Кишлок хужалиги - агросаноат мажмуасининг асосий бўгини - Iqtisodiyot - Referatlar

Кишлок хужалиги - агросаноат мажмуасининг асосий бўгини

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

235 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Қишлоқ хўжалиги- агросаноат мажмуасининг асосий бўғини. Унинг ўзига хос хусусиятлари 2. Қишлоқ хўжалигининг иқтисодиётда тутган ўрни ва аҳамияти 3. Ширкат хўжаликлари ва уларнинг ташкилий-иқтисодий асослари 4. Фермер хўжаликлари ва уларнинг ташкилий-иқтисодий асослари 5. Деҳқон хўжаликлари ва уларнинг ташкилий-иқтисодий асослари

www.arxiv.uz Қишлоқ хўжалиги- агросаноат мажмуасининг асосий бўғини. Унинг ўзига хос хусусиятлари Агросаноат мажмуасининг асосини, ядросини қишлоқ хўжалиги ташкил этади. Агросаноат мажмуасига кирувчи барча тармоқлар айнан қишлоқ хўжалиги билан боғланган. Уларнинг айримлари қишлоқ хўжалиги учун ишлаб чиқариш воситалари ишлаб чиқариб, етказиб берса, бошқалри қишлоқ хўжалигида етиштирилган маҳсулотларни тайёрлайди, уларни қайта ишлайди ва тайёр маҳсулотларни истеъмолчиларга етказиб беради. Кўплаб соҳалар эса шу тармоқларнинг бир меъёрда ишлаши учун хизматлар кўрсатадилар. Агросаноат мажмуасининг асосини ташкил этадиган қишлоқ хўжалиги ўзига хос хусусиятларга эга. Бу хусусиятлар бошқа тармоқлардан қишлоқ хўжалигини фарқлаб туради ва ишлаб чиқаришни ташкил этишда ўз талабларини қўяди. Бу хусусиятлар қуйидагилардан иборат: 1. Қишлоқ хўжалиги табиий омилларнинг таъсири катта. Улар ишлаб чиқаришнинг мавсумийлигидан келиб чиқаради. Бу эса, ишлаб чиқаришни ташкил этишда мавжуд ресурслардан йил давомида самарали фойдаланишни ҳисобга олишни талаб этади. Қиш ойларида аҳолининг вақтинчалик бекор қолиши айрим ижтимоий муаммоларни келтириб чиқаради. Бу масалалар олимлар, мутахассис ва ишбилармонлар олдига қатор вазифаларни қўяди. 2. Қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқариш воситалари сифатида тирик организмлар қатнашади. Бу, ўз навбватида, мутахассислардан фақатгина иқтисодий қонуниятларнигина эмас, балки биолигик қонунларни ҳам билишни ва ишлаб чиқаришни ташкил этишда уларни ҳисобга олишни талаб қилади. Қишлоқ хўжалигида сарфланаётган меҳнатнинг самараси кўп жихатдан ўсимлик ва чорва молларининг биологик имкониятларига боғлиқ. 3. Ер асосий ишлаб чиқариш воситаси ҳисобланиб, ундан фойдаланишнинг ўзига хос хусусиятлари мавжуд. Уларни инкор этиш ёки етарлича ҳисобга олмаслик катта салбий оқибатларга олиб келади.

www.arxiv.uz 4. Қишлоқ хўжалигида сарфланаётган моддий харажатлар даври билан фаолият натжасида олинаётган даромадларнинг олиниш даври ўртасида фарқ катта. Бошқача қилиб айтганда, йил давомида фақат харажатлар қилинади. Чунки ерни экишга тайёрлаш, уруғлик, ўғитлар, ёқилғи-мойлаш материаллари харид қилиш ва сарфлаш, меҳнатга ҳақ тўлаб бориш каби харажатлар ҳар ойда қилинади. Экин турлари ҳосили эса маълум даврлада пишади. Етиштирилган ҳосил сотилади ва ундан кейин пул дармодлари келиб тушади. Албатта, амалиятда шартномалар асосида қишлоқ хўжалик корхоналарига аванслар бериш, кредитлардан фойдаланиш ёки айрим хизматларни ташкил этиш натижасида маълум миқдоридаги пул тушумлари бўлиши мумкин. Лекин, умуман олганда, йил давомида харажат сарфланиши, даромадларнинг эса айрим даврлардагина тушиши ўзига хос объектив талабларни келтириб чиқаради. Аграр сиёсат бу хусусиятни ҳисобга олган ҳолда юритилиш зарур. 5. Қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқариш жуда катта майдонларда олиб борилади. Бу, ўз навбатида, ишлаб чиқаришни, аҳоли пунктларини жойлаштиришда маълум талабларни келтириб чиқаради, қишлоқ хўжалигининг моддий – техника базасини шакллантиришда ҳисобга олишни талаб қилади. 6. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарилган маҳсулотларининг бир қисмни ўзи уруғлик, ем – хашак, озиқ – овқат сифатида имтеъмол қилади. 7. Қишлоқ хўжалиги махулотларининг кўп турларини узоқ сақлаш мумкин эмас. Бу муаммо қишлоқ хўжалиги маҳсулотларнинг деярли бир даврда пишиб етилиши оқибатида янада чуқурлашади. Бу, ўз навбатида, етиштирилган маҳсулотни тайрловчи, қайта ишловчи ташкилотларнинг бир меъёрда тинмасдан ишлашини, бк эса айрим даврларда жуда катта қувватларнинг бўлишини талаб қилади. Йилнинг қолган дарвларида эса бу қувватларнинг нисбатан бўш қолиши кузатилади. Бу холат қайта ишлаш тармоқларининг катта омборхоналари бўлишини талаб этади. Бундай ҳолат, ўз навбатида, маҳсулотнинг таннархига салбий таъсир кўрсатади.

www.arxiv.uz Бу каби ўзга хосликларни, албатта, чуқур ўрганиш ва доимо ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқаришни ташкил этиш қишлоқ хўжалигининг самарали ишлашини таъминлайди. Шубҳасиз, фан, техника тараққиёти ўсган борган сари қишлоқ хўжалигининг бу хусусиятлари таъсири нисбатан камайиб боради, лекин бутунлай йўқ бўлиб кетмайди. Қишлоқ хўжалигининг иқтисодиётда тутган ўрни ва аҳамияти Ўзбекистон Республикаси иқтисодиётининг энг йирик тармоғи қишлоқ хўжалигидир. У, энг аввало, аҳолининг озиқ-овқатга бўлган талабини қондиришга хизмат қилади. Бу борада Ўзбекистон Республикаси қишлоқ хўжалиги жуда катта ютуқларга эришди. Республика қишлоқ хўжалиги озиқ –овқат маҳсулотларининг деярли асосий қисмини аҳолимиз учун етарли муқдорда етиштиради. Қишлоқ хўжалиги саноатни хомашё билан таъминлайди. Бугунги кунда мамлакат енгил ва тўқимачилик саноатда ишлатилаётган толанинг 60 фоизидан ортиқроғи ўзимизда ишлаб чиқарилган пахта толасидир. Қолган қисми жун, каноп, пилла ва кимёвий толаларга тўғри келади. Мева, сабзавот ва полиз маҳсулотлприни қайта ишловчи саноат тўлиқ маҳаллий хомашё маҳсулотлари эвазига ишлайди. Сут ва гўштни қайта ишлаш саноати ҳам мамлакатда етиштирилган маҳсулотлар ҳисобига фаолият кўрсатади. Ёғ – мой саноатининг хомашёлари асосан ўзимизда етиштирилади. Фақатгина ўсимлик мойининг айрим турларини хориждан келтирилган хомашё ҳисобига ишлаб чиқарилади. Масалан, мамлакат аҳолиси истеъмол қилаётган ёғ – мойларнинг сифати, ассортименти бой бўлиши учун четдан соя келтирмоқда. Албатта, бу жами етиштирилаётган ёғ- мойнинг жуда кам қисмини ташкил этади. Қишлоқ хўжалиги Ўзбекистон Республикаси иқтисодиётининг йирик тармоқларидан бири ҳисобланади. Бугунги кунда қишлоқ хўжалигининг мамлакат иқтисодиётдаги ўрни жудда катта. Мамлакатда ишлаб чиқарилаётган ялпи ички маҳсулотнинг 26-30 фоизи шу тармоқнинг улишига

www.arxiv.uz тўғри келади. 2004 йилда мамлакат жами ялпи ички маҳсулотининг 26,8 фоизи шу тармоқда яратилди. Мамлакатимиз иқтисодиёти учун зарур бўлган эркин ҳаракатдаги қаттиқ валюта тушумининг яримидан кўпроғи шу тармоқ маҳсулотларини экспорт қилишдан олинади. Аҳолининг 60 фоизидан ортиқроғи қишлоқ жойларда яшайди. Ҳалқимизнинг турмуш даражаси, инсон ресурсларининг катта бир қисмининг иш билан таъминланиши қишлоқ хўжалиги билан боғлиқ. Бугунги кунда иқтисодиётда банд бўлган меҳнат ресурсларининг 28 фоиздан кўпроғи қишлоқ ва ўрмон хўжалигида фаолият кўрсатади. Шу боисдан ҳам қишлоқ хўжалигига эътибор, айниқса кейинги мустақиллик йилларида, хақли равишда катта бўлмоқда. Республика қишлоқ хўжалигининг малакат иқтисодиётидаги ўрни № Кўрсаткичлар 2000 2001 2002 2003 2004 1. Қишлоқ хўжалиги ялпи маҳсулотининг мамлакат ялпи ички маҳсулотдаги салмоғи,% 30,4 30 30,6 28,6 26,8 2. Қишлоқ хўжалиги ялпи маҳсулотининг ўсиш суръати, % 103,2 104,5 106,1 107,3 110,1 3. Пахта толаси ва озиқ-овқат маҳсулотларининг ялпи экспортдаги салмоғи, % 32,9 25,9 25,9 22,5 21,9 4. Қишлоқ хўжалиги меҳнат ресурсларининг салмоғи, % 29,7 29,6 29,1 28,3 28,4 Жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики қишлоқ хўжалиги Ўзбекистон Республикаси иқтисодиётининг энг йирик тармоғи ҳисобланиб, йилдан йилга унинг улуши камайиб бормоқда. Бу борада шуни таъкидлаш лозимки 2000-2004 йилларда қишлоқ хўжалигида барқарор қсиш юз берди. Мамлакат иқтисодиётида саноатнинг, хизмат кўрсатиш тизимининг нисбатан тез ривожланиб бориши туфайлигина қишлоқ хўжалигининг улуши камайган. Бу жуда ижобий жараён ҳисобланади. Мамлакат иқтисодиёти жадал ўсиб борган сари унда қишлоқ хўжалигининг улуши камайиб боради.

www.arxiv.uz Натижада ривожланган саноатлашган, хизмат кўрсатиш соҳалари тараққий топган мамлакатга айланишимиз таъминланади. Мамлакатда олиб борилаётган иқтисодий, ижтимоий ислоҳотларнинг муваффақияти кўп жиҳатдан қишлоқ ҳўжалигининг ривожланиш даражасига боғлиқ. Чунки қишлоқ ҳўжалиги мамлакатимиз учун ҳам сиёсий, ҳам иқтисодий ва ижтимоий аҳамият касб этган соҳа бўлиб, у қуйидаги функцияларни бажаради:  мамлакатмизни озиқ овқат фондини шакллантиради;  юртимизнинг озиқ-овқат соҳадаги мустақиллигини таъминлайди;  қишлоқ ҳўжалиги маҳсулотларини қайта ишлайдиган саноат учун ҳом ашё етказиб беради;  аҳолини иш жойлари билан таъминлайди. Ўзбекистон Республикаси қишлоқ ҳўжалиги ўсимликчилик ва чорвачилик тармоқларидан иборат. Ўсимликчилик тармоғида пахта, донли экинлар (асосан буғдой), картошка, сабзавот, полиз, тамаки, ем-хашак экинлари, ўсимлик ёғи берадиган экинлар (масхар, кунгабоқар), боғдорчиик ва узумчиликдан иборат. Чорвачиликда қорамолчилик, қўй ва эчкичилик, паррандачилик, отчилик (йилқичилик), куёнчилик, туячилик, чўчқачилик тармоқлари шаклланган ва ривожланган. Бундан ташқари республика қишлоқ хўжалигида пиллачилик, асаларичилик ва балиқчилик соҳалари ҳам яхши ривожланиб келмоқда. Республикада ҳозирда 6,2 млн. бош қорамол, 11,1 млн. бош қўй ва эчкилар бор. Ўзбекистон Республикаси қишлоқ хўжалиги ялпи маҳсулотининг таркиби, (% да) Ўсимликчилик тармоғи махсулотлари улуши Чорвочилик тармоғи махсулотлари улуши 52,6 47,4 51,6 48,4 50,6 49,4 51,6 48,4 53,7 46,3 42 44 46 48 50 52 54 56 2000 2001 2002 2003 2004

www.arxiv.uz Ўганилаётган даврда қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари таркибида катта ўзгаришлар юз бермаган. 2000 йилда ўсимликчилик тармоғининг улуши 52,6 фоиз бўлган бўлса 2004 йилга келиб 53,7 фоизни ташкил этган ёки 1,1 пунктга ошган. Шу йилларда чорвачилик маҳсулотларининг қишлоқ хўжалиги ялпи маҳсулотдаги улуши 47,4 фоиздан 46,3 фоизга тушиб қолган. Бунинг асосий сабаби 2004 йил қишлоқ хўжалиги учун жуда қулай келиши сабабли ўсимликчилик тармоғи ялпи маҳсулотининг чорвачилик ялпи маҳсулотининг ўсишидан тез суръатларда бўлганлигидадир. Ўзбекистон Республикаси қишлоқ хўжалиги ер-сув, асосий активлар (асосий фондлар), меҳнат ресурслари ва бошҳа ишлаб чиқаришни ташкил этиш ва олиб бориш учун зарур ресурсларга эга. Ўзбекистон Республикасининг ер фонди ва унинг фойдаланувчилар бўйича тақсимланиши № Ердан фойдаланувчилар 1996 йил 2000 йил 2004 йил минг га % минг га % минг га % Жами ер фонди Шундан 44405,0 100,0 44405,0 100,0 44410,3 100,0 1. Қишлоқ хўжалиги корхоналари фойдаланаётган ерлар 25317,8 57,0 25112,6 56,6 24819,4 55,8 2. Ўрмон хўжалик корхоналари ерлари 8695,5 19,7 8446,3 19,1 8402,6 18,9 3. Саноат, транспорт, мудофаа, алоқа ва бошқа ташкилотлар ерлари 1868,9 4,2 1926,3 4,4 2264,3 5,2 4. Аҳоли яшаш жойлари 226,4 0,5 231,2 0,5 238,7 0,5 5. Заҳирадаги ерла 7492,1 16,8 7472,5 16,8 7432,8 16,7

www.arxiv.uz 6. Гидротехника ва бошқа сув хўжалиги ташкилотлари ерлари 793,8 1,7 804,6 1,8 822,4 1,8 7. Табиат муҳофазаси, соғломлаштириш ва маданий аҳамиятга эга ерлар 10,5 0,02 70,8 0,1 74,3 0,1 8. Бошқа ерлар - - 340,7 0,7 430,1 0,9 Жадвалдан кўриниб турибдики 2004 йил маълумотларига қараганда Республика ер фондининг асосий қисми, 55,8 фоизи қишлоқ хўжалиги тармоғига берилган. Агарда ўрмон хўжалиги, қисман гидротехника ва бошқа сув хўжалиги ташкилотлари (оз миқдорда бўлсада қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқаради) ва мудофаа вазирлигига қарашли айрим хўжаликларда ҳам қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқарилишини ҳисобга олсак юқоридаги рақам янада каттароқ улушни эгаллашини англаш мумкин. 2004 йилнинг январига бўлган маълумотга кўра 3691, минг гектардан кўпроқ суғорилиб ҳайдаладиган ер, 230 минг гадан ортиқроқ боғ ва узумзорлар бор. Республика қишлоқ хўжалигининг ишлаб чиқариш таркибида мустақиллик йилларида кескин ўзгаришлар юз берди. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришига жалб этилган ер ресурслари бугунги кун талабидан келиб чиқиб асосан пахта ва ғалла экинлари учун ажратилмоқда. Ўзбекистон Республикасида экин майдонлари таркибининг ўзгариши (барча турдаги хўжаликлар бўйича минг гектар) 2003 йил 2004 йил Барча турдаг Ширк ат Ферме р Деҳқо н Барча турдаг Ширк ат Ферме р Деҳқо н

www.arxiv.uz и хўжал ик ларда ларда хўжал ик ларида хўжал ик ларида и хўжал ик ларда ларда хўжал ик ларида хўжал ик ларида Жами экин майдони 3790,1 1967, 0 1401,9 421,2 3691,5 1497, 1 1761,6 432,8 Донли экинлар Шундан: 1790,9 912,1 680,3 198,5 1666,5 661,4 805,2 199,9 Буғдой 1507,5 6 766,6 581,3 159,7 1469,7 593,5 715,1 161,1 Шоли (гуруч) 121,0 67,3 47,8 5,9 65,9 22,7 40,0 3,2 Макка дон учун 34,7 7,3 7,8 19,6 34,5 5,4 8,5 20,6 Техника экинлари Шундан: 1445 847,2 590,0 7,8 1516,8 690,8 815,6 10,4 Пахта 1393 820 573 - 1455,7 662,9 792,8 - Картошк а, сабзавот ва полиз 237,7 47,4 36,7 153,5 226,9 31,2 37,5 158,2 Картошк а 49,2 3,4 2,2 43,6 52,4 3,8 3,3 45,3 Сабзавот 145,6 34,1 17,5 94 137,6 21,3 19,1 97,2 Полиз 41,3 8,5 17 15,8 35 5,3 14,6 15,1 Мевали боғлар 201,5 108,7 27,3 65,6 198,9 97,1 37,8 64 Узумзор лар 118,2 76,5 10,6 31,1 116,1 67,7 16,3 32,1 Ем- хашак 316,5 160,2 94,9 61,4 281,3 113,7 103,3 64,3

www.arxiv.uz экинлари Жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики Республика экин майдонлари йилдан йилга қисқариб бормоқда ва бу камайиш 2004 йилда 2003 йилга нисбатан 98,6 минг гектарга ёки 2,7 фоизга камайган. Ушбу камайиш асосан ем-хашак экинлари, сабзавот, полиз, мевали боғлар ва узумзорлар ҳамда ғалла экинлари ҳисобига юз берган. Шу билан биргаликда аҳолининг, мамлакат иқтисодиётининг манфаатларидан (халқаро бозорда пахта хомашёси конюктурасининг ўзгаришини ҳисобга олиб) келиб чиқиб пахта экин майдони 2004 йилда 2003 йилдагидан 62,7 минг гектарга ёки 4,5 фоизга ошган. Республика қишлоқ хўжалигининг чорвачилик тармоғи ҳам жадал ривожланиш учун катта ресурсларга эга. Ўзбекистон Республикасида чорва моллари ва паррандалар бош сони (барча муклк шакллари бўйича, минг бош) Чорва молари ва паррандалар 2000 2001 2002 2003 2004 Ўсиш(+) камайиш (-) Қорамоллар 5353,4 5416,1 5477,6 5878,8 6232,6 879,2 Шундан: сигирлар 2343,4 2361,8 2393,2 2549,9 2708,8 365,4 Сигирларнинг салмоғи,% 43,7 43,6 43,7 43,3 43,4 х Қўй ва эчкилар 8932,5 9022,6 9233,9 9928,6 11181,9 2249,4 Чўчқалар 85,8 81,6 75,4 89,9 83,8 -2,0 Паррандалар 14510 14828,7 15354,9 17675,7 18822,6 4216,9 Отлар 146,3 144,7 143,4 147,3 149,4 3,1 Жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики Республикада деярли барча турдаги чорва моллари (чўчқалардан ташқари) ва парандалар бош сони

www.arxiv.uz кўпайиб бормоқда. 2004 йилда 2003 йилга қараганда қорамоллар бош сони 879,2 минг, сигирлар 365,4 минг, қўй ва эчкилар 2249,4 минг, паррандалар бош сони 4216,9 минг бошга ошди. Ўрганилган даврда фақатгина чўчқалар бош сони 2 минга камайиб кетган. Қорамолчиликнинг таркиби ҳам ижобий томонга ўзгарган. Агарда мустақилликкача (1990 йилда) жами қорамоллар таркибида сигирларнинг салмоғи 32,6 фоизни ташкил этган бўлса 2000 йилдан бошлаб бу кўрсаткич 43 фоиздан ошиб кетда ва шу ҳолат сақланиб қолмоқда. Бу Республика Президенти И.Каримовнинг ва ҳукуматининг олиб борган оқилона сиёсатининг натижасида юз берди. “Республика чорвачилигида иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш бўйича чора тадбирлар тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1993 йил 15 мартида қабул қилинган 137 сонли қарори билан Республикамиздаги 1499 та жамоа чорвачилик фермалари ёпиқ турдаги ҳиссадорлик жамиятларига айлантирилиб, 489,1 минг бош қорамоллар, шу жумладан 96,3 минг бош сигирлар чорвадорларга хусусийлаштирилиб берилди. Кейинчалик ушбу қарорда белгиланган вазифаларни бажариш мақсадида аҳолига 600 минг бош зотли бузоқлар сотилди. Натижада чорвачиликнинг асосий қисми аҳоли қўлига ўтди. Қорамолларнинг катта қисмининг аҳоли қўлига ўтиши унинг таркибини яхшиланишига (жами қорамоллар сонида сигирларнинг улушининг ортишига), ижобий табиий танланишнинг юзага келишига, ем- хашак экин майдонлари йилдан йилга қисқариб борига қарамасдан ем-хашак муаммосини қисман хал этилишига олиб келди. Мустақиллик йилларида олиб борилган ислоҳотлар натижасида Ўзбекистон Ресубликаси динамик ҳолда ривожланиб бораётган мураккаб иқтисодий тизимга эга бўлди. Қишлоқ хўжалиги Респулика иқтсодиётининг йирик ва муҳим тармоғи сифатида сақланиб қолди. Қишлоқ хўжалиги Ўзбекистон халқларининг энг қадимдан шуғилланган асосий соҳалардан бири бўлиб, бир неча минг йилликлардан аста-секин ривож топиб келмоқда. Республика ҳудудида аввало чорвачилик

www.arxiv.uz кейинчалик деҳқончилик маданияти таркиб топди. Чорвачиликнинг асосан қўйчилик, қорамолчилик, отчилик (йилқичилик), асаларичилик, туячилик ва ипакчилик, деҳқончиликнинг дончилик, сабзавотчилик, полизчилик, боғдорчилик ва пахтачилик тормоқлари яхши ривожланди. Қишлоқ хўжалиги Республикамиз ҳудудида яшайдиган халқларнинг асосий турмуш тарзига айланган. Унинг ривожи юртимиз ҳудудида қишлоқ хўжалиги билан боғлиқ меҳнат қуроллари ишлаб чиқаришнинг ўсишига сабаб бўлди. Натижада аста секин бўлсада маданият, илм-фан, косибчилик ривож топди. ХХ асрда дунё мамлакатлари тарақиётининг тез ривожланиши юртимизнинг иқтисодий-ижтимоий ҳаётига ўз ижобий таъсирини кўрсатди. Республиканинг қишлоқ хўжалик ялпи маҳсулоти 1913 йилдан 1990 йилга (мустақилликкача) қадар бўлган даврда 188 марта ўсди. 1913 йилдан 1940 йилгача қишлоқ хўжалиги ялпи маҳсулоти 1,8 марта, 1960 йилда 51 марта, 1970 йилда 100 марта ва 1980 йилда 170 мартани ташкил этди. Маълумотлардан кўриниб турибдики ўсиш суръатлари 1960-1980 йиллар ичида тез бўлган. Шу даврда қишлоқ хўжалиги ялпи маҳсулотининг ўсишининг асосий сабаблари нархдаги ўзгаришлар, янги ерларни ўзлаштириш ҳисобига, нисбатан экстенсив йўл билан амалга оширилган. Ушбу даврда қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини натурал ҳолда ишлаб чиқаришнинг ўсиши бунга исбот бўлади. 1913 йилда 89 минг тонна гўшт (сўйилган вазнда) ишлаб чиқарилган бўлса 1990 йилда 419,9 минг тонна ишлаб чиқарилган ёки 4,7 мартага ошган. Сут ишлаб чиқариш шу даврда 11,4 марта, тухум етиштириш 30,1 марта, сабзавот 21,1 марта, дон ишлаб чиқариш 1,9 марта, пахта етиштириш эса 11,1 марта, ўсимлик ёғи етиштириш 8,4 мартага ўсди. Рақамларга эътибор берилса ушбу даврда қишлоқ хўжалигининг ялпи маҳсулотининг ўсиши маҳсулотларнинг натурал миқдордаги ўсишидан солиштириб бўлмайдиган даражада юқори суръатларда ўсганлигини кўриш мумкин. Ўсиш маҳсулотлар нархининг ўсиши ҳисобига юз берганини аслида эса салкам 1 асрда ўсиш 15-20 мартадан юқори бўлмагини кўрамиз.

www.arxiv.uz Собиқ шўролар даврида Ўзбекистонда бир томонлама бўлсада қишлоқ хўжалигида катта ўзгаришлар юз берди. Шўролар давлатининг асосий сиёсати Ўзбекистоннинг бой табиий иқлим шароитидан умумдавлат манфаатлари учун фойдаланишга қаратилди. Натижада Республика ва унинг халқининг манфаатлари умумдавлат манфаатларига бўйсиндирилди. Бундай сиёсат республика иқтисодиётида жуда катта муаммоларни келтириб чиқарди. Олиб борилган сиёсатнинг натижасида қишлоқ хўжалиги ишлари билан банд бўлган республика аҳолсиининг катта қисми паст малакали меҳнат ресурсларига айланди. Умуммамлакат манфаатларидан келиб чиқиб Ўзбекистон асосан пахта ишлаб чиқаришга ихтисослаштирилди. Унинг натижасида халқимиз асрлар мобайнида шуғилланиб келган қишлоқ хўжалигининг кўплаб соҳаларига эътибор камайди, уларнинг айримлари мутлоқ йўқолиб кетди. Жумладан, ХХ асрнинг 80 - йилларига келиб республикада етиштириш учун тарвуз уруғлари Россиянинг Астрахан ўлкасидан келтирилди. Пахта ишлаб чиқаришни кўпайтириш республикада озиқ-овқат маҳсулотлари етиштиришни кескин камайишига олиб келди. Биргина мисол ўтган асрнинг 70-80- йилларида, мустақилликка эришган дастлабки йилларда республика учун зарур озиқ-овқат маҳсулотларининг 80 фоизидан кўпроғи импорт қилинар эди. Дунёнинг ривожланган катта бир қисмида озиқ-овқат керагидан ортиқча бўлиб уни сотиш муаммо бўлган бир пайтда 80-йилларнинг охирига келиб республикада барча озиқ-овқат маҳсулотларини харид қилиш талон ёки меъёр тизимига ўтказилди. Аҳоли жон бошига бир ойга 2 кгдан ун, 1кг дан шакар, гўшт, ёғ ва бошқа маҳсулотлар сотиладиган бўлди. Пахта ишлаб чиқаришни кўпайтириш мақсадида республика қишлоқ хўжалигига катта капитал қўйилмалар сарфланди. Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг моддий техник таъминоти яхшиланди, қишлоқ инфратузилмаси ривожлантирилди. Сурхондарё, Қашқадарё, Бухоро, Жиззах ва Сирдарё вилоятларида катта чўл массивлари ўзлаштирилди. Ушбу жараёнлар аҳолини қисман иш билан таъминлашни яхшилаш, турмуш даражасини нисбатан ўстириш имконини берди. Шу билан

www.arxiv.uz биргаликда катта иқтисодий, ижтимоий ва экологик муаммоларни ҳам юзага келтирди. Янги чўл массивларини ўзлаштиришда йўл қўйилган ҳатолар ҳамда қандай бўлмасин пахта етиштиришни кўпайтириш ҳоҳиши ерларнинг унумдорлигининг пасайишига, уларнинг мелиоратив ҳолатининг аста-секин ёмонлашувига, ер ости сувларининг кўтарилиши, катта экин майдонларини шўрланишининг ортишига олиб келди. Республика қишлоқ хўжалиги ривожи асосан пахтачилик билан боғлаб қўйилди. Республикада таркиб топган ва ривожлантирилган саноат ҳам устун даражада пахтачиликка қаратилди. Бир сўз билан айтганда, собиқ шўролар давридан бир томонлама ривожланган, асосан хомашё етиштиришга мослаштирилган, пахтачиликка чуқур ихтисослаштирилган, катта иқтисодий, ижтимоий ҳамда экологик касаллик ва муаммоларга эга қишлоқ хўжалиги мерос бўлиб қолди. Мустақилликнинг дастлабки кунлариданоқ жуда кўплаб кечиктириб бўлмайдиган масалаларни ечиш ҳаётий зарурат, вазифа сифатида давлат олдида турар эди. Улардан айримларини эслаш фойдадан ҳоли эмас. Энг аввало оҳоли учун зарур бўлган озиқ-овқат масалани ижобий ҳал этиш керак бўлди. Халқ манфаати учун зарарат бўлган бу муаммони амалга ошириш осон кечмади. Мустақил Республика қишлоқ хўжалиги давлат мулкчилигига асосланган асосан пахта етиштиришга ихтисослашган йирик хўжаликлардан (совхоз ва колхозлардан) ҳамда аҳолининг ёрдамчи хўжаликларидан иборат эди. 1940 йилда 81 та совхозлар бўлган бўлса 1990 йилга уланинг сони 1034 тага етди. Шу йилларда колхозлар мос равишда 1106 та ва 855 тани ташкил этди. Йирик хўжаликлар юқори органлар томонидан тасдиқланган режа асосида фаолият юритар, уларни моддий ресурслар билан таъминлаш марказлашган ҳолда олиб борилар эди. Йирик хўжаликларни бошқариш харажатлари ҳам катта бўлиб уларнинг энг асосий камчилиги ўз ишлаб чиқариш йўналишини тезда ўзгартира олмас эди. Масалан, пахта ишлаб чиқариш учун ихтисослашган хўжаликнинг барча техникалари асосан пахтачилик учун мўлжалланган бўлиб дон ёки сабзавотчилик учун деярли мос келмас, қолаверса уруғлик, минерал ўғит, ёқилғи мойлаш материаллари

www.arxiv.uz билан таъминлашни бир мавсумда ўзгаритиш имкони йўқ эди. Йирик хўжаликларни техника ва модий ресурслар билан таъминлайдиган кўплаб соҳалар башқа республикаларда жойлашган эди. Мустақил давлатларнинг вужудга келиши ягона бир тизимга айланган иқтсоднинг барбод бўлишига олиб келди. Республика ҳудудида жойлашган завод ва фабрикаларнинг ҳам аксарият қисмининг тўхтаб қолишига сабаб бўлди. Шундай ҳолда шўролар даврида махсус шароит ва тамойиллар асосида ташкил топган йирик хўжаликларни сақлаб қолиш ва уларнинг фаолиятини давом эттириш имкониятлари кескин пасайди, кейинчалик эса деярли мумкин бўлмай қолди. Юқоридаги ҳолатларни инобатга олиб Приезидентимиз И.Каримов томонидан мамлакат сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий ҳаётини, жумладан қишлоқ хўжалигини ислоҳ қилишнинг концепциялари ишлаб чиқилди. Мустақиликнинг дастлабки кунларидаёқ озиқ-овқат ҳавфсизлигини таъминлаш устивор йўналиш сифатида белгиланди ва энг аввало чуқур ислоҳотлар қишлоқ хўжалигида амалга оширала бошланди. Натижада пахта яккахокимлигига баҳам берилиб ғалла мустақиллигига эришиш мақсадида сайи харикатлар қилинди ва тарихан қисқа муддат ичида ушбу мақсадга эришилди. 1996 йилга келиб Ўзбекистон Республикаси ғалла мустақиллигига эришди. Баъзан ғаллага нисатан пахтанинг фойдаси, иқтисодий самараси кўпроқ, шу сабабли пахта шлаб чиқаришга асосий эътиборни бериш керак деган фикрларни учратамиз. Бу фикр умуман олганда тўғри эканлигини инкор этмоқчи эмасмиз. Лекин советлар давлатининг парчаланиши эски алоқаларнинг деярли издан чиқишига олиб келган, традицион ғалла ишлаб чиқаришга ихтисослашган республикалар Россия, Украина, Қозоқистонларнинг ўзлари ўз халқини ғалла билан таъминлаши мураккаб бўлиб қолган шароитда озиқ-овқатсиз, унинг асоси бўлган ғалласиз тараққиётни, умуман ҳаётни тасаввур қилиш қийин. Шу сабали ўтиш даврининг дастлабки кунлариданоқ ғалла мустақилигига интилиш, Ўзбекистон Республикаси Президенти унинг ҳукумати ўта салоҳиятли эканлигини ва тўғри йўл танлаганлигини ҳаётнинг ўзи исботламоқда.

www.arxiv.uz Бизга мерос бўлиб қолган иқтисодиётнинг, жумладан қишлоқ хўжалигининг олдида хал этилиши лозим жуда кўплаб оғир мақсадли вазифалар турар эди. Бу вазифаларни шартли равишда қуйидагича ифодалаш мумкин. Биринчидан, халқ фаровонлиги, мамлакат хавфсизлигини таъминлаш мақсадида қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқаришни миқдор жиҳатдан кўпайтириш. Бу борада айниқса озиқ-овқат маҳсулотлари ишлаб чиқаришни кўпайтириш зарур эди ва бу вазифа хозир ва келажакда ҳам долзарб бўлиб қолади. Хозирда аҳоли истеъмоли учун зарур бўлган дон ишлаб чиқаришга еришилди. Аммо чорвачилик маҳсулотлари ишлаб чиқариш борасида катта муаммолар мавжуд. 2000-2004 йиларда аҳоли жон бошига ўртача гўшт ишлаб чиқариш 34 кг, сут ишлаб чиқариш 164 кгни ташкил этди. У тиббий меъёрдагидан икки мартага яқин кам. Шу сабабли қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини миқдор жиҳатдан ишлаб чиқариш ҳажмини кўпайтириш асосий мақсадли вазифалардан бири ҳисобланади ва бу муаммо Республика Президенти ва ҳукуматининг диққат эътиборида турибди. Иккинчидан қишлоқ хўжалигида етиштирилаётган маҳсулотлар сифати ва ассортиментини яхшилаб бориш зарур. Маълумки Ўзбекистон Республикаси пахта ишлаб чиқаришда дунёда бешинчи ўринда, пахта толасини сотиш бўйича эса иккинчи ўринда туради. Пахта толасини сотиш мамлакат экспортнинг 18-19 фоизини ташкил этмоқда. Мамлакатда етиштирилаётган пахта толасининг сифатини кескин яхшилаш иқтисодиётга жуда катта иқтисодий самара келтиради. Дунё давлатлари ва Республикамиз тўқимачилик саноати талаб қиладиган типдаги толалар етиштиришни кўпайтириш зарур. Сифатни ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ассортиментини яхшилаш зарурати республика қишлоқ хўжалигини ривожлантиришнинг энг асосий йўналиши сифатида белгиланган. Учинчидан, қишлоқ хўжалигида меҳнат унумдорлигини ошириш доимий зарурат ҳисобланади. Меҳнат унумдорлигини ошириш мамлакат

www.arxiv.uz қишлоқ хўжалигини рақобатбордошлигини кучайтиради, аҳолининг турмуш шароитини яхшилайди, маҳсулот ишлаб чиқаришни кўпайишига ва унинг сифатининг талаб даражасига етишини таъминлайди. Тўртинчидан, қишлоқ хўжалиги маҳслотлари етиштиришни нисбатан орзонлашишига еришиш лозим. Албатта бозор иқтисодиёти шароитида қишлоқ хўжалиги ўзига керакли техника, ёқилғи,минерал ўғит, бошқа товар ва хизматларни бозор баҳосида сотиб олади. Ўз маҳсулотини эса ўзи учун фойдали нархларда хамиша ҳам сота олмайди. Лекин аҳолининг даромадларининг ўсиши озиқ-овқат маҳсулотлари нархларининг ўсишидан каттароқ бўлишини таъминлаш керак. Хозирда республика аҳолиси ўз даромадлариниг 51-52 фоизини озиқ-овқат учун сарфлаётган бўлса келажакда бу кўрсаткич камайиб бориши (аҳолининг озиқ-овқат билан таъминланиши яхшиланиб бориши асосида) керак. Бешинчидан, қишлоқ жойларни, ҳудудларни имкон даражасида бир меъёрда ривожланишини таъминлашга эътиборни кучайтириш вазифаси ҳам жуда долзарб ҳисобланади. Қишлоқ ҳудудларини ижтиоий тараққиёт даражасини янада юксалтириш, иш жойларин ташкил этиш кўплаб салбий ҳолатларнинг олдини олади. Президентимизнинг қишлоқ аҳолини ичимлик сув ва табиий газ билан таъминлаш тўғрисидаги фармон ва қарорларининг қабул қилиниши, махсус дастурлар ишлаб чиқарилиши қишлоқни ижтимоий ва иқтисодий ривожланишига эътиборнинг кучли эканлигини кўрсатади. Мустақиллик йилларида мамлакатимизда олиб борилган сиёсий, иқтисодий, ижтимоий сиёсат натижасида қишлоқ хўжалигида чуқур таркибий, ижтимоий ва мулкий мунособатлар ўзгариши юз берди. Мустақиллик йилларида иқтисодиётни жумладан, қишлоқ хўжалигини тубдан ислоҳ қилишнинг назарий асослари Президент И.Каримов томонидан ишлаб чиқилди. Президентимиз асасрарида иқтисодий ривожланишнинг турли хил концепциялари таҳлил этилди.

www.arxiv.uz Биринчи концепция – Асосий эҳтиёжлар концепциясия – аҳоли энг кам тирикчилик эҳтиёжини кафолотли тарзда таъминлаш ва иш билан банд қилиш муаммосини ҳал этишга қаратилган; Иккинчи концепция – Мақбул ёки тегишли технология концепцияси – аҳолининг меҳнатга лаёқатли қисмининг бандлигини таъминлайдиган ва маҳаллий хомашёни, аввало қишлоқ хўжалиги хомашёсини бирламчи ва чуқур қайта ишлашга қаратилган. Бу концепция энг илғор технологияларни ривожлантириш зарурлигига асосланади; Учинчи концепция – Ўз кучига жамоа бўлиб ишониш концепцияси – мавжуд заҳиралардан тўлиқроқ фойдаланишга ва мамлакат иқтисодиётини бошқа давлатларга қарамлигига барҳам беришга қаратилган; Тўртинчи концепция – Янги халқаро иқтисодий тартиб концепцияси – ривожланаётган юртимизнинг иқтисодий қолоқлигини тугатиш ва бошқа давлвтлар билан тенг ҳуқуқли шериклар сифатида фаолият юритишига қаратилган. Олиб борилган режали ишлар натижасида тармоқда маълум ижобий ютуқларга эришилди. Биринчидан, мамлакат иқтисодиёти, жумладан қишлоқ хўжалиги бозор иқтисодиёти талаблари шароитида фаолият кўрсатишлари учун керакли ҳуқуқий асос яратилди. Тарихан қисқа даврда умуман иқтисодиётга тегишли 100 дан ортиқ қонунлар ишлаб чиқилди ва ҳаётга жорий этилди. Улар қаторига Ўзбекистон Республикасининг Ер кодекси, Фермер хўжалиги тўғрисида, Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) тўғрисида, Деҳқон хўжалиги тўғрисида, Қишлоқ хўжалиги корхоналарини санация қилиш тўғрисида каби қишлоқ хўжалиги тармоғига оид қатор қонунларни киритиш мумкин. Мустақиллик йилларида бевосита қишлоқ хўжалигига оид 140 дан ортиқ Президент Фармонлари ва Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари қабул қилинди ҳамда турли меъёрий ҳужжатлар ишлаб чиқилди. Бу қонун ва меъёрий ҳужжатлар қишлоқ хўжалиги корхоналарининг хатти – харакатларини белгилаб беради. Натижада қонун доирасида иқтисодий

www.arxiv.uz муносабатларни таркиб топтириш имкони яратилди. Қишлоқ хўжалигида бошқарувнинг маъмурий буйруқбозлик, иқтисодий ва социал писихологик усулларидан фойдаланилганда қонунга асосланиш имконияти яратилди. Иккинчидан, қишлоқ хўжалигида ҳам амалда кўп укладли иқтисод таркиб топди. Бозор иқтисодиёти қонуниятлари талабига кўра олиб борилган иқтисодий сиёсат натижасида, турли мулкчиликга асосланган хўжалик юритувчи субъектлар вужудга келди. Натижада қишлоқ хўжалиги корхоналарининг асосий қисми нодавлат мулкга асосланган бўлиб, бу давлат мулкига асосланган корхоналарнинг камайишига сабаб бўлди. 1991 йилда қишлоқ хўжалиги корхоналарининг деярли асосий қисми (колхоз кооператив мулкга асосланган бўлганлиги билан амалда давлат мулкига асосланган совхозлардан деярли фарқи йўқ бўлиб қолган эди) давлат мулкига асосланган хўжаликлар эди. Бугунги кунга келиб қишлоқ хўжалигида 406 та ширкатлар, 55 та давлат, 135 мингдан кўпроқ фермер хўжаликлари, 564 та хусусий чорвачилик фермалари ва 4481,7 мингта деҳқон хўжаликлари фаолият кўрсатиб турибди. 2000 йилда қишлоқ хўжалигида етиштирилган махсулотнинг 98,4% фоизи нодавлат мулк шаклига асосланган хўжаликлар ҳиссасига тўғри келди. 2004 йил маълумотларига кўра қишлоқ хўжалиги ялпи маҳсулотининг 59,7 фоизи аҳолининг деҳқон, 20,4 фоизи фермер ва 19,9 фоизи йирик ширкат ҳамда давлат хўжаликларида яратилди. Хусусий мулкчиликка асосланган фермер хўжаликлари мустаҳкамланиб, кучайиб бормоқда. Агарда 1995 йилда бир фермер хўжалигига 10,4 гектар ер тўғри келган бўлса 2004 йилда бу кўрсатгич 28,2 гектарни ташкил этди ёки 2,7 маротаба катталашган. Фермер ва деҳқон хўжаликларининг кўпайиб бориши ва ривожланиши бозор иқтисодиётининг учта устунидан бири ҳисобланган хусусий мулкчилик ҳам қишлоқ хўжалигида қарор топаётганидан ва ривожланаётганидан дололат беради. Фермер хўжалиги тарихан қисқа муддат ичида ишлаб чиқаршни ташкил этишнинг самарали шакли эканлигини оқлади. Фемер хўжаликлари ўз моҳиятига кўра ресурсларни тежашни таъминлайди. Бу хўжаликлада

www.arxiv.uz моддий манфаатдорлик юқори. Натижада меҳнатнинг самарадорлиги юқори бўлиб барча фаолият кўпроқ фойда олишга қаратилган. Шу билан биргаликда фермеликни ривожлантиришда ҳали жуда кўплаб муаммолар мавжуд. Жумладан, фермер хўжаликлари ҳажмининг кичиклиги, иқтсодиётининг заифлиги, уларга хизмат кўрсатиш тизимининг етарли даажада ривожланмаганлиги, мини техникаларнинг етишмаслиги, етиштирган маҳсулотларини сотиш каналларининг такомилашмаганлиги бунга мисол бўлши мумкин. Булар ечса бўладиган муаммолар бўлганлиги сабабли ҳамда фермерлик ишлаб чиқаришни ташкил этишнинг самарали шакли эканлигини ҳисобга олиб, фермерлик қишлоқ хўжалигини ривожлантиришнинг асосий йўналиши деб ҳақли ҳисобланмоқда. Ҳозирда юртимизда фермер хўжаликларини 2004-2006 йилларга мўлжалланган ривожлантииш концепцияси қабул қилинган ва у муваффақиятли амалга оширилмоқда. Зарар кўриб ишлаётган, истиқболи бўлмаган ширкатлар тугатилиб уларнинг ҳудудида конкурс асосида фермер хўжаликлари ташкил этилмоқда. Ушбу ислоҳотлар натижасида Республика қишлоқ хўжалиги ялпи маҳсулотида фермер хўжаликларининг улуши ортиб бормоқда. Бир сўз билан айтганда, қишлоқ хўжалигида бугунги кун талабидан келиб чиқиб ишлаб чиқаришни ташкил этишнинг янги шакллари вужудга келмоқда ва улар такомиллашиб бормоқда Республика қишлоқ хўжалиги маҳсулотларида турли мулк шаклларининг ва тармоқларининг улуши, (% да) 3. Қишлоқ хўжалиги ялпи маҳсулотида ширкатларнинг салмоғи, % 28,6 27,9 28,1 22,2 19,9 4. Қишлоқ хўжалиги ялпи маҳсулотида фермер хўжаликларининг салмоғи, % 10,3 11,4 12,1 14,8 20,4 5. Қишлоқ хўжалиги ялпи маҳсулотида деҳқон 61,1 60,7 59,8 63,0 59,7

www.arxiv.uz хўжаликларининг салмоғи, % 6. Қишлоқ хўжалиги ялпи маҳсулоти, % Шундан: 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 7. Ўсмликчилик тармоҳлари салмоғи, % 52,6 51,6 50,6 51,6 53,7 8. Чорвачилик маҳсулотлари салмоғи, % 47,4 48,4 49,4 48,4 46,3 Учинчидан, бозор иқтисодиётида ривожланишни таъминловчи тўрт омилдан бири, ишбилармонлик, ўз ўрнини топа бошлади. Қишлоқ хўжалигида 135 мингдан кўпроқ фермер, 4481,7 минг деҳқон хўжаликларининг ва 564 та хусусий чорвачилик фермалари ҳамда минглаб қишлоқ хўжалигига хизмат қиладиган ва унинг маҳсулотларини қайта ишлайдиган хусусий кичик корхоналарнинг мавжудлиги ҳозирча кўп бўлмасада мулкдорлар, ишбилармонлар гуруҳи вужудга келганлигини кўрсатади. Бу омил бозор иқтисодиётида ҳал қилувчи ролни ўйнайди. Ишбилармонлик ривожланиб у билан шуғилланувчилар сони ва сифати ошиб борган сари бозор иқтисодиёти кучаяди ва халқнинг турмуш шароити яхшилана боради. Қишлоқ хўжалигида олиб борилган ислоҳотларнинг натижасида қишлоқда кичик тадбиркорлик субъектлари сони ортиб уларнинг иқтисоддаги улуши кўпайиб бормоқда. Агарда 2000 йилда қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқаришда кичик тадбиркорликнинг улуши 71,4 фоиз бўлган бўлса 2003 йилда бу кўрсаткич 78,1 фоизга 2004 йилда эса 80,9 фоизга етган. Тўртинчидан, бугунги кун ҳаёт талабидан келиб чиқган ҳолда хўжалик юритишнинг янги механизми ишлаб чиқилди ва тадбиқ қилинди. Мустақилликнинг дастлабки даврларида хўжаликнинг минерал ўғитларга, ёқилғи мойлаш материалларига, электр энергиясига ҳамда иш ҳақига бўлган талабини қондириш учун олинадиган қисми учун ҳисоб – китоблар махсус

www.arxiv.uz счет орқали амалга ошириладиган қилинди. Натижада қишлоқ хўжалиги корхоналарини техника, ёқилғи –мойлаш материаллари, электр энергияси, минирал ўғитлар билан йил давомида узлуксиз таъминлаб туриш имконияти яратилди. Саноат ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари баҳо паритетининг ўзгариши ўзгача йўл тутиш имконини бермайдиган бир пайтда амалдаги механизм ўзининг ижобий ролини ўйнади. Бу механизм бир қанча афзалликларга эга. Биринчидан, барча қишлоқ хўжалик корхоналарини ишлаб чиқаришни ташкил қилиш учун керакли бўлган моддий ресурслар билан таъминлаш имконини берди. Иккинчидан, қишлоқ хўжалигига минерал ўғит, ёқилғи – мойлаш маттериаллари, электр энергияси ишлаб чиқарадиган ва етказиб берадиган тармоқларни гарантияланган ҳолда ўз маҳсулотлари учун ҳақ олишини таъминлди. Учунчидан, инфляцияни кучайишига йўл қўймайдиган катта макроиқтисодий аҳамиятга эга бўлди. Чунки бу механизм бўйича молиявий ресурсларни турли йўллар билан нақд пулга айлантириш имконияти йўққа чиқарилди. Албатта бу механизм маълум камчиликларга ҳам эга. Энг асосий камчилиги хўжаликларнинг моддий манфаатдорлик ва жавбгарлигини қисман сусайтирди. Соғлом рақобатни кучини камайтирди, айрим ҳолларда йўққа чиқаради. Бу механизм иқтисодий камқувват ёки зарар билан ишлайдиган корхоналар учун фойдали, яхши ишлаётган ва катта самара олаётган хўжаликлар учун эса аксинча. Умуман қишлоқ хўжалиги тармоғининг манфаати учун яхши бўлган бу механизм бўйича иқтисодий бақувват, катта фойда оладиган хўжаликларнинг ўзи ишлаб топган маблағларидан самарали фойдаланиш имконини сусайтиради. Натижада яхши ва ёмон фаолият кўрсатаётган қишлоқ хўжалиги корхоналари маълум даражада бир хил шароитга (ҳолатга) қўйилмоқда. Бу ўз навбатида яхши ишлаётган қишлоқ хўжалик корхоналарида самарадорликни янада ошириш учун манфаатдорликни сусайтиради. Ресурсларни тежашга қаратилган механизмни яратиш бу схемада ўз ифодасини топмаяпди. Шу сабабли республика ҳукумати бу камчиликларни вақтинчалик юмшатиш имкониятини қидириб топди. Маъданли ўғит, ёқилғи – мойлаш

www.arxiv.uz материаллари, электр энергияси етказиб берувчи соҳалардан ҳамда иш ҳақидан қарзи бўлмаган иқтисодий бақувват қишлоқ хўжалиги корхоналарини мавжуд схемадан чиқариб уларнинг маблағларини ўзларининг ҳисоб рақамларига тушириб бериш мақсадга мувофиқ деб топилди. 2005 йилнинг 1 январидан бошлаб қишлоқ хўжалиги корхоналари ўз жорий ҳаражатлари учун зарур маблағни банклардан кредит тариқасида оладиган бўлди. Бу самарали ишлашга қизиқишни кучайишига, ишлаб чиқаришни фойда билан якунлашга интилувчи корхоналарнинг кўпайишига олиб келади. Бешинчидан, бугунги кун талабидан келиб чиққан ҳолда қишлоқ хўжалигида чуқур таркибий ўзгаришлар юз берди. Натижада озиқ овқат маҳсулотлари етиштириш кескин кўпайди. Тарихан қисқа даврда ғалла мустақилчилигига эришилди. Агарда 1990 йилда 1808,2 минг тонна дон ишлаб чиқарилган бўлса бу кўрсаткич 2000 йилга келиб 4,1 млн. тоннани ташкил этди. 1990 йилда жами донда бўғдойнинг салмоғи 32,7 фоизни ёки 592,2 минг тоннани ташкил этган бўлса 2000 йилга келиб бу кўрсаткичлар мос ҳолда 82,9 фоизни ва 3,4 млн. тоннани ташкил этди. 2004 йилда 6017,1 минг тонна дон, шундан 5502,5 минг тонна буғдой ишлаб чиқарилди. Пахта ишлаб чиқариш 2000 йилдан кейин биинчи бор 3,5 млн. тоннадан ошиб кетди. Аҳолига томорқа ерларининг берилиши уларнинг турмуш шароитини ёмонлашиб кетишига йўл қўймади. Мустақиллик йилларида аҳолига 682,5 минг гектардан ортиқроқ ер уй – жой қуриш ва томорқа учун берилди. Бугунги кунда қишлоқ хўжалиги маҳсулот турларнинг 60-85 фоизига яқини деҳқон хўжаликларида ишлаб чиқарилмоқда. Олтинчидан, қишлоқ аҳолисининг ичимлик сув ва газ билан таъминланиш даражаси кескин ошиб бормоқда. 2000 йилда қишлоқ аҳолисининг ичимлик сув билан таъминланиш даражаси 67,8 фоизга, газ билан таъминланиши 56,7 фоизга етди. 2004 йилга келиб аҳолининг марказлашган ичимлик сув билан таъминланиши 76,2 фоизга, табиий газ

www.arxiv.uz билан таъминланиш даажаси 86,5 фоизга етди. Мустақиллик йилларида қишлоқ жойларда мактаб ва мактабгача бўлган муассасалар, соғлиқни сақлаш тизимига тегишли поликлиника, шифохоналар ва кўплаб спорт иншоатлари қурилди. Албатта бу соҳада ҳали қилнадиган ишлар жуда кўп. Ечимини кутаётган муаммолар мавжуд. Бу тўхтовсиз жараён бўлиб тўхтовсиз ривожлантирилиб борлади. Ижтимоий соҳанинг ривожланиши аҳолининг турмуш даражасини яхшилашга лоиб келмоқда. Еттинчидан, қишлоқ хўжалиги ички ва ташқи бозор талабларига тез мослашадиган бўлди. Бир йилнинг ўзида пахта майдони кўпайиб, бошқа экин майдонлари қисқариши юз бермоқда. Мустақилликкача бу жараёнларни орзу қилиш мумкин эмас эди. Саккизинчидан, бизнинг фикримизча мустақиллик йилларида эришилган ютуқларнинг энг муҳими аҳолининг дунёқараши иқтисодий қонуниятлар талабида ўзгариб бораётганлигидадир. Аҳолининг, жумладан, қишлоқ аҳолисининг асосий қисми қийинчилик билан бўлсада боқимандачилик кайфиятидан халос бўлмоқда. Саккизинчидан қишлоқ хўжалиги ички ва ташқи бозор талабларига тез мослашадиган бўлди. Бир йилнинг ўзида пахта майдони кўпайиб, бошқа экин майдонлари қисқариши юз бермоқда. Олдин буни орзу қилиш мумкин эмас эди. Мамлакат қишлоқ хўжалигини изчил ривожлантириш мақсадида кўрилган чора – тадбирлар бугун ўз самарасини бермоқда. Энг муҳими қишлоқ хўжалигига эътиборнинг кучайганлигидир. Қишлоқ хўжалигини бошқарув тизимини ривожлантириш мақсадида Ўзбекистон сув ва қишлоқ хўжалик вазирлиги, “Ўзмевасабзавотузумсаноат – холдинг” холдинг компанияси, Деҳқон ва фермер хўжаликлари уюшмаси, “Ўзбек ипаги” пиллачилик уюшмаси тузилди. Республикада қоракўлчиликни ривожлантириш мақсадларида ҳукумат ҳужжатлари тайёрланди. Қишлоқ хўжалигида хизмат кўрсатадиган инфратизилмани ривожлантирмасдан ислоҳотлардан кўзда тутилган натижаларга эришиш

www.arxiv.uz мумкин эмаслигини англаб, бу соҳа имкон даражасида ривожлантирилмоқда. Натижада “Ўзагролизинг” лизинг компанияси “Ўздавпахтасаноатсотиш” уюшмаси, Ўзбекистон қишлоқ хўжалик илмий ишлаб чиқариш маркази, “Ўзқишлоқхўжаликмаш–холдинг” холдинг компанияси, “Ўзагрокимётаъминот” бирлашмаси, “Ўзагросуғурта” компанияси, ихтисослашган тижорат банклари каби хизмат кўрсатувчи тизим ташкил этилди. Қишлоқ хўжалигини ривожлантириш мақсадида давлат томонидан кўрсатилган амалий ёрдамнинг бири, иқтисодий ночор аҳволга тушиб қолган хўжаликлар хукумат томонидан санация қилинди. Бу корхоналарининг барчасида ташқи бошқарувчи тайинланди. Йилнинг 1 январ холатига кўра бюджетга тўланмаган тўловлар ва улар бўйича пенялар, Пенсия жамғармаси, Иш билан таъминлаш жамғармаси, Ижтимоий суғурта жамғармаси ва йўл жамғармасидан пеня қўшилган ҳолдаги қарзларини тўлаш маълум йилгача кечиктирилди. Уларнинг дебиторлик ва кредиторлик қарзларини камайтириш бўйича тегишли чора-тадбирлар белгланди. Албатта хозирда қишлоқ хўжалиги корхоналарини санация қилиш тўтатилди. Лекин 1998- 2002 йилларда ушбу тадбир ўз самарасини берди. Масаланинг муҳим томони шундаки бугунги кунда иқтисодиётимизда бозор инструментлари ишламоқда. Давлат иқтисодий ночор аҳволга тушиб қолган аммо зарур бўлган хўжаликларни даволовчи функциясини бажармоқда. Амалга оширилаётган муҳим ишлардан яна бири уруғчиликни яхшилашга жуда катта эътибор берилаётганидир. Айниқса, пахтачиликда уруғчиликни ривожлантириш мақсадида хорижий мутахассислар ва хамкорлар билан катта ишлар амалга оширилмоқда. Бу борада Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қошида пахта лойиҳалари бўйича махсус агентлик фаолият кўрсатмоқда. Буғдойнинг янги серҳосил “ Карлик 85 “, “ Добрая” навлари синовдан ўтмоқда. Даслабки 3 йиллик синов натижаларига кўра улар ҳосилдорлиги, сифати жиҳатидан хозирги районлаштирилган буғдой навларига қараганда 15-20 фоизга юқори.

www.arxiv.uz Пилланинг Япония, Жанубий Қуриядан сермаҳсул уруғлари олиб келиниб кўпайтирилмоқда. Ер ресурсларнинг чекланганлиги, турли сабабларга кўра аҳоли жон бошига тўғри келадиган қишлоқ хўжалиги экин майдонларининг камайиб бориши соҳани интенсив ривожлантиришни талаб этади. Қишлоқ хўжалигини интенсивлаштириш унинг моддий техника таъминотини, экинларнинг серҳосил навлари ва сермағсул зотли чорва молларининг бўлишини, маъданли ўғитлар ва кимёвий воситалар билан таъминланишини яхши бўлишни талаб қилади. Шу мақсадда мамлакатимизга, ўз соҳаси бўйича, дунёнинг энг нуффузли компания ва корпорацияларининг унверсал ва махсус қишлоқ хўжалиги техникалари кириб келмоқда. Бир сўз билан айтганда қишлоқ хўжалигида катта иқтисодий салоҳият (имкониятлар) вужудга келтирилмоқда. Эндиги вазифа қишлоқ хўжалигининг иқтисодий қувватини янада ошира борган ҳолда унинг мавжуд қувватларидан максимал фойдаланишдир. Бугунги кунда қишлоқ хўжалигини ривожлантиришда бизнинг назаримизда қуйидагиларга эътиборни кучайтириш кўпроқ самара берган бўлар эди. Жамиятни ривожлантирадиган асосий куч манффатдир. Шу сабабли барча қилинаётган ишлар мумкин қадар манфаатдорликга асосланиши керак. Шу ўринда иқтисодий манфаатни устин қўйиш зарур. Мамлакатимиз бозориқтисодиётига ўтишни ўзига хос йўли Президентимиз томонидан ишлаб чиқилди. Унинг асосини 5 тамойил ташкил қилиб уларнинг биринчиси иқтисодиётнинг сиёсатдан устиворлигидир. Айнан шу тамойил иқтисодий манфаатни, иқтисодий ривожланишнинг биринчи даражали омили эканлигини ифодалайди. Шу борада бугунги кунда таркиб топган ўзаро ҳисоб-китоб (ўғит, ёқилғи, электр энергияси ва техника учун) ларни аста секинлик билан ўзгартириш лозим бўлади. Ҳар бир хўжалик ўзи сарфлаган харажатларидан олган тушим билан қоплаб фойда олиши ҳам зарур. Бу тамойил хўжаликнинг энг бирламчи бўғинларигача етиб бориш керак. Бугунги кунда хўжаликда мавжуд оила, звено, бригада пудратларида

www.arxiv.uz ишлаётганларнинг 90 фоизи белгиланган вазифани уддалаган ҳолда, қолган 10 фоиз пудратчиларнинг ўз кўрсаткичларини бажармаслиги натижасида хўжалик бўйича топшириқ 1 фоизга бажрилмай қолса ҳам, топшириқни бажарган 90 фоиз пудратчилар моддий манфаатдорликдан етарли даражада тўлиқ фойдалана олмайдилар. Бу ўз навбатида моддий манфаатдорлик томойилининг бузилишига, самарадорликни пасайишига олиб келади. Шу сабабли ҳам, бирининг ёмон ишлаши ҳисобига иккинчиси манфаатдорликдан маҳрум бўлмаслиги керак. Асосий эътиборни сифат кўрсатгичларга қаратиш лозим бўлади. Иқтисодиётни кўплаб ресурслар сарфлаш эвазига эмас балки чекланган ресурслардан унимли фойдаланиб самарадорликни оширишга қаратиш мақсадга мувофиқ. Интенсив ривожланишгина мамлакатни орзу қилган даражага олиб чиқа олади ҳалос. Масалан, 1,5 млн. гектарга бошоқли дон экилган бир пайтда ҳосилдорликни 40 центнерга етказсак 6,0 млн. тонна дон бўлади. Андижон вилояти 1 га ердан 67 центнердан олган ҳолда республика бўйича 40-50 центнердан дон етиштириш мумкин эмасми ? Худди шундай пахта ҳам 1,5 млн. га ерга экилмоқда. Ҳосилдорликни 30 центнерга етказиш 4,5 млн. тонна пахта демакдир. Ҳосилдорликни ошмаса бу ҳажмдаги маҳсулотни етиштириш учун бугунги кунда қўшимча 1,8-2,0 миллион гектар қўшимча ер талаб қилади. Ернинг чекланганлиги, аҳоли сонини кўпайиб бориши, саноатнинг ривожланиши, қурилишнинг кўпайиши бир жон бошига тўғри келадиган ер бирлигини камайишига олиб келади. Шу сабабли ҳам қишлоқ хўжалигини интенсивлаштириш объектив зарурат бўлиб, бундан бошқа йўл йўқ. Хўжалик раҳбарлари хўжаликда мавжуд бўлган мулкни сақлаш, уни кўпайтириш учун жавобгарликни аниқ хис қилишлари керак. Ҳиссадорлик, пайчиликга асосланган хўжаликларда ҳиссодорлар раҳбарлардан ўзларига тегишли мулкни сақлашни ва кўпайтиришни талаб қилишлари керак. Ҳиссадорларнинг шундай даражага кўтарилиши иқтисодиётни янги босқичга олиб чиқади.

www.arxiv.uz Деҳқон ва фермер хўжаликларини янада ривожлантириш талаб қилинади. Қишлоқ хўжалигининг келажаги айнан шу турдаги хўжаликлар билан боғлиқ. Чунки юқорида қайд этилган иқтисодийманфаатдорлик Деҳқон ва Фермер хўжаликларда бошқа турдаги ишлаб чиқариш корхоналаридагидан юқори. Жойлардаги раҳбар мумахассислар буни қанча тез англаб етса шунча ривожланиш яхши бўлади. Деҳқонга фақатгина ер, мулк берган билан етарли натижага еришиб бўлмайди. Узоқ муддатга ерни ижарага бериш билан бир қаторда етиштирилган маҳсулотни тасарруф қилиш имконини ҳам бнриш керак. Етиштирилган маҳсулот фақат ихтиёрий шартномалар асосида сотилиши керак. Албатта давлат манфаати, буюртмалар асосида амалга оширилиб боради. Чунки ерга эгалик (ижара шартномаси асосида) масаланинг ярим ечими. Етиштирилган маҳсулотга эга бўлиш ҳуқуқи иккинчи ярим ечимидир. Қишлоқ хўжалигининг ўзига хос хусусиятларидан бири унинг молиявий имкониятларининг шаклланиши ўзгачадир. Яъни йил давомида асосан фақат харажат даромад эса йил охирида шаклланади. Демак қишлоқ хўжалигининг яхши ишлашидан манфаатдор тармоқлар (қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта ишловчи тармоқлар) йил давомида қишлоқ хўжалигини моддий қўллаб туриш имкониятлари устида ишлашлари керак. Бунинг йўлларидан бири фьючерс шартномалари асосида ишлашдир. Бу қайта ишловчи тармоқ учун ҳам яхши. Чунки қайси турдаги маҳсулот қанча ва қандай сифатда кераклигига қараб шартномалар тузади. Бозор шароитида зарар билан ишлайдиган ҳар бир корхона алоҳида таҳлил қилиниши ва бир тўхтамга келиниши маъқул. Бонкрот ҳолатига келган, шу шаклда тикланиши мумкин бўлмаган корхоналар тугатилиш ва ери аҳолига ижара шпрномаси асосида тақсимланиб берилиши мақсадга мувофиқлигини Президентимиз жуда тўғри белгилаб берди. Баъзан, барча ривожланган давлатлар қишлоқ хўжалигига дотация беради бизда ҳам буни тезроқ жорий қилиш лозим деган фикрлар пайдо бўлади. Албатта бу фикр ижобий бўлиб, қишлоқ хўжалигини ўзига хос

www.arxiv.uz хусусиятларидан келиб чиқади. Аммо биз эндигина мустақил бўлганимизни, иқтисодиётимизнинг бир томонлама ривожланган бўлганлигини,эски иқтисодий алоқалар узилиб қолганлиги натижасида юзага келган қатор масалаларни ва шунга ўхшаш кўплаб муаммоларни ҳал қилишга дуч келаётганимизни унитмаслигимиз керак. Иқтисодий ривожланган, қиўлоқ хўжалигига дотация бераётган давлатларда қишлоқ хўжалигининг ялпи ички маҳсулотдаги улиши 1-5 фоиздан ошмаслигини эътиборга олсак масаланинг айрим томонлари ойдинлашади. Масалан, 1996-2001 йиллари Германия ва АҚШнинг ялпи ички маҳсулотида қишлоқ ва ўрмон хўжалиги ҳамда балиқчилик тармоқларининг салмоғи атиги 1,1-2,36 фоиз атрофида бўлган. Бу рақамлардан кўриниб турибдики иқтисодий ривожланган давлатларда давлат бюджети саноат ва бошқа хизмат кўрсатадиган тармоқлардан тушадиган маблағ ҳисобига шаклланади. натижада қишлоқ хўжалигини давлат томонидан дотациялаб туриш имкониятлари катта. Бизнинг мамлакатимиз мустақилликга эришган 1991 йилда жами ялпи ички маҳсулотнинг 36,8 фоизи қишлоқ хўжалигида нтиштирилган эди. 2000 йилда бу кўрсаткич 30,4 фоизни ташкил қилди. 2004 йилга келиб 26,8 фоизни ташкил этди. Демак, қишлоқ хўжалигининг ялпи ички маҳсулотдаги улиши камайиб, саноат ва бошқа тармоқларнинг ҳиссаси ошиб бормоқда. Бугунги кунда саноатни, хизмат кўрсатиш тармоқларни ривожлантиришда қишлоқ хўжалигининг аҳамияти катта. Мамлакат саноатлашиб борган сари қишлоқ хўжалигига амалий иқтисодий ёрдам қилиш имкониятларимиз ортиб боради. Бу ўзгаришлар мамлакатимизда олиб борилаётган иқтисодий сиёсат узоқни ўйлаб қилинаётганидан далолат беради. Қишлоқ хўжалиги ижтимоий масалалар чуқурлашиб кетишга йўл қўймадиган тармоқларнинг асосийларидан биридир. Чунки аҳолини иш билан таъминлашда унинг ўрни беқиёс. Аҳолининг иқтисодий фаол қисмининг 44 фоизидан кўпрғи қишлоқ хўжлигида банд. Келгусида саноат ва хизмат кўрсатиш тармоқларининг ривожниши учун заур меҳнат ресусларини етказиб беришда қишлоқ хўжалиги энг катта имкониятларга эга. Умуман

www.arxiv.uz олганда, мамлакат иқтисодиётининг барқарор ривожланиши, аҳоли турмуши даражасининг ортириш, саноат ва хизмат кўрсатиш саҳоларининг ривожланиши қишлоқ хўжалиги тармоғи билан боғлиқ. Ўзбекистон Республикаси қишлоқ хўжалиги нисбатан кўп молиявий ресурсларни талаб қилмасдан катта самара бериши мумкин бўлган тармоқлардан бирига киради. Бу эса ўтиш даври иқтисодиёти учун жуда катта муҳим омиллардан биридир. Ҳозирда Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги нисбатан ривожлангн тармоқ ҳисобланади ва ундан иқтисодий ислоҳотлар олиб борилмоқда. 2002 йилда Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги етиштирилган ялпи маҳсулот ҳажми 3257,2 млрд. сўмликни ташкил этади. Барча турдаги хўжаликлар томонидан 5792,5 минг тонна дон, 3,16 млн. тонна пахта, тирик вазнда 864,7 минг тонна гўшт, шунгдек 1367,1 млн. дона тухум етиштирилди, 3719,4минг тонна сут соғиб олинди. Ўзбекистон қишлоқ хўжалигини ривожлантиришга алоҳида эътибор берилмоқда. Бу, энг аввало, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини бозор талаблари асосида ривожлантиришга ҳаракат қилинаётганида ифодасини, зарур ҳуқуқий базанинг яратилишда ўз ечимини топмоқда. Мустақилик йилларида қабул қилинган қонунлар, қарорлар, ва бошқа меъёрий хужжатлар қишлоқ хўжалиги бозор талаблари асосида ривожланиши учун зарур ҳуқуқий шароитларни яратиб беради. Қишлоқ хўжалигида тадбиркорликни ривожлантириш, мулкий муносабатларни ривожлантириш борасида ҳам катта ишлар қилинади. Айниқса бозор иқтисодиёти эркин хусусий мулксиз ривожланиши мумин эмаслигига эътибор кучайтирилади. Бу борада қилинаётган катта ишлардан бири қишлоқ жойларда мулкдорлар синфини шакллантиришдир. Аста –секинлик билан бўлсада, хусусий мулкка асосланган тадбиркорлар синфи шакллантириляпти. Қишлоқ жойларда шаклланаётган тадбиркорлар синфи қишлоқ хўжалигида меҳнатни ташкил этишининг барча шакллари билан бевосита биргаликда ривожломоқда. Бугунги кунда тадбиркорлар синфи ширкатларда, асосан фермер ва деҳқон хўжалиги шаклида вужудга келмоқда. Шу билан биргаликда қишлоқ

www.arxiv.uz жойларда қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши билан боғлиқ бўлмаган соҳаларда ҳам тадбиркорлик ривожланмоқда. Ҳунармандчилик, косблик, новвойлик ва бошқалар бунга мисол бўлади. Уларнинг ривожланиши қишлоқ хўжалигининг, қолаверса, мамлакат иқтисодиётининг ўсишига ижобий таъсир кўрсатади. Қишлоқ жойларда мулкдорлик синфини шакллантиришнинг асосий йўналишларини 2-чизмада кўриш мумкин. Қишлоқ жойларда мулкдорлар синфи Озиқ-овқат маҳсулотлари етиштирувчи тадбиркорлар Техника экинлари етиштирувчи тадбиркорлар Бошқа соҳа билан шуғулланувчи хусусий тадбиркорлар Юридик шахс мақомига эга бўлган деҳқон хўжаликлари Юридик шахс мақомига эга бўлмаган деҳқон хўжаликлар Фермер хўжаликлари Ижарачилар Ширкат хўжаликлари Фермер хўжаликлари Миллий хунармандчилик, косибчилик Хизмат кўрсатувчи хусусий корхоналар Ижтимоий соҳада фаолия кўрсатувчи хусусий тадбикорлар Бошқалар

www.arxiv.uz 2-чизма. Ўзбекистон Республикаси қишлоқ жойларида мулкдорлар синфини шакллантиришнинг асосий йўналишлари Қишлоқ хўжалиги яқин ва келажакда озиқ – овқат маҳсулотларт етиштиришнинг асосий манбаси бўлганлиги учунгина эмас, балки қуйидаги ҳолатлар учун ҳам агросаноат мажмуасининг асосини ташкил этади: Биринчидан, қишлоқ хўжалиги саноатининг ишлаб чиқариш воситалри ишлаб чиқарувчи тармоқлари маҳсулотларига талабнинг асосини белгилайди. Саноатнинг бу тармоқларини ривожлантириш йўналишларни, шунингдек, саноат маҳсулотларининг сифати, ҳоссалари қандай бўлишини белгилаб беради, баъзан эса саноат корхоналарнинг жойлашувига ҳам катта таъсир ўтказади: Иккинчидан қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари таркиби ва жойлашуви уларни тайёрловчи ва қайта ишловчи корхоналарнинг ривожланишни белгилайди. Қиўлоқ хўжалиги маҳсулотларининг турларга қараб, уларни тайёрловчи ва қайта ишловчи корхоналар ўзларининг қувватини ташкил этади. Қишлоқ хўжалиги саноатнинг қайта ишловчи тармоқлари жойлашувига ҳам таъсир кўрсатади. Учинчидан, саноатда яратилаётган ишлаб чиқариш воситаларининг самардорлиги қишлоқ хўжалигида юзага чиқади. Жахон давлатлари ўртасида юз берадиган кескин рақобат шароитида мамлакат иқтисодиётининг бардошли бўлиши ва янада ривожланиши маълум даражада ушбу тармоққа боғлиқ бўлади. Қишлоқ хўжалиги ўзига алоқадор барча саноат тармоқларига ривожланиш учун қайсидир маънода компас ролини ўйнайди: Тўртинчидан, қишлоқ хўжалигидаги меҳнат унимдорлиги бутун агросаноат мажмуаси тармоқларининг самарадорлигига таъсир кўрсатади. Агарда қишлоқ хўжалигида меҳнат унумдорлиги юқори бўлса, агросаноат мажмуаси охирги маҳсулотининг арзон бўлиши таъминланади. Бу мамлакат иқтисодиётини кучайтиради, аҳолининг турмуш даражасини оширади. Чунки

www.arxiv.uz аҳолида даромадининг катта бир қисмини ўз комиллигини ошириш йўлида сарфлаш имконияти кўпаяди; Бешинчидан, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари таннархи агросаноат мажмуасининг охирги маҳсулотлари таннархи паст бўлишига олиб келади. Бу, ўз навбатида, нархнинг паст бўлишини таъминлайди. Бинобарин, кучли рақобат шароитида арзон махсулот ишлаб чиқариш ҳал қилувчи аҳамиятга эга; Олтинчидан, агросаноат мажмуаси охирги тайёр маҳсулотининг сифати қандай бўлиши қишлоқ хўжалигида етиштирилган маҳсулот сифати билан белгиланади, десак хато бўлмайди. Албатта, тайёрлаш ва қайта ишлаш жараёнида сифатли маҳсулотнинг сифатини бузуш мумкин, лекин ўзи сифатсиз бўлган қишлоқ хўжалиги маҳсулотидан сифатли саноат маҳсулоти ишлаб чиқариш амримаҳол. Тўғри, тайёрлаш ва қайта ишлаш жараёнида айрим биологик ишловлар бериш, турли витамин ва минерал тузлар қўшиш эвазига қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг дастлабки сифатини яхшилаш мумкин. Лекин бу яхшиланиш ҳал қилувчи кучга эга эмас. Ахир, фақатгина сифатли материалдан сифатли маҳсулот олиш мумкин. Еттинчидан, айнан қишлоқ хўжалигини саноатлаштириш (индустрлаш) жараёни агросаноат интеграциясини кучайтиради. Бунда қишлоқ хўжалиги ва саноат янада яқинлашади. Бу эса фан, техника тараққиётини тезлаштирувчи асосий омиллардан биридир. Ўзбекистон қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқариш ширкатлар, фермер ва деҳқон хўжаликлари шаклларида ташкил этилмоқда. Ширкат хўжаликлари ва уларнинг ташкилий-иқтисодий асослари Ўзбекистон Республикаси қишлоқ хўжалиги доимий равишда ривожланиб, чуқур ислоҳотлар шароитида яшаб келаётган тармоқлардан биридир. Ислоҳотларнинг бири йўналиши тармоқни бошқариш ва ишлаб чиқаришни ташкил этиш шаклларидан энг мақбулларини жорий этишдир.

www.arxiv.uz Республика қишлоқ хўжалигини 1997 йилга қадар Ўзбекистон Республикаси қишлоқ хўжалиги вазирлиги бошқаради. Бу даврга келиб қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг натижалари кўп жиҳатидан сув ресурслари ва улардан фойдаланишга боғлиқ бўлганлиги, сув ресурслардан фойдаланиш эса бошқа вазирлик ихтиёрида эканлиги маълум муаммоларини вужудга келтирди. Натижада 1997 йилда Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги вужудга келди. 2001 йилнинг 1 январига келиб унинг таркибида 2018 та қишлоқ хўжалиги корхонаси фаолият кўрсатади. Бундан ташқари Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги қошида 125 та қоракўлчилик хўжаликларини бирлаштирган “Ўзбекқоракўл” компанияси, 51 та паррандачилик фабрикаси бор “ЎЗпаррандасаноат” уюшмаси, 18 та хўжалиги бор “Ўзсабзавотуруғи” бирлашмаси, 46 та хўжаликдан иборат “Асал” асаларичилик уюишмаси,84 та хўжалиги бор. Қишлоқ хўжалиги илмий – ишлаб чиқариш бирлашмаси ва 3 та хўжалиги бор Ирригация Ўртаосиё илмий – текшириш институт фаолият кўрсатмоқда. Ҳозирда йирик қишлоқ хўжалиги корхоналари, яъни ширкатлар жами қишлоқ хўжалиги маҳсулотининг 32 фоизга яқинини етиштирмоқдалар. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштириш ва уларни қайта ишлаш билан “Ўзмевасабзавотузумсаноат холдинг” компанияси ҳам шуғулланади. Унинг таркибига мева, узум, сабзавот маҳсулотлари етиштиришга ихтисосланган 89 та қишлоқ хўжалиги корхонаси ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта ишловчи кўплаб саноат корхоналари киритилган. “Ўзгўштсутсаноат” ак ц иядорлик компаниясига чорва молларини боқишга ихтисослашган 110 та корхоналар киради. Ўзбекистон Республикасида қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари давлат ва асосан нодавлат секторида етиштирилади. Мустақиллик йилларида етиштирилган қишлоқ хўжалиги маҳсулотлар миқдорида давлат улуши камайи, нодавлат сектор ҳиссасга ошди. Ҳозирда давлат секторида фақатгина уруғчилик билан шуғулланадиган 47 та корхона қолган.

www.arxiv.uz Уларнинг ишлаб чиқаришдаги улуши 2002 йилда 0,9 фоизни ташкил этди. Қолган 99,1 фоиз маҳсулот нодавлат секторда ишлаб чиқарилади. 1998 йилдан бошлаб эски колхоз ва давлат хўжаликлари ширкат хўжаликлари шаклда ташкил этила бошланди. Ширкатлар йирик қишлоқ хўжалиги корхоналари бўлиб, 2001 йилда уларнинг ўртача экин майдони 1233 гектарни ташкил этди. Улар ўртача 94 гектардан боғ ва 64 гектардан узумзорларга эга, мамлакатда етиштирилган пахтанинг 60, тамакининг 66, қанд лавлагининг 88, бошқли доннинг 49, меванинг 26, ва узумнинг 43 фоизини берди. Ширкатлар акциядорлик жамиятларининг ўзига хос бир кўриниши сифатида вужудга келтирилди. Уларда хўжаликнинг мол – мулклари унга аъзо бўлганларга мулкий пай улуши кўринишида тақсимланиб берилган. Бу улушнинг эгаси хўжалик фаолияти натижасида вужудга келган даромаддан (фойдадан) бир қисмини олади. Ширкат хўжаликларининг фаолияти “Қишлоқ хўжалик кооперативи (ширкат хўжалиги) тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси қонуни билан ҳамда ширкат Низоми асосида юритилади. Ширкат хўжаликларида меҳнатни ташкил этиш оила пудрати шаклида, амалга оширилади. Унинг асосида ширкат билан оила ўртасида тузиладиган оила пудрати шартномаси ётади. Ширкатлар устав жамғармаларига эга бўладилар. Уларнинг устав жамғармаси пай жамғармаси ва бўлинмас жамғармадан иборат бўлади. Ширкатга аъзолик ихтиёрийдир. 16 ёшга кирган фуқаро ихтиёрий равишда унга аъзоликка кириши мумкин Ширкат хўжалигининг юқори бошқарув органи умумий қарувини ва тафтиш комиссиясини сайлайди ва ширкатни жорий бошқариш бўйича ўз ваколатини уларга беради. Фермер хўжаликлари ва уларнинг ташкилий-иқтисодий асослари Ўзбекистон Республикаси қишлоқ хўжалиги корхоналари орасида фермер хўжаликлари ҳам салмоқли ўринни эгаллайди. Мустақилликнинг биринчи кунлариданоқ фермер хўжаликларига истиқболли йўналиш сиватида

www.arxiv.uz эътибор берилди. Раҳбарлар, мутахассислар ва олимлар бу хўжаликларнинг ривожланишга табиий шароит яратиб бердилар. Натижада фермер хўжаликлари тарихан қисқа даврда қишлоқ хўжалигида ўз фаолиятини олиб боишга ҳақли ишлаб чиқариш шаклларидан бири эканлигини исбот қилди. 2001 йилнинг 1 январига 52228 та фермер хўжалиги мавжуд бўлиб, уларга 1038,1 минг гектар ер бириктирилганди. Фермер хўжаликларида 366,7 минг киши меҳнат қилди. 2003 йилнинг 1 январига келиб уларнинг сони 72406 тани ташкил этди. Шундан 63497 таси деҳқончилик, 6150 таси чорвачилик, 2759 таси боғдорчилик ва бошқа соҳаларда ташкил этилган. Уларнинг умумий ер майдони 1591,7 минг гектар, ўртача бир фермер хўжалигининг ер майдони 22 гектар. Фермер хўжаликларида 1477,2 минг тонна дон, 937 минг тонна пахта, 28,4 минг тонна картошка, 213,1 минг тонна сабзавот, 76,3 минг тонна полиз, 56,1 минг тонна мева, 31,5 минг тонна узум, 81,7 минг тонна сут, 272,4 минг тонна гўшт (тирик вазнда), 265,6 минг дона тухум ва 9,0 тонна жун маҳсулотлари етиштирилди. 2002 йилда фермер хўжаликларининг қишлоқ хўжалиги ялпи маҳсулотидаги улуши 9,9 фоизни ташкил этди. Фермер хўжаликлари ўз фаолиятини Ўзбекистон Республикасининг “Фермер хўжаликлари тўғрисида”ги қонуни ва ўз низоми асосида юритади. Фермер хўжаликлари устун даражада уларни ташкил этиш имкони катта зоналарда кўпроқ ривожлантирилади. Яъни ер майдонлари етарли, меҳнат ресурслари жуда кўп бўлмаган ерларда, заҳира ерларда кўпроқ ташкил этилади. Улар давлат ерларида фаолият кўрсатадилар. Фермер хўжаликларига ер 50 йилгача, аммо 30 йилдан кам бўлмаган муддатга берилади. Деҳқон хўжаликлари ва уларнинг ташкилий-иқтисодий асослари Ўзбекистон Республикаси қишлоқ хўжалиги корхоналарининг яна бир шакли деҳқон хўжаликларидир. Деҳқон хўжаликлари аҳолининг

www.arxiv.uz мустақилликка қадар мавжуд бўлган шахсий томарқа хўжаликлари ривожланиши натижасида уларнинг ўрнига вужудга келди. Улар 1990 – 2000 йиллар давомида 2,3 млн.тадан 3,3 млн.тага етди. Янги вужудга келган деҳқонхўжаликлари ихтиёридаги суғориладиган ер 0,35 гектарни ташкил этди. Олдин аҳолининг шахсий томорқа участкалари аксарият ҳолда 0,08 гектардан ошмас эди. 2001 йилнинг 1 январига бўлган маълумотга қараганда, мамлакатда 3322606 та деҳқон хўжалиги бўлиб, улар 522592 гектар ерга эга. Шулардан, 1798401 таси деҳқон хўжалиги сифатида қайта рўйхатдан ўтди, 800 мингдан зиёди юридик шахс сифатида шаклланди. Деҳқон хўжаликлари 2002 йилда 1973,4 минг тонна сабзовот (республикада етиштирилган жами сабзавотнинг 74,8 фоизи), 583,9 минг тонна картошка (80%), 292,7 минг тонна полиз (64%), 498,8 минг тонна мнва (62,6%), 219 минг тонна узум (35%), 766,4 минг тонна гўшт (91,1%), 3402,7 минг тонна сут (90,2%) ва 751,8 млн. дона тухум (60%) етиштирди. Шу йили деҳқон хўжаликлари мамлакатда яратилган қишлоқ хўжалиги ялпи маҳсулотининг 66 фоизини, шу жумладан, деҳқончилик маҳсулотларининг 43,4 чорвачилик маҳсулотларининг 89 фоизини ишлаб чиқарди. Деҳқон хўжаликларининг фаолияти 1998 йилда қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг “Деҳқон хўжалиги тўғрисида”ги қонуни асосида олиб борилмоқда. Деҳқон хўжаликлари қонунда белгиланган тартибда юридик шахс мақомини олиши мумкин. Юридик шахс мақомини олган деҳқон хўжалигида ишлаётганлар ихтиёрий равишда Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги ҳузуридаги Пенсия жамғармасига бадаллар тўлаб боришлари мумкин. Шундай ҳолларда Пенсия жамғармасининг туман бўлимларида уларга меҳнат дафтарчаси белгиланган тартибда юритилади. Агарда ширкатлар ва фермер хўжаликлари асосан товар ишлаб чиқарувчи йирик қишлоқ хўжалиги корхоналари ҳисобланса, деҳқон хўжаликлари оила аъзоларининг шахсий меҳнатига асосланиб, майда товар ишлаб чиқарувчи субъект саналади. Деҳқон хўжалигида етиштирилган

www.arxiv.uz маҳсулот энг аввало оиланинг ўз эҳтиёжлари учун ишлатилади, оиладан ортган қисмигина сотилиши мумкин. Йирик хўжаликлар фойдалана олмайдиган имкониятлардан, ресурслардан деҳқон хўжалиги самарали фойдаланади. Унинг яшовчанлиги ҳам шунда. Лекин деҳқон хўжалиги йирик хўжаликлар эришган ютуқлар асосидагина ривожлана олади. Бунга жуда кўплаб мисоллар келтириш мумкин. Жумладан, чорва молларининг сермаҳсул зотлари ёки ўсимлик турларининг янги, серҳосил навлари фан ва техника тараққиёти натижасида йирик корхоналарда вужудга келади. Демак, қишлоқ хўжалигининг келажаги ширкатлар ва фермер хўжаликлари, йирик давлат хўжаликлари ривожланиши билан (деҳқон хўжалигининг ютуқ ва имкониятларини камситмаган ҳолда) белгиланади.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикасининг Конститутцияси: -Т.: Ўзбекистон 1999 2. Каримов И. А. Ўзбекистон буюк келажак сари.-Т.: Ўзбекистон, 1999. 3. Каримов И. А. Қишлоқ хўжалиги тарақиёти – тўкин ҳаёт манбаи. – Т.: Ўзбекистон, 1998. 4. Қаюмов Ф. Қ. Эффективность АПК в условиях перехода к рынку: Общие и регионалные проблемы. – М.: ИПО «Полигран», 1992. 5. Серова Е. В. Аграрная экономика: Учебник для студентов экономических вузов, факультетов и специальностей. – М.: ГУ ВШЭ, 1999. 6. Узбекистан: десять лет по пути формирования рыночной экономики Колл. Авт.: Р. А. Алимов, А. К. Бедринцев, А. Ф. Расулов и др.// Под ред. А.Х. Хикматова. – Т.: Ўзбекистон, 2001. - 352 б. 7. Хакимов Р., Отақулов М., Юсупов Э., Юсупов М.С. Агросаноат мажмуаси иқтисодиёти. – (Ўқув қўлланма) Т., ТДИУ, 2004.-160 б. 8. Салимов Б.Т., Ҳамдамов Қ.С., Беркинов Б.Б., Хакимов Р., Юсупов М.С., Орипов М.А., Ўроқов Н.И. - Деҳқон ва фермер хўжаликлари иқтисоди – (Ўқув қўлланма) –Т.: ТДИУ, 2004. – 176 б. 9. Салимов Б.Т., Ҳамдамов Қ.С., Турсунхўжаев Т.Л., Тўрахўжаев Т.И., Ҳакимов Р.Х., Ўроқов Н.И, Арипов И.М. -Жаҳон қишлоқ хўжалиги. – (Ўқув қўлланма) – Т.: ТДИУ, 2004. – 128 б. 10. Абдуғаниев А., Абдуғаниев А.А. – Қишлоқ хўжалиги иқтисодиёти – (дарслик). – Т.: ТДИУ, 2004. – 304 б. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Агросаноат мажмуасининг ижтимоий инфратузилмаси

Агросаноат мажмуасининг қишлоқ хўжалиги

Агросаноат мажмуасининг моҳияти ва таркиби

Кишлок хужалиги мехнат ресурслари ва улардан фойдаланиш

Кишлок хўжалигининг Республика иктисодиётидаги ахамияти. «Кишлок хужалиги иктисоди» фанининг предмети, тадкикот усуллари