Корхона даромадлари ҳисоби - Iqtisodiyot - Referatlar

Корхона даромадлари ҳисоби

Yuklangan vaqt:

12.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

76.2451171875 KB

Ko'chirib olish

Корхона даромадлари ҳисоби Режа: 1.Корхона даромадларининг турлари, моҳияти ва улар ҳисобининг вазифалари 2.Сотишдан олинган даромадларнинг ҳисоби 3.Асосий фаолиятдан олинган бошқа даромадларнинг ҳисоби 4.Молиявий фаолиятдан олинган даромадларнинг ҳисоби 5.Фавқулотдаги фойданинг ҳисоби 6.Муддати узайтирилган даромадларнинг ҳисоби

1.КОРХОНА ДАРОМАДЛАРИНИНГ ТУРЛАРИ, МОҲИЯТИ ВА УЛАР ҲИСОБИНИНГ ВАЗИФАЛАРИ Корхоналар молиявий-хўжалик фаолиятининг муҳ им кўрсаткичи бўлиб даромадлар ҳисобланади. Ушбу кўрсаткичнинг моҳияти, таснифи ва тавсифи, тан олиниши, счётлар тизими ва улар бўйича бухгалтерия ёзувлари республикамизда қабул қилинган қуйидаги меъёрий ҳужжатларда атрофлича очиб берилган: • Ўзбекистон Республикаси Солиқ Кодекси (16-модда); • БҲМС «Молиявий ҳисоботни тузиш ва тақдим этиш учун концептуал асос» • 2-сон БҲ МС «Асосий хўжалик фаолиятидан олинган даромадлар» • «Маҳсулот (иш, хизмат) ларни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатлари таркиби ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш тартиби тўғрисида Низом». Ушбу меъёрий хужжатларга мувофиқ даромад деганда, умумий олганда, ҳисобот даврида корхона активларини қўпайиши ёки унинг мажбуриятларини камайиши тушунилади. Корхоналарнинг барча даромадлари Ўзбекистон Республикасининг Солиқ Кодексида 13 та турга бўлинган (16-модда), 2-сон БҲ МСда ушбу турдаги даромадлар иккита катта гуруҳ га , яъни асосий фаолиятдан олинган даромадлар ва асосий бўлмаган фаолиятдан олинган даромадларга, ажратилган (1-чизмага қаранг). Асосий фаолиятдан олинган даромадлар деганда корхона уставида белгиланган асосий фаолиятдан олинган даромадлар тушунилади. «Маҳсулот (иш, хизмат) ларни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатлари таркиби ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш тартиби тўғрисида Низом»га мувофиқ корхоналарнинг асосий фаолиятдан олинган даромадлари, ўз навбатида, қуйидаги икки гуруҳ га ажратилади:

• Сотишдан олинган даромадлар – буларга маҳсулот, товарлар, ишлар ва хизматларни сотишдан олинган тушумлар (акциз, ҚҚС ва экспорт бўйича божхона божидан ташқари) киради. • Асосий фаолиятдан олинган бошқа даромадлар –буларга корхонанинг асосий воситалари ва бошқа активларини сотишдан олинган фойда, ўндирилган жарималар, воз кечилган кредиторлик қарзлари, бепул келиб тушган активлар, инвентаризацияда аниқланган ортиқчалар, ТМБ ларни қайта баҳ олашдан олинган даромадлар ва бошқалар киради. Асосий бўлмаган фаолиятдан олинган даромадлар деганда бевосита асосий фаолиятга тааллуқли бўлмаган фаолият турларидан олинган даромадлар тушунилади. Бундай даромадлар Низомга мувофиқ молиявий фаолиятдан олинган даромадларга ва фавқулотдаги даромадларга бўлинади. Молиявий фаолиятдан олинган даромадлар деганда қимматли қоғозлар, валюта операциялари, кредит ва қарзларни беришдан олинган даромадлар тушунилади. Буларга роялти, дивидендлар ва фоизлар, ижобий курс фарқлари кўринишидаги даромадлар ва бошқалар киради.

1- чизма . Корхона даромадларининг таснифи Фавқулотдаги даромадлар деганда юз бериши доимий Корхона даромадлари Асосий фаолият - дан олинган даромадлар Сотишдан олинган даромадлар:  Маҳсулотларни сотишдан  Товарларни сотишд ан  Бажарилган ишлардан  Кўрсатилган хизматлардан Асосий фаолиятдан олинган қўшимча даромадлар:  Асосий воситаларни сотишдан фойда  Бошқа активларни сотишдан фойда  Келиб тушган жарималар  Ўисқа муддатли ижарадан олинган фойда  Воз кечилган кредиторлик ва депонентлик қарзлар  Қайтарилмайдиган молиявий ёрдам  Бошқа даромадлар Асосий бўлмаган фаолият - дан олинган даромадлар Молиявий фаолиятга доир даромадлар  Роялти, дивидендлар, фоизлар  Ижобий курс фарқлари  Узоқ муддатли ижарадан даромадлар  Қимматли қоғозларни қайта баҳолашдан олинган даромадлар  Бошқа даромадлар Фавқулотдаги фойда:  Қонунларни ўзгаришидан олинган фойда  Фавқулотдаги вазиятлардан олинган фойда  Революцион ўзгаришлардан олинган фойда

характерга эга бўлмаган, кутилмаган тасодиф ва ҳодисалардан олинган даромадлар тушунилади. Буларга давлат қонунларини ўзгариши, табиий офатлар, революцион ўзгаришлар натижасида вужудга келган даромадлар киради. Корхона даромадлари бўйича бухгалтерия ҳисобининг асосий вазифалари бўлиб қуйидагилар ҳ исобланади: • Даромадларни ҳ исоблаш тамойилига мувофиқ улар юз берган вақтдан бошлаб тан олиш ва баҳолаш; • Даромадларни тўғри гуруҳлаш ва тегишли счётларда акс эттириш; • Даромадларни солиқларга муносабатини тўғри белгилаш; • Даромадларни молиявий ҳисоботда тўғ ри акс эттириш ва бошқалар 2.СОТИШДАН ОЛИНГАН ДАРОМАДЛАРНИНГ Ҳ ИСОБИ 21-сон БҲМСга мувофиқ сотишдан олинган даромадлар қуйидаги счётларда ҳисобга олинади: • 9010 “Тайёр маҳ сулотларни сотишдан олинган даромадлар” –бу пассив ва вақтинчалик счётда корхоналар ўзлари ишлаб чиқарган маҳсулотларини сотишдан олган даромадларини ҳисобга олишда фойдаланадилар. Счётнинг кредитида олинган даромад йил мабойнида тўпланиб боради, бунда маҳсулотни сотиш усулига қараб турли счётлар дебетланади. Масалан, маҳ сулот нақд пулга сотилганда 5010 “Касса” счёти, маҳсулот нақдсиз сотилганда эса 4010 “Харидорлар ва буюртмачилардан олинадиган счётлар”, 4110 “Махсус ажратилган бўлинмалардан олинадиган счётлар”, 4120 “Шўъба ва қарам хўжалик жамиятларидан олинадиган счётлар” ва бошқа дебиторлик қарзларни акс эттирувчи счётлар дебетланади. Йил мабойнида 9010 “ Тайёр маҳ сулотларни сотишдан олинган даромадлар” счёти фақат кредит сальдосига эга бўлади ва бу сальдо йил бошидан бошлаб олинган даромад суммасини кўрсатади. Йил якунида

ушбу счётнинг кредитида тўпланган сумма унинг дебетига ва 9900 “ Охирги молиявий натижа” счетининг кредитига ёзилади ва шу асосда у ёпилади. • 9020 “Товарларни сотишдан олинган даромадлар” - бу пассив ва вақтинчалик счёт асосан улгуржи ва чакана савдо корхоналарида, шунингдек бошқа тармоқ субъектлари фирма магазинлари орқали сотиб олинган товарларни сотувчи корхоналарда ишлатилади. Счётнинг кредитида товарларни сотишдан олинган даромад йил мабойнида тўпланиб боради, бунда товарларни сотиш усулига қараб 5010 “Касса” счёти, 4010 “Харидорлар ва буюртмачилардан олинадиган счётлар”, 4110 “Махсус ажратилган бўлинмалардан олинадиган счётлар”, 4120 “Шўъба ва қарам хўжалик жамиятларидан олинадиган счётлар” ва бошқа дебиторлик қарзларни акс эттирувчи счётлар дебетланади. Йил мабойнида 9020 “ Товарларни сотишдан олинган даромадлар” счёти фақат кредит сальдосига эга бўлади ва бу сальдо йил бошидан бошлаб олинган даромад суммасини кўрсатади. Йил якунида ушбу счётнинг кредитида тўпланган сумма унинг дебетига ва 9900 “ Охирги молиявий натижа” счетининг кредитига ёзилади ва шу асосда у ёпилади. • 9030 “Бажарилган ишлар ва хизматлардан олинган даромадлар” - бу пассив ва вақтинчалик счёт асосан қурилиш ташкилотлари ва хизмат соҳаси корхоналарида, шунингдек асосий фаолиятидан ташқари иш ва хизматлар кўрсатувчи бошқа турдаги корхоналарда ишлатилади. Счётнинг кредитида бажарилган иш ва хизматларни сотишдан олинган даромад йил мабойнида уларга гувоҳ лик берувчи ҳ ужжатлар асосида тўпланиб боради. Иш ва хизматларни сотиш усулларига қараб 5010 “Касса” счёти, 4010 “Харидорлар ва буюртмачилардан олинадиган счётлар”, 4110 “Махсус ажратилган бўлинмалардан олинадиган счётлар”, 4120 “Шўъба ва қарам хўжалик жамиятларидан олинадиган счётлар” ва бошқа дебиторлик қарзларни акс эттирувчи счётлар дебетланади. Йил мабойнида 9030 “ Бажарилган иш ва хизматларни сотишдан олинган даромадлар” счёти фақат кредит сальдосига

эга бўлади ва бу сальдо йил бошидан бошлаб олинган даромад суммасини кўрсатади. Йил якунида ушбу счётнинг кредитида тўпланган сумма унинг дебетига ва 9900 “ Охирги молиявий натижа” счетининг кредитига ёзилади ва шу асосда у ёпилади. Сотилган маҳ сулотлар, товарлар, иш ва хизматлар турли сабабларга кўра корхонага қайтарилиши мумкин. Бундай ҳолда қайтарилган маҳсулотлар, товарлар, иш ва хизматларнинг қиймати махсус контрпассив бўлган 9040 “ Сотилган товарларни қайтарилиши” счётининг дебетида акс эттирилади, бунда мос равишда 5010 “Касса”,4010 “Харидорлар ва буюртмачилардан олинадиган счётлар”, 4110 “Махсус ажратилган бўлинмалардан олинадиган счётлар”, 4120 “Шўъба ва қарам хўжалик жамиятларидан олинадиган счётлар” ва бошқа дебиторлик қарзларни акс эттирувчи счётлар кредитланади. 9040“ Сотилган товарларни қайтарилиши” счётининг дебетида тўпланган сумма мос равишда 9010 “Тайёр маҳсулотларни сотишдан олинган даромадлар”, 9020 “Товарларни сотишдан олинган даромадлар”, 9030 “Бажарилган иш ва хизматлардан олинган даромадлар” счётларининг дебетига ўтқазилади ва шу асосда ушбу счёт ёпилади. Қайтарилган маҳ сулотлар, товарлар, ишлар ва хизматлар бўйича сотиш таннархи ва сотишдан олинган ҚҚС суммасини акс эттирувчи счётларга ҳам тузатишлар қилинади. Маҳсулотлар, товарлар, иш ва хизматларни сотишда харидорлар ва буюртмачиларга тузилган шартнома шартларига кўра турли миқдорда чегирмалар ҳам берилиши мумкин. Бундай чегирмалар суммаси махсус контрпассив бўлган 9050 “ Харидорлар ва буюртмачиларга берилган чегирмалар” счётининг дебетида акс эттирилади, бунда мос равишда 4010 “Харидорлар ва буюртмачилардан олинадиган счётлар”, 4110 “Махсус ажратилган бўлинмалардан олинадиган счётлар”, 4120 “Шўъба ва қарам хўжалик жамиятларидан олинадиган счётлар” ва бошқа дебиторлик қарзларни акс эттирувчи счётлар кредитланади.

9050 “Харидорлар ва буюртмачиларга берилган чегирмалар” счётининг дебетида тўпланган сумма мос равишда 9010 “Тайёр маҳ сулотларни сотишдан олинган даромадлар”, 9020 “Товарларни сотишдан олинган даромадлар”, 9030 “Бажарилган иш ва хизматлардан олинган даромадлар” счётларининг дебетига ўтқазилади ва шу асосда ушбу счёт ёпилади. Маҳсулотлар, товарлар, ишлар ва хизматларни сотишда берилган чегирмалар суммаси сотишдан олинган даромадлар суммасини камайтиради. Корхоналар даромадларининг аналитик ҳисоби маҳ сулотлар, товарлар, иш ва хизматларнинг сотиш турлари ва бошқа бошқарув учун зарур сегментлар бўйича олиб борилади. 3.АСОСИЙ ФАОЛИЯТДАН ОЛИНГАН ҚЎШИМЧА ДАРОМАДЛАРНИНГ ҲИСОБИ 21-сон БҲ МСга мувофиқ асосий фаолиятдан олинган қўшимча даромадлар қуйидаги счётларда ҳисобга олинади: • 9310 “Асосий воситаларнинг чиқимидан олинган фойда” –бу пассив ва вақтинчалик счётда корхоналар ўзларининг асосий воситаларини сотишдан ва бошқа чиқимларидан олган фойдасини ҳ исобга олишда фойдаланадилар. Счётнинг кредитида олинган фойда йил мабойнида тўпланиб боради. Ушбу фойда асосий воситаларнинг сотиш (бериш) қийматидан уларнинг қолдиқ қийматини ва сотишдан олинган ҚҚС суммасини айиргандан қолган суммадан иборат бўлади. Масалан, бошланғич қиймати 1500000 сўмлик, жамланган эскириш қиймати 1300000 сўмлик компьютер 320000 сўмга сотилди, дейлик. Сотишдан олинган ҚҚС суммаси ушбу ҳолда 20000 сумни ((320000 – 200000) *20/120), сотишдан олинган фойда суммаси эса – 100000 сумни (320000200000-20000) ташкил қилади. Ушбу фойда суммаси дебет 9210 “Асосий воситаларнинг чиқими” счетда ва кредит 9310 “ Асосий воситаларнинг чиқимидан олинган фойда” счётида акс эттирилади.

Йил якунида ушбу 9310- счётнинг кредитида тўпланган сумма унинг дебетига ва 9900 “ Охирги молиявий натижа” счетининг кредитига ёзилади ва шу асосда у ёпилади. • 9320 “Бошқа активларни чиқимидан олинган фойда” - бу пассив ва вақтинчалик счётда корхоналар ўзларининг турли бошқа активларини, масалан материалларини, хўжалик инвентарларини, номоддий активлари ва бошқа активларини сотишдан ва бошқа чиқимларидан олган фойдасини ҳ исобга олишда фойдаланадилар. Счётнинг кредитида олинган фойда йил мабойнида тўпланиб боради. Ушбу фойда бошқа активларнинг сотиш (бериш) қийматидан уларнинг таннархини (қолдиқ қийматини) ва сотишдан олинган ҚҚС суммасини айиргандан қолган суммадан иборат бўлади. Масалан, таннархи 50000 сўмлик материал 72000 сўмга сотилди дейлик. Сотишдан олинган ҚҚС суммаси ушбу ҳ олда 12000 сумни (72000 *20/120), сотишдан олинган фойда суммаси эса – 10000 сумни (72000- 50000-12000) ташкил қилади. Номоддий активларни сотишдан (беришдан) олинган фойда худди асосий воситаларни сотишдагидек топилади. Бошқа активларни чиқимидан олинган фойда суммаси дебет 9220 “Бошқа активларнинг чиқими” счетда ва кредит 9320 “Бошқа активларни чиқимидан олинган фойда” счётида акс эттирилади. Йил якунида 9320- счётнинг кредитида тўпланган сумма унинг дебетига ва 9900 “ Охирги молиявий натижа” счетининг кредитига ёзилади ва шу асосда у ёпилади. • 9330 “ Ўндирилган жарималар, пенялар ва неустойкалар” - ушбу пассив ва вақтинчалик счётнинг кредитида турли хўжалик шартномалари шартларини бузилиши натижасида, шунингдек кўрсатилган зарарларни қопланиши эвазига олинган даромад (фойда) суммаси акс эттирилади. Бунда мос равишда жаримани келиб тушганлиги, ушланганлиги ёки ҳ исобланганлигини акс эттирувчи счётлар дебетланади, масалан 5010 “Касса”, 5110 “Ҳ исоб-китоб счёти”, 5210 “Валюта счёти”, 6710 “Ходимлар билан иш ҳ ақи бўйича ҳ исоб-китоблар”, 4860 “Даъволар бўйича келиб

тушадиган счётлар” ва бошқа счётлар. Йил якунида 9330- счётнинг кредитида тўпланган сумма унинг дебетига ва 9900 “ Охирги молиявий натижа” счетининг кредитига ёзилади ва шу асосда у ёпилади • 9340 “Ўтган йиллар фойдаси” - бу пассив ва вақтинчалик счётнинг кредитида ҳисобот йилда аниқланган ўтган йилларнинг фойдаси акс эттирилади. Бундай фойда бўлиб, масалан, муддатидан олдин ҳисобдан чиқариб юборилган дебиторлик қарзларнинг тикланган ёки келиб тушган суммаси, ортиқча ҳисоблаб юборилган харажатларни камайтирилиши ва бошқалар ҳисобланади. Бунда мос равишда ўтган йиллар фойдасини тикланганлигини кўрсатувчи счётлар дебетланади, масалан 5010 “Касса”, 5110 “Ҳ исоб-китоб счёти”, 5210 “Валюта счёти”, 4000 “Олинадиган счётлар” ва бошқа счётлар. Йил якунида 9340- счётнинг кредитида тўпланган сумма унинг дебетига ва 9900 “ Охирги молиявий натижа” счетининг кредитига ёзилади ва шу асосда у ёпилади. • 9350 “Қисқа муддатли ижарадан олинган даромадлар” – ушбу пассив ва вақтинчалик счётнинг кредитида қисқа муддатли ижарадан олинган даромад суммаси 4820 “Қисқа муддатли ижара бўйича олинадиган тўловлар” счёти билан корреспонденциялашган ҳ олда акс эттирилади. Йил якунида 9350- счётнинг кредитида тўпланган сумма унинг дебетига ва 9900 “ Охирги молиявий натижа” счетининг кредитига ёзилади ва шу асосда у ёпилади. • 9360 “Кредиторлик ва депонентлик қарзларни ҳисобдан чиқарилишидан олинган даромадлар” – ушбу пассив ва вақтинчалик счётнинг кредитида муддатида (3 йилдан ошиқ муддатда) ўндириб олинмаган қарзларни корхона фойдасига ўтқазишдан олинган даромадлар мос равишда кредиторлик қарзларни акс эттирувчи счётлар (6010,6110, 6710,6720, 6910- 6990 ва бошқалар) билан корреспонденцияланган ҳ олда акс эттирилади. Йил якунида 9360- счётнинг кредитида тўпланган сумма унинг дебетига ва

9900 “ Охирги молиявий натижа” счетининг кредитига ёзилади ва шу асосда у ёпилади. • 9370 “Хизмат қилувчи хўжаликлардан олинган даромадлар” – ушбу пассив ва вақтинчалик счётнинг кредитида асосий фаолиятга хизмат кўрсатувчи хўжаликлардан ( соғлиқни сақлаш бўлинмаси, сарторошхона, кутубхона, болалар боғ часи ва бошқа муассасалари, санаторийлар, ошхона, меҳмонхона, спорт комплекслари ва бошқалар) олинган даромадлар акс эттирилади. Бунда олинган ёки ҳ исобланган даромадларни акс эттирувчи счётлар, масалан, 5010 “Касса”, 5110 “Ҳ исоб-китоб счёти”, 4890 “Бошқа дебиторларнинг қарзлари” ва бошқа счётлар дебетланади. Йил якунида 9370- счётнинг кредитида тўпланган сумма унинг дебетига ва 9900 “ Охирги молиявий натижа” счетининг кредитига ёзилади ва шу асосда у ёпилади • 9380 “ Қайтарилмайдиган молиявий ёрдам” - ушбу пассив ва вақтинчалик счётнинг кредитида турли юридик ва жисмоний шахслардан қайтариб бермаслик шарти билан олинган молиявий ёрдам суммалари акс эттирилади. Бунда олинган ёрдамнинг турини акс эттирувчи счётлар, масалан, 5010 “Касса”, 5110 “Ҳисоб-китоб счёти”, 5210 “Валюта счёти” каби счётлар дебетланади. Йил якунида 9380- счётнинг кредитида тўпланган сумма унинг дебетига ва 9900 “ Охирги молиявий натижа” счетининг кредитига ёзилади ва шу асосда у ёпилади • 9390 “Бошқа операцион даромадлар”- ушбу пассив ва вақтинчалик счётнинг кредитида юқорида келтирилган счётларга олиб борилмаган бошқа операцион даромадлар, масалан инвентаризацияда аниқланган ортиқчалар, турли қоплама суммалар ва бошқалар, акс эттирилади. Бунда мос равишда ТМЗ ва пул маблағ ларини акс эттирувчи счётлар (0100,1000,2800,2900,5000 ва бошқалар) дебетланади. Йил якунида 9390- счётнинг кредитида тўпланган сумма унинг дебетига ва 9900 “ Охирги молиявий натижа” счетининг кредитига ёзилади ва шу асосда у ёпилади.

Корхоналарнинг асосий фаолиятдан олинган қўшимча даромадларининг аналитик ҳисоби уларнинг турлари ва бошқа бошқарув учун зарур сегментлари бўйича олиб борилади. 4.МОЛИЯВИЙ ФАОЛИЯТДАН ОЛИНГАН ДАРОМАДЛАРНИНГ Ҳ ИСОБИ 21-сон БҲ МСга мувофиқ молиявий фаолиятдан олинган даромадлар қуйидаги счётларда ҳ исобга олинади: • 9510 “Роялти кўринишидаги даромадлар” • 9520 “Дивидендлар кўринишидаги даромадлар” • 9530 “Фоизлар кўринишидаги даромадлар” • 9540 “Валюта курслари фарқларидан олинган даромадлар” • 9550 “Узоқ муддатли ижарадан олинган даромадлар” • 9560 “Қимматли қоғ озларни қайта баҳ олашдан олинган даромадлар” • 9590 “ Молиявий фаолиятдан олинган бошқа даромадлар” Ушбу пассив ва вақтинчалик счётларнинг кредитида номлари юқорида зикр этилган даромадларнинг турлари ҳ исоблаш тамойилига мувофиқ акс эттирилади. Роялти кўринишидаги даромадлар деганда корхоналарнинг номоддий активларини, масалан компьютерлар учун дастурлар таъминотини, лиценциялар ва бошқаларни ижарага беришдан ва хамкорликда фойдаланишдан олинган даромадлар тушунилади. Ушбу даромадларни ҳ исобланиши 4850 “Олинадиган роялти” счётининг дебетида ва 9510 “Роялти кўринишидаги даромадлар” счётининг кредитида акс эттирилади. Йил охирида 9510- счётнинг кредитида тўпланган сумма унинг дебетига ва 9900 “Охирги молиявий натижа” счетининг кредитига ёзилади ва шу асосда у ёпилади.

Дивидендлар – бу акцияларга киритилган молиявий инвестициялар учун ҳ исобланган даромад. Ушбу даромадни ҳ исоблашга асос бўлиб акционерлик жамиятининг дивиденднинг ҳ исобланганлиги тўғ рисидаги ёзма хабарномаси ҳ исобланади. Ушбу хабарномада жами ҳ исобланган дивиденд суммаси, ундан ушланган дивиденд солиғ и суммаси ва тўланадиган дивиденд суммаси акс эттирилади. Агар хабарномада дивиденд солиғ ини ушланмаганлиги уқтирилган бўлса, у ҳ олда ушбу солиқни дивиденд олган корхона тўлаши лозим. Ҳ исобланган дидивенд кўринишидаги даромадлар 4840 “ Олинадиган дивидендлар” счётининг дебетида ва 9520 “Дивиденд кўринишидаги даромадлар” счётининг кредитида акс эттирилади. Йил охирида 9520- счётнинг кредитида тўпланган сумма унинг дебетига ва 9900 “Охирги молиявий натижа” счетининг кредитига ёзилади ва шу асосда у ёпилади. Фоизлар кўринишидаги даромадлар деганда бошқа юридик шахсларга берилган қарзлар ва кредитлар учун ҳ исобланган фоизлар тушунилади. Ушбу фоизларнинг миқдори тузилган шартномалар асосида ҳ исобланади. Фоиз кўринишидаги ҳ исобланган даромадлар 4830 “ Олинадиган фоизлар” счётининг дебетида ва 9530 “Фоизлар кўринишидаги даромадлар” счётининг кредитида акс эттирилади. Йил охирида 9530- счётнинг кредитида тўпланган сумма унинг дебетига ва 9900 “Охирги молиявий натижа” счетининг кредитига ёзилади ва шу асосда у ёпилади. Валюта курслари фарқларидан олинган даромадлар деганда корхонанинг валюта счётида сақланаётган чет валютаси ва чет эл валютасидаги дебиторлик қарзлар бўйича ҳисобланган ижобий курс фарқлари тушунилади. Ушбу даромад ҳ ар ойнинг охирида 5210 “Мамлакат ичидаги валюта счётлари”, 5220 “Чет элдаги валюта счётлари”, 4000 “Олинадиган счётлар”, 4300 “Таъминотчи ва пудратчиларга берилган бўнаклар ҳ исоби счётлари” ва бошқа чет эл валютасида ҳ исоби юритилган дебиторлик қарзлар счётлари бўйича Ўзбекистон Республикаси Марказий Банки эълон қилган курслар

асосида ҳ исобланади. Ҳисобланган ижобий курс фарқлари юқорида келтирилган счётларнинг дебетида ва 9540 “Валюта курслари фарқларидан олинган даромадлар” счётининг кредитида акс эттирилади. Йил охирида 9540- счётнинг кредитида тўпланган сумма унинг дебетига ва 9900 “Охирги молиявий натижа” счетининг кредитига ёзилади ва шу асосда у ёпилади. Узоқ муддатли ижарадан олинган даромадлар деганда мулкни бир йилдан кўп муддатга ижарага беришдан олинган даромадлар тушунилади. Ушбу даромаднинг суммаси тузилган лизинг (ижара) шартномаси асосида ҳ исобланади. Ҳисобланган даромад суммаси 4830 “Олинадиган фоизлар”, 6230 “Бошқа муддати узайтирилган даромадлар” счётларининг дебетида ва 9550 “Узоқ муддатли ижарадан олинган даромадлар” счётининг кредитида акс эттирилади. Йил охирида 9550- счётнинг кредитида тўпланган сумма унинг дебетига ва 9900 “Охирги молиявий натижа” счетининг кредитига ёзилади ва шу асосда у ёпилади. Қимматли қоғ озларни қайта баҳолашдан олинган даромадлар деганда узоқ ва қисқа муддатли инвестициялар қийматини ошириш натижасида вужудга келган даромадлар тушунилади. Бундай даромадлар қайта баҳ олаш далолатномалари асосида ҳ исобланади. Ҳ исобланган даромад суммаси 0600 “Узоқ муддатли инвестициялар ҳ исоби счётлари”, 5800 “ Қисқа муддатли инвестициялар ҳ исоби счётлари” ининг дебетида ва 9560 “Қимматли қоғ озларни қайта баҳ олашдан олинган даромадлар” счётининг кредитида акс эттирилади. Йил охирида 9560- счётнинг кредитида тўпланган сумма унинг дебетига ва 9900 “Охирги молиявий натижа” счетининг кредитига ёзилади ва шу асосда у ёпилади. Корхоналарнинг молиявий фаолиятидан олинган даромадларнинг аналитик ҳисоби уларнинг турлари ва бошқа бошқарув учун зарур сегментлари бўйича олиб борилади. 5.ФАВҚУЛОТДАГИ ДАРОМАДЛАРНИНГ ҲИСОБИ

21-сон БҲ МСга мувофиқ фавқулотдаги даромадларнинг ҳисоби 9710 “Фавқулотдаги фойда” счётининг кредитида ҳисобга олинади. Бунда фавқулотда олинган ёки ҳисобланган фойданинг турини кўрсатувчи счётлар (0100, 0400, 0700, 1000, 2900 ва бошқа счётлар) дебетланади. Йил охирида 9710- счётнинг кредитида тўпланган сумма унинг дебетига ва 9900 “Охирги молиявий натижа” счетининг кредитига ёзилади ва шу асосда у ёпилади. 6.МУДДАТИ УЗАЙТИРИЛГАН ДАРОМАДЛАРНИНГ ҲИСОБИ Айрим хўжалик юритувчи субъектлар счётига ўз мижозларидан келгусида етказиб бериладиган товарлар ва маҳсулотлар, шунингдек бажариладиган ишлар ва кўрсатиладиган хизматлар учун олдиндан пул маблағлари келиб тушади. Мисол учун, газеталар, журналлар, даврий тўпламларни чиқарувчи корхоналарда ушбу нашриёт маҳсулотлари учун уларга олдиндан обуна бўлиш даврида мижозлардан пул маблағлари олинади. Аэрофлот, темирйўл ва шаҳарлараро автобус қатновлари хизматларини кўрсатувчи корхоналар чипталарни олдиндан сотишлари мумкин ва бунинг учун мижозлардан чипталар ҳақи олдиндан олинади. Бундай хўжалик юритувчи субъектларда активга эгалик ҳуқуқини сотиб олиш жараёни амалга оширилган бўлсада, бироқ келиб тушган пул маблағларини уларнинг даромади сифатида тан олиб бўлмайди. Чунки, бу ҳолатда нашриёт маҳсулотларини уларнинг эгаларига ҳақиқатда етказиб бериш юз бермаган бўлади, шунингдек олдиндан сотиб олинган чипталар бўйича йўловчиларга хизматлар ҳақиқатда кўрсатилмаган бўлади. Демак, бундай ҳолатларда даромад сифатидаги пул киримлари юз бермайди, аксинча келгусида етказиб бериш ёки хизматни кўрсатиш бўйича мижозлар олдида маълум мажбуриятлар вужудга келади. Айнан ушбу турдаги мажбуриятлар ҳисоб таълимоти ва амалиётида уларни ўзига хос номда тан олиш, ўлчаш ва акс эттиришни тақозо этади.

Собиқ совет ҳисоби тизимида юқоридаги мазмундаги пул оқимлари (кирими) келгуси давр даромадлари сифатида эътироф этилар ҳамда корхоналарнинг хусусий капитали элементларидан бири сифатида бухгалтерия балансида акс эттирилар эди. Халқаро ҳисоб таълимоти ва амалиётида эса ушбу мажбуриятларни муддати узайтирилган даромадлар, деб аташ ҳамда баланс ҳисоботида мажбуриятларнинг бир тури сифатида акс эттириш тартиби қабул қилинган. Республикамизда 2002 йилнинг бошидан кучга кирган 21-сон БҲМС «Хўжалик юритувчи субъектлар молиявий-хўжалик фаолияти бухгалтерия ҳисоби счётлар режаси ва уни қўллаш бўйича йўриқнома»га асосан миллий корхоналаримиз амалиётига ҳам олдинлари «Келгуси давр даромадлари» деб номланган тушунча ўрнига «Муддати узайтирилган даромадлар» тушунчаси, мос равишда, уларни акс эттиришга мўлжалланган қуйидаги счётларни қўллаш кўзда тутилди: 6210 “Дисконт (чегирма)лар кўринишидаги кечиктирилган даромадлар”; 6220 “Мукофот (устама)лар кўринишидаги кечиктирилган даромадлар”; 6230 “Бошқа кечиктирилган даромадлар”; 7210 “Дисконт (чегирма)лар кўринишидаги узоқ муддатли кечиктирилган даромадлар”; 7220 “Мукофот (устама)лар кўринишидаги узоқ муддатли кечиктирилган даромадлар”; 7230 “Бошқа узоқ муддатли кечиктирилган даромадлар”; 6210 “Дисконт (чегирма)лар кўринишидаги кечиктирилган даромадлар” счётида қопланиш даври давомида даромадга тақсимланадиган облигацияларнинг дисконт (чегирма)лари бўйича корхонанинг кечиктирилган узоқ муддатли даромадларининг жорий қисми акс эттирилади. Ушбу счёт фақат облигацияларни сотиб олувчи томонидан қўлланилади. Облигациялар дисконт билан сотиб олинганда, дисконт суммаси 6210 “Дисконт (чегирма)лар кўринишидаги кечиктирилган

даромадлар” счёти кредитида, тўланган сумма эса пул маблағларини ҳисобга олувчи счётларнинг кредитида ва қисқа муддатли инвестицияларни ҳисобга олувчи счётлар ёки узоқ муддатли инвестицияларни ҳисобга олувчи счётларнинг дебетида акс эттирилади. Облигациялар дисконт (чегирма)ларининг жорий қисмини даромадларга ўтказишда 9530 “Фоизлар кўринишидаги даромадлар” счёти кредитланади ва 6210 “Дисконт (чегирма)лар кўринишидаги кечиктирилган даромадлар” счёти дебетланади. 6210 “Дисконт (чегирма)лар кўринишидаги кечиктирилган даромадлар” счёти бўйича аналитик ҳисоб ҳар бир облигациянинг тури ва қоплаш муддати бўйича алоҳида юритилади. 6220 “Мукофот (устама)лар кўринишидаги кечиктирилган даромадлар” счёти қопланиш даври давомида даромадга тақсимланадиган облигациялар мукофоти (устамаси) бўйича корхонанинг узоқ муддатли кечиктирилган даромадларининг жорий қисмини акс эттиради. Ушбу счёт фақат облигация сотувчиларда қўлланилади. Облигациялар мукофот билан сотилганда, мукофот (устама) суммаси 6220 “Мукофот (устама)лар кўринишидаги кечиктирилган даромадлар” счёти, облигациянинг номинал қиймати эса 6830 “Тўланадиган облигациялар” (қисқа муддатли) ёки 7830 “Тўланадиган облигациялар” (узоқ муддатли) счётининг кредитида пул маблағларини ҳисобга олувчи счётлар билан боғланган ҳолда акс эттирилади. Облигацияларнинг мукофот (устама)лари жорий қисмини даромадларга ўтказишда 9530 “Фоизлар кўринишидаги даромадлар” счёти кредитланади ва 6220 “Мукофот (устама)лар кўринишидаги кечиктирилган даромадлар” счёти дебетланади. 6220 “Мукофот (устама)лар кўринишидаги кечиктирилган даромадлар” счёти бўйича аналитик ҳисоб ҳар бир облигациянинг тури ва қоплаш муддати бўйича алоҳида юритилади. 6230 “Бошқа кечиктирилган даромадлар” счётида ҳисобот даврида бўнак сифатида олинган (ҳисобланган), аммо келгуси даврларга тегишли бўлган даромадлар акс эттирилади. Ҳали етказиб берилмаган тайёр

маҳсулотлар, товарлар, бажарилмаган ишлар ва кўрсатилмаган хизматлар учун пул маблағлари келиб тушганда 6230 “Бошқа кечиктирилган даромадлар” счёти пул маблағларини ҳисобга олувчи счётлар билан боғланган ҳолда кредитланади. Келгуси ҳисобот даврига тегишли даромадлар тайёр маҳсулотлар, товарлар сотилганда, ишлар бажарилганда ва хизматлар кўрсатилганда даромад сифатида тан олинади ва 6230 “Бошқа кечиктирилган даромадлар” счётининг дебетидан 9010 “Тайёр маҳсулотларни сотишдан даромадлар”, 9020 “Товарларни сотишдан даромадлар” ва 9030 “Ишлар бажариш ва хизматлар кўрсатишдан даромадлар” счётларининг кредитига ҳисобдан чиқарилади. 6230 “Бошқа кечиктирилган даромадлар” счёти бўйича аналитик ҳисоб ҳар бир даромад тури бўйича алоҳида юритилади. 7210 “Дисконт (чегирма)лар кўринишидаги узоқ муддатли кечиктирилган даромадлар” счёти қопланиш даври давомида даромадга тақсимланадиган облигацияларнинг дисконти (чегирмаси) бўйича корхонанинг узоқ муддатли кечиктирилган даромадларини акс эттиради. Ушбу счёт фақат облигация сотиб олувчиларда қўлланилади. Облигациялар дисконт билан сотиб олинганда, дисконт суммаси 7210 “Дисконт (чегирма)лар кўринишидаги узоқ муддатли кечиктирилган даромадлар” счёти ва тўланган сумма пул маблағларини ҳисобга олувчи счётларнинг кредит томонида узоқ муддатли инвестицияларни ҳисобга олувчи счётлар билан боғланган ҳолда акс эттирилади. Облигациялар бўйича дисконт (чегирма)лар жорий қисмга ўтказилганда 7210 “Дисконт (чегирма)лар кўринишидаги узоқ муддатли кечиктирилган даромадлар” счёти дебетланади ва 6210 “Дисконт (чегирма)лар кўринишидаги кечиктирилган даромадлар” счёти кредитланади. 7210 “Дисконт (чегирма)лар кўринишидаги узоқ муддатли кечиктирилган даромадлар” счёти бўйича аналитик ҳисоб ҳар бир облигациянинг тури ва қоплаш муддати бўйича алоҳида юритилади.

7220 “Мукофот (устама)лар кўринишидаги узоқ муддатли кечиктирилган даромадлар” счёти қопланиш даври давомида даромадга тақсимланадиган облигацияларнинг мукофоти (устамаси) бўйича корхонанинг узоқ муддатли кечиктирилган даромадларини акс эттиради. Ушбу счёт фақат облигация сотувчиларда қўлланилади. Облигациялар мукофот билан сотилганда 7220 “Мукофот (устама)лар кўринишидаги узоқ муддатли кечиктирилган даромадлар” счёти ва 7830 “Тўланадиган облигациялар” счёти пул маблағларини ҳисобга олувчи счётлар билан боғланган ҳолда кредитланади. Облигациялар бўйича мукофот (устама)лар жорий қисмга ўтказилганда 7220 “Мукофот (устама)лар кўринишидаги узоқ муддатли кечиктирилган даромадлар” счёти дебетланади ва 6220 “Мукофот (устама)лар шаклидаги кечиктирилган даромадлар” счёти кредитланади. 7220 “Мукофот (устама)лар шаклидаги узоқ муддатли кечиктирилган даромадлар” счёти бўйича аналитик ҳисоб ҳар бир облигациянинг тури ва қоплаш муддати бўйича алоҳида юритилади. 7230 “Бошқа узоқ муддатли кечиктирилган даромадлар” счёти товарлар, ишлар ва хизматлар учун пул маблағларини олиш ва товарларни етказиб бериш, ишларни бажариш ва хизматларни кўрсатиш муддатлари орасидаги фарқ билан боғлиқ корхона мажбуриятлари тўғрисидаги маълумотларни акс эттириш учун мўлжалланган. 7230 “Бошқа узоқ муддатли кечиктирилган даромадлар” счётининг кредитида келгуси даврга тегишли бўлган даромадлар суммаси пул маблағларини ҳисобга олувчи счётлар билан боғланган ҳолда, дебетида эса тегишли давр келганда 6230 “Бошқа кечиктирилган даромадлар” счётига ўтказилган даромадлар жорий қисмининг суммаси акс эттирилади. 7230 “Бошқа узоқ муддатли кечиктирилган даромадлар” счёти бўйича аналитик ҳисоб ҳар бир даромад тури бўйича алоҳида юритилади.

Фойдаланилган а дабиётлар . 1. Ўзбекистон Республикасининг «Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида»ги қонуни. Т., «Халқ сўзи» газетаси, 1996. 2. Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлигининг 1997 йил 15-январ 5-сон буйруғи (йиллик ва ярим йиллик ҳисоботни тўлдириш тўғрисида). Т., «Ўзбекистон Республикаси Молиявий қонунлари» ойлик нашр, 1997. 3. Бухгалтерия ҳисобининг миллий стандарти 0-21. 4. Бобожонов О.,Хасанов Б. Финансов ы й учет. - изд. ТГЭУ, 2001 5. Бобожонов О.У. Молиявий ҳисоб. Т., «Меҳнат», 1999. 6. Молиявий ҳисоб. КАРАНА корпорацияси, Т., 2000. 7. Палий В.Ф. Управленческий учет - М.:Союзаудит. 1997. 8. Палий В.Ф., Палий В.В. Финансов ый учет., -М.: ФБК. 2001 9. Ризақулов А.А., Иброҳимов А.К., Ҳасанов Б.А., Усанов А.У., Маматов З.Т. Бухгалтерия ҳисобининг халқаро стандартлари. 1- III том. ТМИ ва ИУТ, 1994. 10. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Корхона мажбуриятлари ҳисоби

Корхона капитали ҳисоби

Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг даромадлари

Давлат бюджетининг соликли даромадлари

Давлат бюджетининг соликсиз даромадлари