Корхона ва ташкилотларда персонал хулқ- атворини бошқариш - Iqtisodiyot - Referatlar

Корхона ва ташкилотларда персонал хулқ- атворини бошқариш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

159 KB

Ko'chirib olish

Корхона ва ташкилотларда персонал хулқ- атворини бошқариш Режа: 1. Шахс хул қ - атвори назарияси 2. Шахснинг гуру ҳ лардаги х ул қ - атвори 3. Гуру ҳ нинг умумий ма қ садлари 4. Гуру ҳ нинг самарадорлиги 5. Персонал меҳнат фаолиятининг асослаб берилиши

Шахс хул қ -атвори назарияси 55. Файласуфлар қадим замонлардан бу ё н шахс х ул қ -атвори нинг у ё ки бу шакллари қ онуниятларини ани қ лашга, нима сабабдан бир киши билан умумий тил топиш осон -у, бош қ а киши билан умумий тил топишнинг ҳ еч қандай иложи й ўқ лигини, айрим кишининг х ул қ -атвори манти ғ и нима билан белгиланишини ани қ лашга уриниб келганлар. Х ул қ -атвор шахснинг атроф - му ҳ ит билан ў заро таъсирга киришиш шаклларидан иборат б ў либ, улар бир қ атор омилларга бо ғ ли қ б ў лади. Шахсни ва унинг х ул қ -атворини тавсифлаб берадиган асосий омилларга қуйидагилар киради:  шахснинг табиий х усусиятлари, унинг ў зига хос п с ихологик х усусиятлари;  э ҳ ти ё жлари, сабаблари, қ изи қ ишлари тизими;  шахсни бош қ ариш тизими, унинг «мен-образи». 56 . Шахснинг табиий х усусиятлари - булар унда ту ғ илган ва қ тидан бошлаб мавжуд б ў лган нарсалардир . О датда улар фаоллик ва таъсирчанлик сингари динамик тавсифларнинг маълум даражада ифодаланиши билан ажралиб туради. Шахснинг фаоллиги турли хил фаолиятларга интилишида, ў зини намо ё н қ илишида, психик жара ё нларнинг, ҳаракат реакциясининг кечиш кучи ва тезлигида ифодаланади, яъни шахснинг фаолиятига хос б ў лган х усусият сифатида намо ё н б ў лади. Фаолликнинг энг охирги ифодаси, бир томондан, катта куч- ғ айрат сарфлаш, ҳаракатдаги, фаолиятдаги, нут қ даги шиддаткорлик б ў лса, иккинчи томондан, психик фаолият, н ут қ , имо- ишоранинг заифлиги, пассивлигида акс этади. Таъсирчанлик шахснинг асаби қ ў з ғ алувчанлигининг турли даражасида, унинг атрофимиздаги оламга б ў лган муносабатини к ў рсатиб берувчи ҳис-туй ғ уларининг шиддаткорлигида намо ё н б ў лади. ХХ аср 20-йилларининг бошларида ш ве й цариялик руҳшунос К.Г.Юнг шахснинг психологик х усусиятларини «экстраверсия» ва «интроверсия» тушунчалари ор қ али таърифлаб беришни таклиф этди.

Холерик Рациона Флегмат Меланхо СангвинЭкстроверсия – (Ташкари-) бунда шахс узининг кизикишини ташки омилга, ташки обектларга каратади. Эктровертлар – хулк-атворининг таъсирчанлиги, шахсий ахамиятнинг ташки объектларга кизикиши, кизикувчанлик даражасини уз фаолиятига куллай билиш. СабабларШахс хулк – атворини бошкариш. Интроверсия – бунда уз шахсий манфаатларига, диккат эътиборини ички оламга, уз манфаатини кадрлашга ва юкори даражага кутаришга интилишидир. Шахснинг табиий хусусиятлари. Эхтиёжлар Темперамент – кисмларнинг тегишли нисбати – мутаносиблиги ва турли куринишдаги характери тушунилади. Кизикишлар

лар ллик ик лик ик лик Шиддат ли риакциалар, кайфиятнинг кескин алма- шинуви ва харакатлар- нинг тез уз- гарувчи асо- сида намаён булади. Хатти- харакатлар- нинг тугри-лиги ва рост-гуйлиги билан ифода- ланади. Сусткаш лик хиссий холатини ташкарига унчалик намоён килмаслик Осонгин а таъсирланиш одамшаванда эмаслик, арзимас нарса ва во- кеаларга чукур куйи- ниши Харакат чан таъсуротли таъсирчан одамшаванда ва тугри сузлиги. Экстраверсия - ( extra - таш қ ари ) шахснинг шундай психологик х усусиятларини кўрс ат иб берадики, бунда шахс ў зининг қ изи қ ишларини ташқи ом и лга, таш қ и объектларга қ аратади, баъзан буни ў зининг қ изи қ ишлари ҳ исобига, шахсий а ҳ амиятини пасайтириш ҳ исобига ам а лга оширади. Экстравертларга х ул қ - атворининг таъсирчанлиги, имо-ишоралардаги фаоллик, самимийлик, ташаббус кўрсатиш (баъзан орти қ даражада), ижтимоий к ў никувчанлик, ички оламнинг очи қ лиги хос б ў лади. Интроверсия - ( intro - ички ) шахснинг ў з шахсий манфаатларига, ички оламига ди ққ ат эътиборининг қ айд қ илиниши билан ажралиб туради. Интровертлар ў зларининг манфаатларини энг му ҳ им деб ҳ исоблаб, уни ю қ ори даражада қ адрлайдилар. Улар учун одамовилик, би қ и қ лик, ижтимоий пассивлик, муста қ ил та ҳ лил қ илишга мойиллик, етарли даражада мураккаб ижтимоий адаптация (к ў никувчанлик) хосдир. Интроверсия-экстраверсиянинг ҳ иссий тавсифлар билан бирга қў шилиб келиши шахс темпераментини белгилаб беради.

57. «Темперамент» тушунчаси лотинча temperamentum - қ исмларнинг тегишли нисбати, мутаносиблик деган с ў здан келиб чи ққ ан. Темпераментнинг энг машҳур турлари (сангви н ник, меланхолик, флегматик ва холерик) милоддан аввалги асрда ёқ Гиппократ томонидан жорий қ илинган б ў либ, уларнинг номлари ҳ анузгача са қ ланиб қ олган, лекин мазмуни ў згарган. Темперамент- шахснинг ў зига хос хусусиятлари мажмуидан иборат б ў либ, улар унинг фаолиятининг динамик ва ҳ иссий томонларини, шунингдек , х ул қ -атворини акс эттиради ва қ уйидагича намо ё н б ў лади:  х олерикларда - шиддатли реакциялар, очи қ лик, кайфиятнинг кескин алмашинуви, бе қ арорлик ва умумий ҳ аракатчанлик билан намо ё н б ў л ади ;  рационаллик - (хатти- ҳ аракатларнинг т ўғ рилиги) билан ифодаланади;  флегматикларда - сусткашлик, бар қ арорлик, би қ и қ лик, ҳ иссий ҳолатини таш қ арига унчалик намо ё н қ илмаслик, муло ҳ азаларининг манти қ ийлиги билан ажралиб туради ;  меланхоликларда - бе қ арорлик, осонгина таъсирланиш, одамшаванда эмаслик, ҳ атто арзимас нарс а ва во қ еалардан ҳ ам чу қ ур к уйиниш и билан ажралиб туради ;  сангви н никларда - ҳ аракатчанлик, таассуротларни алмаштириб туришга мойиллик, таъсирчанлик, одамшавандалик билан ажралиб туради. Темпераментнинг санаб ў тилган бу хил лар и нисбатан бар қ арор б ў либ, му ҳ ит ва тарбия таъсирида ў згаришларга кам б ў йсунади. Шу билан бирга улар шахснинг мазмун томонини, қ адриятлари ва э ҳ ти ё жларини ифодаламайди. 58. Инсоннинг э ҳ ти ё жларидан келиб чи қ иб , унинг х ул қ -атворини тушунтириб берадиган назариялар к ў про қ ривож топди. Бундай назарияларнинг энг маш ҳ ур муаллифлари А.Масло в , Э.Кант, Д.Мак Клелланд, Ф.Герцбург ва бош қ а бир қ атор олимлардир. Шахснинг э ҳ ти ё жи - инсонда ҳаракатга интилишни вужудга келтирувчи бирор-бир нарсанинг й ўқ лигини англашдир. Унинг нормал ҳ а ё т

кечириш и учун озуқа , уй-жой, об- ҳ аво зарур бўлса, хотин- қ излар га эса уларнинг к ў зга ташланиб туриши учун чиройли безаклар даркор. Инсон э ҳ ти ё жларининг миқдори ва хилма-хиллиги ни ҳ оятда катта бўлиб, б ошлан ғ ич э ҳ ти ё жлар ажратиб к ў рсатилади . Б улар инсон физиологияси томонидан вужудга келтириладиган ози қ -ов қ атга, ҳ аво, уй қ у, ҳирсий б ў лган э ҳ ти ё жлар бўлиб, улар инсоннинг биол о гик тур сифатида мавжуд б ў лишини таъминлайди. Иккиламчи э ҳ ти ё жлар ҳ а ё тий тажрибани ривожлантириш ва ҳосил қ илиш жара ё нида пайдо бўлади. Улар бирламчи э ҳ ти ё жлардан анчагина хилма- х илро қ б ў либ, шахснинг психологик ривожланишига, турмуш шароитига, жамиятда, гуру ҳ да қ абул қ илинган ижтимоий но р маларга бо ғ ли қ дир. Шахс э ҳ ти ё жларининг бутун хилма-хиллиги унинг фаолиятининг манбаини, сабабини ташкил этади. Сабаб - инсоннинг нима учун харакат қ илишини к ў рсатувчи, фаолиятга ички ундовчи нарса бўлиб, у муайян э ҳ ти ё жларни қ ондириш билан бо ғ ли қ дир. қ изи қ иш - шахснинг у ё ки бу нарсага қ аратилган билиш э ҳ ти ё жининг намо ё н б ў лиш шакли б ў либ, б у нарса ижобий ҳ ис-туй ғ у уйғотиши мумкин. 9.1-чизма. «Эҳтиёж - сабаб - қизиқиш» тушунчаларининг ўзаро боғлиқлиги. Сабаб эҳтиёжлар қизиқиш қизиқиш объекти фаолият маркази эҳтиёжларни қондириш даражаси

Ижтимоийлашув - шахснинг муомала ё рдамида мазкур жамоага, гуру ҳ га, жамиятга хос бўлган нормаларни, қ адриятларни, й ў л-й ў ри қ ларни ўзлаштириш асосида унинг шаклланиш жара ё нидир. 59 . Шахснинг ижтимоийлашуви бош қ а шахслар билан ў заро муомалада б ў лишида, яъни гуру ҳ да, жамоада содир б ў лади. «Жамоа» тушунчаси бош қ аришнинг к ў пгина бўлимларида марказий ў ринлардан бирини эгаллайди. Жамоа деганда нима тушунилади ва нима сабабдан бу тушунча бош қ ариш тизимида шунчалик му ҳ им ў рин тутади? Жамоа - ижтимоий ташкилот б ў либ, унинг учун биргаликдаги ижтимоий а ҳ амиятли фаолият хосдир. Бирламчи жамоалар - булар бўлимлар, хизматлар, участкалар, бригадалар, жамоалар б ў либ, улар ходимларни айрим технология жара ё ни асосида бирлаштириб, бу жара ё нни амалга ошириш билан ходимлар бевосита муносабатларга киришадилар. Иккиламчи жамоалар б ў лим, цех ми қё сида ҳ аракат қ илади; бундай жамоа барча аъзоларининг бевосита таъсир к ў рсатиш даражаси анча пастро қ б ў лади (масалан, фирма аъзоларининг сони 10 минг киши бўл са , айрим ходимлар бир бирларини мутла қ о танимасликлари, билмасликлари мумкин), лекин фирмага мансублик ҳ ар бир шахс учун катта а ҳ амиятга эга б ў лади. Норасмий жамоалар (гуруҳлар) баъзан адаби ё тларда жамоанинг норасмий тузилмалари деб аталади, улар ишловчиларнинг ў заро самимияти, д ў стона муносабатлари асосида бирорта муай я н ма қ садга эришиш учун уларнинг истаги б ў йича ташкил этилади. Айрим ҳолларда бундай гуру ҳ лар ра ҳ бардан норози кишилар томонидан ташкил этилиши мумкин. Янги жамоанинг шаклланиш жара ё ни ривожланишнинг бир нечта изчил бос қ ичини ўтишдан иборат. Ра ҳ барнинг жамоани бош қ ариш жара ё ни ва санъати уни нг ривожланишнинг бир бос қ ичидан иккинчи - янада ю қ ориро қ бос қ ичига о қ илона к ў чиришдан иборат ( 9.2.чизма ) . Бундай бос қ ичларга қ уйидагилар киради:

- пайдо б ў лиш; - шаклланиш; - бар қ арорлашиш; - такомиллашув ё ки ин қ ироз (бу табиийки олдинги бос қ ичларга қ арама- қ арши б ў либ, уларни инкор қ илади). 9.2.-чизма . Жамоанинг шаклланиш бос қ ичлари Ташқи муҳит Ички ташкилий ў згаришлар Такомиллашув Пайдо б ў лиш Шаклланиш Бар қ арорлашув Ин қ ироз П айдо б ў лиш босқичи янги ташкилотнинг ташкил этилиш бос қ ичи ё ки янги бошли қ нинг келиши билан бо ғ ли қ дир. Бу бос қ ичда мақсадли йўл- й ў ри қ лар (таш қ и ташкилотники) берилади, ме ҳ нат жамоасининг расмий тузилиши, бош қ арув органлари, ҳ исобот бериш тизимлари лойи ҳ алаштирилади. Шаклланиш босқичи - норасмий кичик гуру ҳ ларнинг вужудга келишини назарда тутади, бунда таш қ и таъсир ички турткилар билан алмашади, шунингдек , жамоанинг ижтимоий фикри шаклланади. Мазкур бос қ ич жамоани бош қ ариш учун айни қ са мураккабдир. Бир томондан, кичик гуру ҳ ларнинг ташкил этилиши объектив жара ё н б ў либ, ра ҳ б а р бунга ҳ ала қ ит бера олмайди. Бар қ арорлашув бос қ ичида жамоанинг етуклик ҳ олатига эришилади. Бунда жамоанинг норасмий т узилмаси ташкил этилган ва ишлаётган б ў лади, мувозанат шартлари белгиланган, жамоани нг ижтимоий нормалари ташкил топган, жамоатчилик фикри қ арор топган б ў лади. Бундай жамоа етарли даражада бар қ арор, таш қ и таъсирларга қ аршилик к ў рсатиши мумкин.

Таш қ и ва ички омилларнинг таъсир к ў рсатиши натижасида (и қ тисодий вазиятда, таш қ и му ҳ итда) жамоа бар қ арорлашув (такомиллашув) ё ки ин қ ироз бос қ ичига ў тиши мумкин. 9.2. Шахснинг гуру ҳ лардаги х ул қ -атвори 60. Персонални бошқариш соҳасидаги ў заро боғли қ харакатлар занжирида ходимни ишга олишдан тортиб , унинг ташкилотдан кетишига қ адар менежерлар ва қ тининг 50-80%и гуру ҳ лардаги фаолият турларига сарфланади. Ҳ ар қ андай ра ҳ бар ишининг самарадорлиги гуру ҳ лардаги ишнинг ў зига хос х усусиятларини тушуниш ва менежерлар гуру ҳ ининг аъзоси сифатида т ўғ ри ҳаракат қ илиш ва ўзининг гуру ҳ даги ишини бош қ ариш билан чамбарчас бо ғ ли қ дир. Кейинги йиллардаги тад қ иқотлар гуру ҳ ларда амал қ иладиган ва иш к ў рсаткичларига таъсир к ў рсатадиган айрим кучларга ани қ лик киритди . Менежерлик гуру ҳ ларининг самарали ишлашига таъсир қ илувчи омилларни қ араб чи қ ишга ў тишдан олдин , умуман , ташкилотларда муа й ян муаммоларни ҳал қилиш учун тузиладиган гуру ҳ ларга тааллу қ ли к ў пчилик ғоялар, қ оидаларни санаб ў тишга ҳ аракат қ илиб к ў рамиз. Бунга ани қ лик киритиш учун М.Шерифнинг классик экспериментини эслатиб ў тамиз. М.Шериф гуру ҳ ни битта қ орон ғ и хонага жойлаштириб, ҳ амманинг эътиборини тушиб турган ёру ғ лик до ғ ига қ аратади. С ў нгра , гуру ҳ нинг ҳ ар бир аъзосидан ё ру ғ лик қ айси й ў налишда туша ё тганлиги ва қандай масофада кела ё тганлиги с ў ралган. Гарчи , ё ру ғ ликнинг ў рни алмаштирилмаган б ў лса ҳ ам бу саволга якка тартибдаги жавобларда муай я н фар қ лар б ў лган. Биро қ , ҳ ар ким ў з жавобини айрим ҳолда айтганда , гуру ҳ ё ру ғ ликнинг й ў налиши ва масофаси ҳ а қ ида жуда тез бир фикрга келган ва гуру ҳ ий қ арорга эришилган, лекин бунда кўп ҳолларда бу фикрлар олдингисидан бирмунча фар қ қ илган. Шундай қ илиб, ю қ оридагилардан келиб чи ққ ан ҳ олда айтиш мумкинки,

- кишилар гуру ҳ ларда доимий равишда бир - бирлари билан бо ғ ли қ равишда яшайдилар ; - бир гуру ҳ нинг одамлари умумий нормаларга эга б ў ладилар ва умумий ма қ садларни қў л л айдилар ; - гуру ҳ лар бир хил вазифаларни бажармасликлари мумкин. Уларнинг ҳ аммаси маълум даражада ихтисослашган. Ҳ а қ иқатда уларнинг ихтисослашуви одамларнинг э ҳ ти ё жларига бо ғ ли қ б ў лади; - шахслар к ў пгина гуру ҳ ларда иштирок этадилар. Гуру ҳ инсон ҳ а ё тининг табиий ва му қ аррар бир қ исми ҳ исобланади. Гуру ҳ лар доимий мува ққ ат ва тасодифий б ў лади ; - айрим гуру ҳ лар эркин б ў лади. Уларга одамлар ў з х о ҳ ишлари б ў йича кирадилар. Бошқалар мажбурий характерда бўлади (масалан, биз дун ё га келиб оила, этник гуру ҳ ё ки миллат танламаймиз); - гуру ҳ лар ў ртасида ва гуру ҳ ичида келишмовчиликлар б ў лиши табиий холдир. Келишмовчиликлар шахсий, шахслараро, гуру ҳ лараро, ижтимоий б ў лиши мумкин. Келишмовчиликлар о қ ибатида кичик гуру ҳ лар пайдо б ў лади, бош қ ача фикрловчилар гуру ҳ дан чи қ иб кетади, « ҳ амма балога гирифтор одам» танланади, гуру ҳ да ташкилий ў згаришлар содир бўлади, янги ра ҳ бар келади ё ки алмаштирилади, гуру ҳ тар қ алиб кетади. Гуру ҳ ларни (уларни шакллантирувчи ва таъсир к ў рсатувчи кучлар) тушуниш самарали бош қ арувни й ў лга қў йиш учун жуда му ҳ имдир. 9.3. Гуру ҳ нинг умумий ма қ садлари 61 . Маълумки, шахснинг ҳ ул қ -атвори унинг ў з э ҳ тиёжларини қ ондириш ма қ садида вазиятни ўзгартиришга қ аратилган ҳаракатидир. Х ул қ -атворнинг ма қ сади вазиятни ў згартиришдир. Мақсадга эришилмаса ва вазиятни ў згартиришга муваффа қ б ў линмаса, янги х атти- ҳ аракатларга олиб келувчи янги холат бошланади.

Ш ундай қ илиб, ў заро бо ғ ли қ лик ва ў заро ё рдам гуру ҳ ривожининг бошлан ғ ич ну қ таси бўлади. Бу жара ё н қ уйидагиларни изо ҳ лаб беради: *0 шахсининг гуру ҳ га мансублиги, гуру ҳ нинг жозибадорлиги ва гуру ҳ га аъзолик; *1 норасмий гуру ҳ ларнинг пайдо б ў лиши; *2 гуру ҳ да ролларнинг вужудга келиши (айрим шахслар гуру ҳ э ҳ тиёжларига бош қ аларга нисбатан к ў про қ мос келадилар ва гуру ҳ да вазиятнинг яхшиланишига имкон берадилар. Масалан, гуру ҳ да хушча қ ча қ киши, команданинг жонидили, ғ оялар т ашувчи киши ва ҳ .к.лар б ў лса шундай б ў лади). Шундай қ илиб, айтиш мумкинки, гуру ҳ - бу кишиларнинг ў заро ҳаракати натижасида вужудга келадиган мажмуидир. Бу кишилар ўзаро ҳ ар кимнинг кескин ҳолатини камайтириб, ҳ ар кимга ў з мақса д ларига эришиш имконини берадилар. Аммо булар корхонада муайян вазифаларни ҳ ал қ илиш учун ташкил этиладиган расмий гуру ҳ ларнинг ишида самарага эришиш учун етарли б ў лмайди. Чамаси қуйидаги таъриф анча фойдалиро қ б ў лиши мумкин: гуру ҳ - бу ў зларини айрим умумий ма қ садларга эга б ў лган гуру ҳ деб қ абул қ иладиган кишиларнинг ҳ ар қ андай йи ғ индисидир. Гуру ҳ нинг ма қ сади - ў заро ҳаракатлар индукторидир. Кузатишлар ва экспериментларнинг қуйидаги натижаси му ҳ им: гуру ҳ да бир кишининг таклиф қ илган ма қ сади бош қ аларга таъсир қ илади. Ана шу ма қ сад мавжуд б ў лганда бош қ алар талаб қ илинган й ў налишда ҳаракат қ илишга мажбур б ў лишидир. Таклиф этилган мақсаднинг индуктив кучи гуру ҳ нинг ў з аъзоларига ёқ иш - ёқ маслигига бо ғ ли қ . Шахс мазкур гуру ҳ га ў з э ҳ ти ё жларини ё ки муддаоларини қ ондириш учун киради. Ташкилотдаги гуру ҳларга хизмат қиладиган ма қ садлар х илма - хил б ў лиши мумкин: и шни та қ симлаш, бош қ арувни амалга ошириш, муаммоларни ҳ ал қ илиш ва қ арорлар қ абул қ илиш ; ишни назорат қ илиш

мас ъ улият и ни ошириш . Айрим гуру ҳ лар бош қ а унчалик расмий б ў лмаган вазифаларни бажариш учун ҳ ам вужудга келиши мумкин. 9.4. Гуру ҳ нинг самарадорлиги 62. Энди «гуру ҳ нинг самарадорлиги» деган тушунчани изо ҳ лаб бериш мумкин. Гуру ҳ нинг самарадорлиги де йил ганда , гуру ҳ нинг умумий ма қ садларини амалга ошириш даражаси туш у нилади. Айрим тад қ иқотчилар бунга гуру ҳ аъзол а рининг бу ерда бўлишдан қ аноат хосил қ илишини ҳам қў шадилар. Бу билан шахснинг ало ҳ ида э ҳ ти ё жлари гуру ҳ фаолиятининг ижтимоий а ҳ амияти билан қў шилиб кетади. 1. Маълумотлар нинг биринчи қ исми киши ди ққ атини гуру ҳ ишла ё тган му ҳ итга қ аратади. Одатда , бу менежерлар гуру ҳ лари тузиладиган ташкилотдир. Унда гуру ҳ фаолиятининг эркинлиги бирмунча чекланган б ў лади, чунки ҳ ар қ андай ташкилотнинг иш юритиш усуллари, йи ғ илишлар ўтказиш , коммуникация ало қ алари ва шу каби муайян нормалари б ў лади. Гуру ҳ е т акчисининг ташкилот доирасидаги тутган ўрни б ў либ, у гуру ҳ нинг самарадорлиги, унумдорлиги, маънавий ва жисмоний ҳолатига таъсир к ў рсатади. 2. Вазифанинг тури гуру ҳ нинг талаб қ илинадиган ҳажми ва таркибини белгилаб беради. Масалан, ахборот тар қ атиш к ў про қ ми қ дордаги иштирокчиларни талаб қ илади . У ларнинг сони ў зига хос муаммоларни ҳ ал қил ишдагига нисбатан орти қ ро қ бўлади. Топшири қ ларнинг тақсимланиши таркибий ё ндашувидан фойдаланиш имконини беради, ғ ояларни ифодалаш эса зарур даражадаги пухталикни талаб қ илади. Вазифанинг му ҳ имлиги ҳ ам катта а ҳ амият касб этади: вазифа қ анчалик му ҳ им б ў лса, гуру ҳ уни бажариш учун шунчалик к ў п мас ъ улият ҳ ис қ илади.

Пировард натижада ҳ ар қандай вазифанинг барча жи ҳ атларини белгилаб олиш зарур, бу гуру ҳ нинг энг ма қ бул таркиби ва хажмини ани қ лаш, вазифани бажариш учун ва қ т белгилаш учун керак б ў лади. 3. Гуру ҳ нинг сони юту қ лар ва камчиликлар ў ртасидаги « ў рта миёналик» ни акс эттириш ифодасидир. Бир томондан гуру ҳ қ анча катта б ў лса, шунча хилма-хил билим ва малака талаб қ илинади. Иккинчидан, катта гуру ҳ унинг ҳар бир аъзосининг иштирок этиши ва таъсир к ў рсатишини чеклаб қў йиши мумкин. 4. Бош қ арувчи омиллар : 1) Гуру ҳ га раҳбарлик қ илиш муҳим омиллардан бири ҳ исобланади. Лекин биз бу б ў лимда ра ҳ барликнинг энг яхши ва универсал усулини ани қ лашни ма қ сад қ илиб қў ймаймиз. Менежмент назариясида бу масалага к ў пгина ишлар ба ғ ишланган. Биз бош қ арувнинг турли усулларини қ араб чи қ амиз, бунда уларнинг гуру ҳ билан ишлашдаги самарадорлигига эътибор берамиз. Ту р ли усулларнинг ҳ ар хил натижа беришини к ў рамиз, улардан ҳар бирининг самарадорлигини ани қ лашга ҳаракат қ иламиз. Директив модель. Бунда бир киши, раҳбарнинг ў зи (расмий етакчи) бош қ аради. Айнан у қ арорлар ишлаб чи қ ади, гуру ҳ фаолиятини мувофи қ лаштиради ва назорат қ илади. Бу моделдан фойдаланиш натижалари: қ арорнинг сифати ра ҳ бар эга б ў лган ахборотга ва қ арор қ абул қилиш учун бу ахборотдан т ўғ ри фойдалан а олиш қ обилиятига бо ғ ли қ б ў лади.  қ арор ходимларга ани қ , Қиска шаклда етказилиши керак. қ арор қ абул қ илиш ра ҳ барнинг обр ў сига, унинг ишонтириш қ обилиятига ва у эга б ў лган сан к цияларга бо ғ ли қ б ў лади. қ арорнинг қ абул қ илиниши , унинг албатта маъ қ улланишини билдирмайди. Ходимларнинг кўп лари ў зларига мажбуран тикиштирилган нарсаларни ё қтиришмайди. Шу сабабли қ а рорларнинг маълум қ исми бажарилмай қ олади.

Демократик модель . Бу моделнинг ў зига хос х усусияти , гуру ҳ ни ташкил этган ходимлар билан ра ҳ бар ў ртасида фаол фикр алмашувидир. Бунда қ арорлар гуру ҳ йи ғ илишида қ абул қ илинади. Бу моделдан фойдаланиш натижалари : Бош қ арувнинг бу хил и да ахборот ҳажми к ў паяди ва қ арор қ абул қ илиш осонлашади. Биро қ қарор директив моделдаги қ арорга нисбатан секинро қ амалга оширилади. Бош қ арувнинг бу хили амалда катта қ ийинчиликлар ту ғ диради ва шу сабабли ра ҳ барда ало ҳ ида ҳ усус и я т лар ( ў з хавфсизлигини ҳис қ илган, бош қ аларни тушуниш қобилияти, йи ғ илишлар ў тказиш амали ё тини эгаллаш ва ҳ .к.) б ў лишини талаб қ илади. Ра ҳ бар билан гуру ҳ ў заро муомалани ў рганишлари керак, бу эса биринчи қ арашда туюлганидек унчалик осон вазифалардан эмас. 9.5. Персонал меҳнат фаолиятининг асослаб берилиши 63 . И қ тисоди ё тдаги танглик ҳ олатининг таркибий қ исмларидан бири ме ҳ нат танглиги б ў либ, унинг қ уйидаги барча белгилари к ў зга ташланиб туради:  м е ҳ нат қ адриятлари т ў ли қ девальвация қ илинди;  ме ҳ нат ў зининг маъно ҳосил қ илувчи функциясини й ўқ отди;  ме ҳ нат турмуш тарзи асосидан омон қ олиш воситасига айланди. Ме ҳ нат танглиги муаммосини ҳ ал қ илиш ва қ тида ижтимоий гуру ҳ лар т ўқ нашади, улардан ҳар бири ў з манфаатларини янада т ў ларо қ р ўё бга чи қ аришга интилади. Айнан жамият давлат орқали ю қ ори унумли меҳнат сабабларини ривожлантиришга ё рдам бериши лозим. Давлатнинг бу со ҳ асидаги бош қ арувчилик ва тартибга солиб турувчи иштирокисиз танглик ҳолатидан қ утулиб б ў лмайди. Ме ҳ нат танглигини бар ҳ ам топтириш со ҳ асидаги дав ла т си ё сати (дастури) қ уйидагилардан иборат б ў лиши лозим:

 ю қ ори самара билан ишлашни истайдиган ва бунга қ одир б ў лган ходимларни ҳ имоя қ илиш ва уларнинг ҳ у қ у қ ларини р ўё бга чиқаришни таъминлаш, уларнинг ме ҳ нат потенциалини самарали р ўё бга чи қ ариш ва такрор хосил қ илиш учун етарли б ў ладиган ме ҳ нат ҳ а ё тининг сифат даражасини кафолатлаш;  ғ айри қ онуний равишда даромад олиш ва ижтимоий текин хў рликнинг ҳ ар қандай шаклига қаршилик к ў рсатиш, меҳнат қ онунларини бош қ аришнинг маъмурий- ҳ у қ уқий усулларини ва уларга риоя этилишини назорат қ илишни кучайтириш. 64. Ра ғ батлантириш ходимнинг э ҳ ти ё жлари , манфаатлари ва қ обилиятларига мувофиқ келиши лозим, яъни ра ғ батлантириш омили ходимнинг асослаш механизмига мос б ў лиши керак. Шуни ҳ ам ани қ тасаввур қилиш керакки, асослаш инсоннинг таш қ и ва ички омиллар таъсири билан белгиланадиган у ёки бу х ул қ -атвор хилини онгли равишда танлаш жара ё нидир. Бунда таш қ и омилларга ра ғ батлантириш омиллари кирса, ички омилларга сабаблар (асослар) киради. Ме ҳ натни асослашга турли ра ғ батлантирувчи омиллар: и қ тисодий нормативлар ва имти ё злар тизими, иш ҳа қ и даражаси ва даромадларни адолатли та қ симлаш, ме ҳ нат шароити ва унинг мазмундорлиги , оила ва жамоадаги муносабатлар, атрофдагиларнинг эътироф қ илиши , мансаб , муло ҳ азалар, ижодий ташаббус ва қ изиқарли иш, ў зини к ў рсатиш истаги ва доимий равишда таваккал қ илиш, қ атти қ таш қ и буйру қ лар ва ички маданият ҳ амда бош қ алар таъсир к ў рсатади. Ра ғ батлантиришнинг асосий шаклларидан бири иш ҳа қ и ҳ исобланади. Ме ҳ натга ҳ а қ тўлашни ташкил этиш ва уни тартибга солиш усуллари мураккаб ижтимоий-иқтисодий масала бўлиб, у мамлакатда олиб борилаётган ислоҳотларнинг ажралмас қисмидир. Ҳозирги шароитда давлатни тартибга солиш функцияларидан ма ҳ рум қ илиш мумкин эмас экан, у ҳ олда , унинг даромадлар ва иш ҳ а қ ига қандай таъсир к ў рсатиши мумкинлигини ҳ ал этиш зарур. Бировлар истеъмол

жам ғ армалари ми қ дорини тартибга солиш керак, деб ҳ исобласа, бош қ алар якка та р тибдаги соли қ солиш тизимидан фойдаланиш керак, деган фикрни билдирадилар. Назарий жи ҳ атдан иккинчи вариант ма қ булга ў хшайди. Лекин бизда ҳ ози р ги ва қ тда давлат бюджети даромадлар қ исмининг фа қ ат 7-10% и фу қ ароларнинг даромадлари ҳисоби дан , ғ арбдаги мамлакатларда эса 50% и фу қ ароларнинг даромадлари ҳ исобидан шаклланмо қ да. Солиқ хизмати фаолиятини қ айта қ уриш учун, мулкчиликка соли қ солишни жорий этиш учун ҳ али бироз ва қ т талаб қ илинади. 65 . Ҳозирги пайтда амалга оширила ё тган ме ҳ натга ҳ а қ т ў лашни давлат й ў ли билан тартибга солиш қ уйидагиларни ў з ичига олади:  м е ҳ натга ҳ а қ т ў лашнинг энг кам ми қ дорини қ онун билан белгилаш ва ў згартириш;  корхона ва т ашкилотлар томонидан меҳнатга ҳа қ т ў лашга ажрат ил адиган мабла ғ ларни, шунингдек , жисмоний шахсларнинг даромадларини соли қ билан тартибга солиш;  район коэффициентларини ва фоиз устамаларини белгилаш;  ме ҳ натга ҳ а қ т ў лаш б ў йича давлат кафолатларини белгилаш. Ме ҳ натга ҳ а қ т ў лашни ра ғ батлантириш, бундан таш қ ари, бош, тармо қ , ҳ удудий, жамоа ва якка тартибдаги шартномалар ҳ амда битимлар асосида амалга оширилади. Т ариф сеткалари (ёки уларга ў хшаш норматив ҳужжатлар ) ме ҳ натнинг мураккаблиги б ў йича иш ҳ а қ ини таба қ алаштириш воситаси ҳисобланади. Бюджет ташкилотларида иш ҳ а қ ини тартибга солиш ягона тариф сеткаси - ЯТС асосда амалга оширилади. Тариф сеткаси нормативлар йи ғ индисидан иборат б ў либ, улар ёрдамида иш ҳ а қ ининг даражаси тартибга солиб турилади . Булар тариф сеткаси ва тариф-малака маълумотномаларидир.

Тариф сеткаси биринчи разрядли тариф сеткаси, тариф сеткасининг диапозони, тариф разрядлари, тариф коэффицентларининг мутла қ ва нисбий ортиб бориши каби мезонлар билан тавсифланади. Ҳозирги пайтда Ўзбекистонда ЯТС диапозони 1: 8,328 б ў лган 22 разрядли тариф сеткасидан иборат. Қиска хуосалар. Шахснинг эҳтиёжи- инсонда ҳаракатга интилишни вужудга келтирувчи бирон-бир нарсанинг йўқлигини англашдир (уй-жой, озиқ-овқат ва ҳ.к.) Сабаб- инсоннинг нима учун ҳаракат қилишини кўрсатадиган, фаолиятга ички ундовчи нарса бўлиб, у муайян эҳтиёжларни қондириш билан боғлиқдир. қизиқиш- шахснинг у ёки бу нарсага қаратилган билиш эҳтиёжининг намоён бўлиш шакли бўлиб, бу нарса ижобий ҳис-туйғу уйғотиши мумкин (мусиқага, техникага ва х.к.) Жамоа- бу биргаликда меҳнат қиладиган шахслар гуруҳи бўлиб, унда кишилар бир-бирлари билан шундай ўзаро ҳаракат қиладиларки, ҳар ким бошқа шахсга мурожаат қилади, айни вақтда унинг таъсирини ҳам ҳис этади. Жамоанинг функциялари- инсоннинг жамоага мансублигини ҳис қилиши; шахс учун унинг яшашга зарур бўладиган ижтимоий муҳит яратишдир. Жамоанинг шаклланиш босқичлари- пайдо бўлиш; шаклланиши; барқарорлашиши; такомиллашув ёки инқироз. Гуруҳнинг мақсади - бу шахсий мақсадларнинг бир-бирига мос келиши ва ўзаро ҳаракатлар индукторидир. Гуруҳ самарадорлиги- бу гуруҳнинг умумий мақсадларини амалга ошириш даражасидир. Гуруҳ самарадорлигининг асосий омиллари- гуруҳ ҳажми таркиби; маълумотлар топшириғи, ташқи муҳит; раҳбарлик услуби; жараёнлар ва

тадбирлар; ўзаро таъсир усуллари; сабаб; мақсадни амалга ошириш; гуруҳнинг қизиқиши. Рағбатлантиришнинг асосий шаклларидан бири иш ҳақидир. Иш ҳақи- бу маълум вақт давомида кишиларнинг яратган маҳсулотлари миқдори кўрсатилган хизматлар ва шу кабиларга асосан тўланадиган меҳнат ҳақидир. Тариф сеткаси- меҳнатнинг мураккаблиги бўйича иш ҳақини табақалаштириш воситасидир. Ягона тариф сеткаси.( ЯТС ) - бу қуйи даражадаги ишчилардан тортиб ташкилот раҳбарларигача бўлган барча ходимлар меҳнатининг тарификацияси ва унга ҳақ тўлашдир. Ҳозирги пайтда ЯТС диапазони 1:8,328 бўлган 22 разрядли тариф сеткасидан иборат. Имтиёзлар ва компенсациялар: меҳнат натижаларига боғлиқ бўлмаган, яъни уй-жой, кўчмас мулк сотиб олиш ва х.к. билан боғлиқ бўлган чиқимлар, пенсияга чиқиши ва бўшаш билан боғлиқ мукофотлар ва бошқа имтиёзлардан иборат.

Асосий адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. - Т.: «Ўзбекистон», 1992. 2. Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисида»ги қонуни - Т.: «Ўзбекистон», 1998. 3. Ўзбекистон Республикасининг «Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида»ги қонуни. (янги таҳрир)- Т.: «Адолат», 1998 4. Ўзбекистон Республикасининг «Корхоналар тўғрисида»ги қонуни. -Т.: «Адолат», 1992 5. Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат кодекси- Т.: «Адолат», 1996 6. Ўзбекистон Республикасининг «Кадрлар ни тайёрлаш миллий дастури». Тошкент, 1998 1. И.А.Каримов. «Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари».-Т.: «Ўзбекистон». 1997. 7. И.А.Каримов «Ўзбекистон иқтисодий ислоҳатларни чуқурлаштириш йўлида». «Тошкент», «Ўзбекистон», 1996. 8. И.А.Каримов. «Амир Темур фахримиз, ғуруримиз». Т.: «Халқ сўзи» газетаси 1996 йил 26 октябр. 9. И.А.Каримов «Юксак малакали мутахассислар - тараққиёт омили» - Т.: «Ўзбекистон», 1995. 10. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Корхона ва ташкилотларда персонал билан ишлашни бошқариш

Корхона ва ташкилотларда персонални бошқариш стратегияси

Корхона ва ташкилотларда ходимларнинг хизмат-касб жиҳатидан кўтарилишини бошқариш

Персонал ва инсон ресурсларини бошқариш

Корхона активларини бошқариш