маҳсулотлар қиймати, ходимларга бепул бериладиган уй-жой ҳақини тўлаш харажатлари (бепул берилмаган уй-жой, кўрсатилмаган коммунал хизматлар ва шу кабилар учун пул компенсация суммаси: - хўжалик юритувчи субъект ходимларига Харажатлар таркиби тўғрисидаги Низомнинг «Ишлаб чиқариш таннархи» бўлимининг I.2.7 - бандида кўрсатилтан: қўшимча тўловларнинг бошқа турлари: қўшимча тўловларнинг бошқа турлари: моддий ёрдам (шу жумладан, кооператив уй-жой курилиши бошланғич бадал учун, кооператив ва якка тартибда уй-жой қурилишига кредитни қисман тўлаш учун ходимларга бепул моддий ёрдам).

- жамоа шартномаси бўйича ходимларга қўшимча равишда (қонунчиликда назарда тутилгандан ортиқча) берилган таътиллар, улар бўйича компенсация тўловлари: - ходимларга бериладиган маҳсулотлар (ишлар, хизматлар) ёки хўжалик юритувчи субьектнинг умумий овқатланиш учун ёрдамчи хўжаликлар тайёрлайдиган маҳсулотлар нархлари бўйича тафовутлар: - хўжалик юритувчи субъект раҳбарлари қарорига кўра амалга ошириладиган, ишлаб чиқариш ходимларининг қонунчиликда назарда тутилган нормалардан ортиқча хизмат сафарлари билан боғлиқ тўловлар. Ишлаб чиқаришга тегишли бўлган ижтимоий суғуртага ажратмалар бўйича қуйидагилар соф фойдадан қопланиши лозим: - нодавлат пенсия жамғармаларига, ихтиёрий тиббий суғуртага ва ихтиёрий суғуртанинг бошқа турларига ажратмалар. Асосий воситалар ва моддий активлар амортизацияси бўйича қуйидагилар соф фойдадан қопланади: - жадаллаштирилган усулда амортизацияга ажратилган сумма билан солиқ ҳақ идаги қонунларга мувофиқ белгиланган нормалар бўйича амортизацияга ажратилган сумма ўртасидаги тафовут. Ишлаб чиқариш тусидаги бошқа харажатлар бўйича қуйидагилар соф фойдадан қопланади: - атроф-муҳитга ифлослантирувчи моддаларни йўл қўйиладиган чегаравий нормалардан ортиқча ташлаганлик (оқизганлик) учун тўловлар; - тегишли ваколатли органлар қарорларисиз тўланадиган, ишлаб чиқаришдаги шикастланишлар туфайли меҳнат қилиш лаёқатини йўқотишлар билан боғлиқ нафақалар. Давр харажатлари бўйича қуйидагилар соф фойдадан қопланади : - реклама ва маркетинг учун белгиланган нормалардан ортиқча харажатлар: - хизмат енгил транспорти ва хизмат микроавтобусини сақлашга сарфланадиган харажатлар, уларни ёллаш ва ижарага олиш харажатлари; - ижара ҳамда хизмат кўрсатганлик учун уяли, йўлдош, пейжинг алоқа

узелларига тўлов; - шаҳарлараро ва халқаро телефон сўзлашув белгиланган нормативларидан ортиқча тўлов; - юқори органлар ҳамда юридик шахслар бирлашмалари, вазирликлар, идоралар, уюшмалар, концернлар ва бошқалар харажатларига ажратмалар; - бошқарув ходимларининг хизмат сафарлари учун белгиланган нормалардан ортиқча харажат; - қонунчиликда белгиланган норма ва нормативлар бўйича вакиллар харажатлар; - умумий овқатланиш корхоналари учун бепул бинолар бериш харажатлари, уларга коммунал хизматлар кўрсатиш қийматини тўлаш ва бошқалар; - ишлаб чиқариш жараёнига бевосита тааллуқли бўлмаган, атроф-муҳитга ифлослантирувчи моддаларни нормалардан ортиқча ташлаганлиги (оқизганлиги) учун тўловлар; - хўжалик юритувчи субъект соҳасига тўғри келмайдиган касблар бўйича ва нормалардаи ортиқча кадрлар тайёрлаш харажатлари; лойиҳалардаги ва қурилиш-монтаж ишларидаги камчиликларни, шунингдек объект ёнидаги омборга ташиб келтирилгунгача содир бўлган бузилишлар ва деформацияларни бартараф этиш бўйича харажатлар, занглашдан ҳимоя қилишдаги камчиликлар оқибатида текшириб кўриш (асбоб-ускуналарни қисмларга ажратиш) бўйича харажатлар ва шу каби бошқа харажатлар етказиб бериш ва ишларни бажариш шартларини бузган юридик шахслар ҳисобига ушбу харажатларни камчиликлар, бузилишлар ёки нобудгарчиликлар учун жавобгар етказиб берувчи ёки бошқа хўжалик юритувчи субъектлар ҳисобига ундириш мумкин бўлмаган миқдорда, қопланади; хўжалик юритувчи субъект қатнашчиларидан (мулкдорларидан) бирининг ташаббуси бўйича амалга оширилган аудиторлик хизматлари учун тўловлар; - ўз хизмат кўрсатувчи ишлаб чиқаришлари ва хўжаликларига сарфланган харажатлардан кўрилган зарарлар;

- ходимларнинг ишлаб чиқариш жараёнида бевосита қатнашиши билан боғлиқ бўлмаган саломатликни муҳофаза қилиш ва дам олишни ташкил қилиш тадбирлари харажатлари; - маҳсулот ишлаб чиқариш (шаҳарлар ва шаҳарчаларни ободонлаштириш, қишлоқ хўжалигига ёрдам кўрсатиш ва бошқа иш турлари) билан боғлиқ бўлмаган ишлар (хизматлар) ни бажаришга хўжалик юритувчи субъектлар томонидан сарфланган харажатлар; - хўжалик юритувчи субъектнинг ўз қарорига кўра бир йўла тўланадиган мукофотлар ва тақдирлашлар, узоқ йил ишлаганлик учун тўловлар, шу жумладан натура тўловлари шунингдек улар бўйича ижтимоий жамғармаларга ўтказилган суммалар; - ходимларга товарлар, маҳсулотлар ва бошқа қимматбаҳо буюмларни бепул бериш ёки ходимлар учун ишлар, хизматларни бажариш; - ходимлар харажатларини тўлаш (овқатланишга, йўл ҳақига, даволаниш ва дам олишга, экскурсияларга, саёхатларга йўлланмаларга, спорт секцияларида, тўгаракларида, клубларида машғулотларга, маданий кўнгил очар томошаларга, жисмоний тарбия (спорт) тадбирларига, обунага ва ходимларнинг шахсий истеъмол товарларига ва бошқа шу кабиларга тўловлар; - ходимларнинг пенсияга чиқишишда меҳнат фахрийларига бир йўла тўланадиган нафақалар; - ходимларга тўланадиган моддий ёрдам; - соғлиқни сақлаш объектлари, қариялар ва ногиронлар уйлари ва болалар мактабгача тарбия муассасалари, соғломлаштириш лагерлари, маданият ва спорт объектлари, халқ таълими муассасалари, шунингдек уй-жой фонди объектлари таъминотиго (шу жумладан барча турдаги таъмирлашларни ўтказиш учун амортизация ажратмалари ва харажатларни ҳам қўшган ҳолда) жойлардаги давлат ҳокимияти органлари томонидан белгиланган нормативлардан ортиқча харажатлар; - экология, соғломлаштириш ва бошқа хайрия жамғармаларига (агар улар юридик шахслар сифатида рўйхатдан ўтказилган бўлса), маданият, халқ таълими,

соғлиқни сақлаш, ижтимоий таъминот, жисмоний тарбия ва спорт корхоналари, муассасалари ва ташкилотларига бадаллар; - ишлаб чиқариш жараёнига бевосита тегишли бўлмаган моддий бойликларни табиий камайиш нормаларидан ортиқча нобудгарчилиги ва камомади; - суд харажатлари; - тўланиши шубҳали қарзлар бўйича захирага ажратмалар; - айбдорлари аниқланмаган ўғирликлардан ёки айбдор томон ҳисобидан зарур суммани ундириш мумкин бўлмаган ҳолларда кўрилган зарарлар; - хўжалик юритувчи субъект томонидан уч йилдан кам ишлатилган асосий воситаларни ҳамда хўжалик юритувчи субъектнинг бошқа мол-мулки (активлари)ни сотишдан кўрилган зарар, шунингдек, хўжалик юритувчи субъектнинг асосий воситаларини ва бошқа мол-мулкини (активларини) ҳисобдан чиқариш, текин бериш ва уларнинг бошқача тарзда камайишидан кўрилган зарарлар; - хўжалик шартномалари шартлариннг, шу жумладан маҳсулот етказиб берувчилар ва дебиторлар айби билан бузилганлиги учун белгиланган ёки эътироф этилган жарималар, пенялар, неустойкалар ва бошқа хил санкциялар, шунингдек, етказилган зарарларни тўлаш бўйича харажатлар; - солиқ ҳақидаги қонунларни ва бошқа қонунларни бузганлик учун жарималар ва пенялар; - тўланган бошқа жарималар; - бошқа харажатлар. Молиявий фаолият бўйича қуйидаги харажатлар соф фойдадан қопланади: - Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан белгиланган ҳисоб ставкаларидан ортиқча қисқа муддатли банк кредитларига хизмат кўрсатиш бўйича, шунингдек, тўлов муддати ўтган ва муддати узайтирилган ссудалар бўйича тўловлар; - узоқ муддатли банк кредитларига хизмат кўрсатиш бўйича тўловлар;

- қимматли қоғозлар чиқариш билан боғлиқ харажатлар; - Қ ИММАТЛИ қоғозлар қийматини муддатидан олдин тўлаш муносабати билан вужудга келган дисконт, агар у бюджетдан қарзларни тўлаш билан боғлиқ бўлмаса. Товар моддий захираларга тегишли харажатлар Бухгалтерия ҳисоби тўғрисидаги қонунчилик ёки, аниқроғи, бухгалтерия ҳисоби миллий стандартлари товар-моддий захираларнинг таннархи қуйидагилардан иборат бўлишини кўрсатиб беради: а) товар-моддий захираларни сотиб олиш харажатлари, жумладан харид қиймати, импорт божхона божлари ва тўловлари, тайёрлов-воситачилик ташкилотларига тўланган комиссион тўловлар, бошқа солиқлар (корхона кейинчалик қайтариб олиши мумкин бўлганлардан ташқари), фрахт қиймати (захираларни сотиб олиш билан боғлиқ транспорт тайёрлов ва йўлдаги товарларни суғурталаш харажатлари), сотиб олиш билан бевосита боғлиқ бошқа харажатлар; б) қайта ишлаш харажатлари, тайёр маҳсулот ишлаб чиқариш билан бевосита боғлиқ харажатлар, жумладан: - ишлаб чиқаришга тааллуқли материал харажатлари; - асосий ишлаб чиқаришда, яъни дастгох ва ускуналарда хом ашё ва материалларни тайёр маҳсулотга қайта ишлаш билан банд бўлган ишчиларнинг иш ҳақи ва ишлаб чиқаришга тааллуқли ижтимоий суғуртага ажратмалар; - билвосита харажатлар - бу харажатлар ишлаб чиқариш жараёнига хизмат кўрсатиш билан боғлиқ ишлаб чиқариш харажатларидир. Масалан, ёрдамчи ишчиларнинг вақтбай иш ҳақи, ишлаб чиқариш асосий воситаларининг амортизацияси, ишлаб чиқариш асосий воситаларининг жорий ва капитал таъмирлаш харажатлари ва маҳсулот ҳажмининг ўзгариши билан боғлиқ бўлмаган шартли доимий харажатлар. в) бошқа харажатлар - ТМЗларни керакли жойга келтириш билан боғлиқ бўлган транспорт ва уларни тегишли ҳолатда ушлаб туриш билан боғлиқ бошқа харажатлар

(тайёр маҳсулотни омборга ташиб келтириш, якка тартибдаги буюртмалар бўйича товарларни конструкция қилиш харажатлари ва бошқалар). Хизмат кўрсатиш корхоналарида ТМЗлар таннархи қуйидагилардан ташкил топали: а) хизмат кўрсатиш билан бевосита боғлиқ бўлган ходимларни (бошқарув ходимлари билан бирга) иш ҳақи ва ижтимоий суғуртага ажратмалар каби харажатлар; б) ёрдамчи материаллар харажатлари; в) хизмат кўрсатиш жараёнида юзага келган бошқа устама харажатлар. Ҳамма соҳаларда қуйидагилар ТМЗ таннархига киритилмайди (хизмат кўрсатишни ҳам қўшган ҳолда): а) меъёрдан ортиқ (корхонада белгиланган энг оқилона бўлган харажатлар меъёри) материаллар, иш кучи ва бошқа режада назарда тутилмаган харажатлар; б) агар технологик жараёнда зарур бўлмаса, ишлаб чиқариш циклининг алоҳида босқичлари ўртасида ТМЗни сақлаш харажатлари; в) умумий ва маъмурий - бошқарув харажатлари; г) сотиш билан боғлиқ харажатлар. 3. Товар-моддий захираларнинг таннархини ҳисоблаш усуллари а) ялпи солиштириш (идентификация) усули – ўзаро алмаштирилмайдиган захираларнинг алоҳида моддаларининг ёки объектларининг таннархи ҳар бир модда ёки объект бўйича алоҳида аниқланади; б) Ўртача тортилган қиймат усули (АУЕСО) - ТМЗлар ҳар бир бирлигининг қиймати ҳисобот давридаги бошида шу турдаги ТМЗ бирликлари ва ҳисобот даври давомида сотиб олинган ёки ишлаб чиқарилган шу турдаги бирликларнинг ўртача тортилган қиймати сифатида аниқланади. ТМЗ бирлигининг ўртача тортилган қиймати ТМЗнинг бутун қийматини шу захиралар бирликларининг сонига бўлиш билан аниқланади; в) биринчи харид баҳолари бўйича баҳолаш усули ( FIFO - биринчи кирим - биринчи чиқим) - биринчи навбатда сотиб олинган товарларнинг таннархи

биринчи навбатда сотиб юборилган товарларга олиб борилиши керак деган тахминга асосланган. Ҳисобот даврининг охирига мавжуд бўлган товарларнинг таннархи, охирги сотиб олинган товарларга тааллуқли бўлади, сотилган товарларнинг таннархи эса олдин сотиб олинганларга мувофиқ келади. FIFO усули товарларни амалдаги ҳақиқий жисмоний ҳаракатига боғлиқ бўлмаган ҳолда, ҳар қандай тармоқ корхоналари томонидан қўлланилиши мумкин, чунки у товарлар ҳаракатини эмас, қиймат ҳаракатини ҳисобга олади. Инфляция шароитида FIFO усули соф фойданинг энг юқори бўлган даражасини таъминлайди. Бунинг сабаби шундаки, компаниялар жорий нархлар ошганда сотиш нархларини ҳам оширишга интиладилар, аммо шу ҳолат инобатга олинмайдики, материал захиралар нархларнинг ўсишидан илгари сотиб олинган бўлиши мумкин. Нархларни пасайиши шароитида эса тегишли равишда бунга тескари жараён кузатилади. Демак, FIFO усулининг асосий камчилиги шундан иборатки, у фойда кўрсаткичига иқтисодий ривожланиш цикли таъсирини кучайтиради. Ушбу усулнинг асосий афзаллиги шундан иборатки, ушбу усулнинг қўлланиши товар захираларига жорий харажатларига яқин бўлган баҳони бсради; г) охирги харид нархлари бўйича баҳолаш усули ( LIFO – охирги кирим - биринчи чиқим) - охирги харид қилинган товарларнинг таннархи биринчи навбатда сотилган товарларнинг қийматини аниқлаш учун, ҳисобот даврининг охирига бўлган захираларнинг таннархи эса биринчи навбатда харид қилинган товарлар таннархи асосида ҳисоб қилинади деган тахминга асосланган. Ушбу усулни қўллаш инфляция шароитида энг кам бўлган фойдани ва дефляция жараёнларида эса энг кўп бўлган соф фойдани беради. Демак, иқтисодий ривожланиш цикли (юксалиш ва инқироз) таъсирини юмшатиш имкониятини яратади. Ушбу усулнинг камчилиги шундан иборатки, вақт ўган сари LIFO усули бўйича захираларни баҳолаш ҳақиқатдан борган сари узоқлашади ва сотиб олишга кетган ҳақиқий харажатларни ҳам, ўрнини босадиган харажатларни ҳам акс эттира олмайди.

LIFO усули инфляцияга мос равишда солиқ тўланишини кейинга суришга имкон беради. Жаҳоннинг кўп мамлакатларида, шу жумладан Ўзбекистонда бу усулга рухсат этилмаган. Мазкур усулда бир акцияга тўғри келадиган даромад ҳам камроқ бўлиб кўринади. Бухгалтерия ҳисобининг халқаро стандартлари ТМЗларни баҳолашда LIFO усулини қўллашнига тавсия қилмайди. Харажатларни режалаштириш Бозор иқтисодиёти шароитида корхонада харажатларни режалашггириш харажатлар таркибини аниқлашдан ва маҳсулот (иш ва хизмат) ларнинг режа таннархини дастлабки баҳолашдан бошланади. Харажатларни режалашгириш ишлаб чиқариш жараёнида иетеъмол қилинадиган товар-моддий захираларнинг қиймати ва кутилаёттан фойда ҳажмини аниқлашда юқори самара беради. Харажатларни дастлабки баҳолаш ва уларни маҳсулотнинг бозор баҳоси билан таққослаш корхонани бозоргир маҳсулотлар ишлаб чиқариш сари йўналтириш имконини беради. У қуйидагилар асосида амалга оширилади: - ишлаб чиқариш ҳажмини аниқ белгилаш; - маҳсулотларни ишлаб чиқариш технологияси; - материалларни алмаштириш вариантлари; - материалларни чет корхоналар хизматларининг қулайлигини баҳолаш. Ишлаб чиқариш харажатлари бюджетини ишлаб чиқиш жараёнида асосан смета ва норматив усулдан фойдаланилади. Смета усулида корхонанинг барча бўлинмалари режалари асосида корхона миқёсида харажатларнинг йиғма режаси тузилади. Ўзбекистонда смета усули анча кенг тарқалган усулдир. Унинг қўлланиши корхонада режалаштириш жараёнини ягона комплекс тизимга келтиришни таъминлайди. Норматив усул асосида ишлаб чиқариш харажатлари йиллик бюджети тузиб олинади. Йиллик ишлаб чиқариш ҳажмини инобатга олиб, алоҳида

маҳсулотлар бўйича харажатларнинг иқтисодий элементлар ва калькуляция моддалари бўйича шахматли жадваллари ишлаб чиқилади. Харажатларни шахматли жадвали тузилгандан сўнг, корхонанинг фаолият даври учун режалаштириладиган харажатларнинг йиғма бюджетини ишлаб чиқиш мумкин бўлади. Халқаро амалиётда маҳсулот ишлаб чиқариш учун сарфланадиган харажатларни режалаштиришда норматив усулдан кенг фойдаланади. Норматив харажатлар қуйидаги формула бўйича ҳисобланади: Нх = Нмх + Нмс + Нух бу ерда: Нх - маҳсулот бирлигини ишлаб чиқаришнинг норматив харажатлари; Нмх - норматив моддий харажатлар; Нмс - норматив меҳнат харажатлари; Нух - норматив устама харажатлар. Норматив устама харажатлар норматив бевосита меҳнат харажатларига нисбатан фоизларда ифодаланади. Норматив меҳнат харажатларидан ишчи кучи харажатларини режалаштириш мақсадида фойдаланилади, уларнинг ҳажми қуйидаги формула бўйича аниқланади: Икх= Нмм • Сс бу ерда: Икх - ишчи кучининг режалаштириладиган харажатлари; Нмм - нормалаштирилган маҳсулот миқдори; Сс - меҳнатга ҳақ тўлаш соатбай ставкалари (мукофотларсиз). Режа ижро этилиши жараёнида норматив харажатлардан четланишни баҳолаш ва унинг келиб чиқишидаги қуйидаги сабабларни аниқлаш зарур: бевосита ва билвосита харажатларнинг ўзгариши, сотиб олинган материаллар қийматидаги четланишлар натижасида; маҳсулот сифатинн таъминлашга сарфланган харажатлар натижасида; нормалар ва нормативларнинг ўзгаришлари натижасида;

ишлаб чиқариладиган маҳсулот миқдори, талаб, баҳо таъсири ёки бошқа омиллар натижасида. Харажатларни олдиндан баҳолаш ва таҳлил қилиш таннархи баланд бўлиши кутилаётган ва етарли фойда келтирмайдиган маҳсулотларни ишлаб чиқаришдан аввал бошданоқ воз кечиш имконини беради. Харажатларни олдиндан баҳолашга таяниб режалаштириш жараёнида стандарт маҳсулот тайёрлаш учун барча зарур харажатларни етарли даражада тўлиқ ҳисобга олинади ва бу янги маҳсулот ишлаб чиқаришга жалб этиладиган моддий, меҳнат ва бошқа ресурслардан самарали фойдаланишга замин яратади. Маҳсулот ишлаб чиқариш учун сарфланадиган тахминий моддий харажатлар режалаштирилаётган маҳсулот ҳажми ва соф моддий ресурслар сарфлари нормативларидан ҳамда бозор баҳоларидан келиб чиққан ҳолда қуйидаги формула ёрдамида ҳисобланади: Мтх = Тмбб • Мхс бу ерда: Мтх - тахминий моддий харажатлар; Тмбб - товар-моддий захираларнинг бозор баҳоси; Мхс - моддий харажатларнинг бир бирлигининг нормативи. Маҳсулот ишлаб чиқаришда сарфланадиган меҳнат харажатлари ҳақида тўла тасаввурга эга бўлиш учун ходимларнинг асосий меҳнат ҳақига кетадиган тахминий харажатлардан ташқари умумишлаб чиқариш, маъмурий-бошқариш, сотиш жараёнларидаги меҳнат сарфларини ҳам эътиборга олиш лозим. Бунинг асосида маҳсулотнинг тўла таннархини аниқлаш мумкин бўлади. Агар маҳсулотнинг тахминий тўла таннархи унинг кутилаётган бозор баҳосидан ортиқ бўлса, бу ҳолат маҳсулотнинг иқтисодий жиҳатдан рақобатбардош эмаслигини англатади ва ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишнинг кескин чоралари кўрилишини талаб қилади. Маҳсулотнинг алоҳида турлари таннархини режалаштиришнинг мақсадларидан бири хом ашё ва материаллар, технологик эҳтиёжлар учун фойдаланиладиган ёнилғи ва энергия, меҳнат ҳақи харажатлари нормативларига

риоя этилиши устидан таъсирчан назорат олиб боришдир. Шунингдек, материал ва меҳнат сафларини нормалаштириш ва режалаштириш умумишлаб чиқариш, маъмурий харажатлар ва сотиш харажатлари устидан назорат олиб боришига ҳам ижобий таъсир этади. Харажатларни оптималлаштиришда молиявий левериждан фойдаланиш Бозор иқтисодиёти шароитида ҳар қандай корхона ўз фаолиятида жалб этилган маблағлардан фойдаланишига тўғри келади. Бу маблағларнинг бир қисми жорий хўжалик операциялари натижасида корхона оборотига жалб этилади: хом ашё ва материалларни олдиндан тўловсиз ёки қисман тўлов билан сотиб олиш, қисқа муддатли кредитлардан фойдаланиш, корхонанинг турли субъектларга қисқа муддатли қарздорлиги вужудга келиши ва бошқалар. Айни пайтда корхона оборотига четдан узоқ муддатга жалб этилган маблағлар ҳам мавжуд бўлади. Буларга узоқ муддатли банк кредитлари, лизинг асосида асосий воситалар олиниши, корхонанинг узоқ муддатли облигацияларининг муомалага чиқарилиши кабилар киради. Қисқа муддатли жалб этилган маблағларни узоқ муддатли жалб этилган маблағлардан энг муҳим фарқи шундаки, кўпчилик ҳолларда корхона қисқа муддатга жалб этилган маблағлар учун маблағ эгасига ҳақ тўламайди. Бу маблағлар ўз муддатларида қайтарилмагандагина корхонанинг улар бўйича муайян харажатлари вужудга келади. Узоқ муддатга жалб этилган маблағлар бўйича доимий равишда фоизлар ёки бошқача кўринишдаги доимий харажатларни амалга оширишга тўғри келади. Бундай мажбурий харажатлар ўз навбатида фойда миқдорини камайтириб, корхонанинг молиявий ахволига таъсир этади. Корхонадаги ўз маблағлари билан узоқ муддатга жалб этилган маблағлар ўртасидаги нисбат ва унинг корхона молиявий натижаларига таъсири молиявий левериж тушунчаси орқали ифодаланади. Корхона фаолияти молиявий манбаларида жалб этилган маблағлар улуши қанча кўп бўлса, молиявий левериж даражаси шунча юқори ҳисобланади.

Албатта, четдан катта миқдордаги маблағларнинг корхонага жалб этилиши корхона менежментига йирик ва катта фойда берувчи лойиҳаларни амалга оширишга имкон беради. Лекин бу ҳолда бирон-бир сабабларга кўра даромадлар ҳажми камайса ёки секинроқ ўса бошласа, бу корхона акциядорларига тақсимлаб берилиши мумкин бўлган фойда миқдорига кучли таъсир кўрсатади. Демак, юқори молиявий левериж шароитида акциядорлар учун молиявий хатар даражаси ортади. Айни пайтда масаланинг иккинчи томони мавжудлигини ёддан чиқармаслик лозим. Корхона молиявий имкониятлари ва ресурслари кенгайиши фойда хажмини оширишга ва дивидендларни кўпайтиришга имкон беради. Бироқ, бунинг учун жалб этилган молиявий ресурслардан юксак самара билан фойдаланиш зарур бўлади. Бозор муносабатлари шароитида корхонада молиявий леверижни ифодаловчи энг муҳим кўрсаткичларнинг таҳлил этиб бориш лозим. Уларга қуйидагиларни киритиш мумкин: 1. Маблағларнинг ўз ва қарз манбалари нисбати (баланснинг 540-сатрининг 390-сатрига нисбати сифатида аниқланади). 2. Молиявий қарамлик коэффициенти (310-сатрнинг 390-сатрга нисбати). 3. Молиялаш коэффициенти (390-сатрнинг 540-сатрига нисбати). 4. Капитални жалб этиш коэффициенти (540-сатрнинг 310- сатрга нисбати). 5. Автономия коэффициенти (390-сатрнинг 310-сатрга нисбати). 6. Умумий ликвидлик коэффициенти (110+300 – сатрларнинг 540-сатрга нисбати). Мазкур коэффициентлардаги ўзгаришларда корхона молиявий фаолиятидаги энг муҳим жиҳатлар ўз ифодасини топади. Лекин бу борадаги таҳлил таҳлилчидан молиявий билимлар билан бир қаторда корхона бизнеси хусусиятларини чуқур тушунишни ҳам талаб этади. Молиявий маблағлар таркибида қарз маблағлар кўпайиши ёки камайишини фақат бир ёқлама баҳолаш мумкин эмас. Бизнесни тез кенгайтириш имкониятларига эга бўлган компания қарз маблағлардан юксак самара билан фойдалана олади. Демак, бундай

компания учун молиявий левериж юқори даражасини салбий баҳоламаслик керак. Аксинча ишлаб чиқариш ва сотиш ҳажмлари ўсиши объектив омиллар билан чекланган корхонада молиявий левериж ортиши бу ерда маблағлар самарасиз ишлатилаётганлигини кўрсатади. Корхона кредит сиёсатини ишлаб чиқиш учун баланс пассиви таркибини ўз ва қарз маблағлар нисбати даражасини чуқур таҳлил этиш лозим. Қисқа муддатли қарз олиш масаласи корхонанинг ўз айланма маблағлари етишмовчилиги мавжуд бўлганда пайдо бўлади. Албатта, қисқа муддатли кредитларнинг кутилаётган самарадорлиги аниқ ҳисоб-китоб қилиниши зарур. Муайян ҳолларда узоқ муддатли активларга йўналтириш мақсадларида кредит олиш масаласи вужудга келади. Бундай қарорга келиш пайтидаги энг муҳим мезон олинаётган узоқ муддатли молиявий ресурс ишга солинишидан кўриладиган фойда даражаси фоиз ставкасидан етарли даражада юқори бўлишидир. Қарз маблағларини жалб қилиш ҳақида қарор қабул қилишда уларни қайтариш режасини тузиш, кредит даври учун фоиз ставкасини ва фоизлар суммасини аниқлаш, уларнинг тўланиши манбаларини топиш муҳим аҳамиятга эга. Шунингдек, кредитни олиш билан боғлиқ харажатлар ҳам ҳисобга олиниши зарур. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2002 йил 30 мартдаги «Пул массасининг ўсишини чеклаш ва молиявий интизомга риоя қилиниши учун маъсулиятни ошириш бўйича чора тадбирлар тўғрисида» ва 2002 йил 28 августдаги «Лизинг тизимини ривожлантиришни янада рағбатлантириш чора-тадбирлари тўғрисида» ги фармонлари корхоналарга узоқ муддатли қарз маблағлари жалб этилиши учун имкониятларни кенгайтиришга хизмат қилмоқда. Хусусан, 2002 йил 30 мартдаги Фармон корхоналарга муомалага ўз облигацияларини чиқариш борасида катта ҳуқуқлар берди. Бу ҳуқуқлардан фойдаланиш облигациялар воситасида корхонага маблағлар жалб этиш корхона фаолияти устидан молиявий назорат олдига ҳам қаттиқ талаблар қўймоқда.

Адабиётлар : 1. Ванхорн, Джеймс, С, Вахович, мл., Джон, М. Основы финансового менеджмента, 12-е издание: Пер. с англ. — М: ООО "И.Д. Вильяме", 2008. — 1232 с: ил. — Парал. тит. англ. ISBN 978- 5-8459-1074-5 (рус.) 2. Ковалева В. «Финансовый анализ», Москва, «Финансы и статистика», 1996г. 3. Леонтьев В.Е. Финансовый менеджмент: Учебник. - М: Элит, 2005. - 560 стр. 4. Павлова Л.Н. Финансовый менежмент. Учебник. - М: ЮНИТИ-ДАНА, 2003.- 269с. 5. Тошмуродова Б.Э., Элмирзаев С.Э.,Турсунова Н.Р. Молиявий менежмент. Дарслик Ўз РО ва УМТВ ТМИ.- Т.: «Иқтисод- молия», 2017.- 338 бет

O'xshashlar

Корхоналарда инвестицион фаолиятни бошқариш

Корхоналарда молиявий риск (хатар)ларни бошқариш

Харажатларни туркумлаш ва уларнинг ҳисоби

Корхоналарда фойда ва рентабеллик

Корхоналарда бахони ташкил этиш