Kichik biznes va tadbirkorlikning moliyaviy faoliyati - Iqtisodiyot - Referatlar

Kichik biznes va tadbirkorlikning moliyaviy faoliyati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

91.5 KB

Ko'chirib olish

Kichik biznes va tadbirkorlik ning moliy a viy faoliyati Reja: 1. Kichik biznes va tadbirk o rlik ning moliyaviy faoliyatini ifodalovchi ko’rsatkichlar 2. Kichik biznes va tadbirkorlikni kredit bilan ta’minlash shakllari 3. Kredit stavkasini aniqlash

1. Kichik biznes va tadbirk o rlik ning moliyaviy faoliyatini ifodalovchi ko’rsatkichlar Kichik biznes korxonalarining moliyaviy faoliyati ularning davlat, boshqa korxonalar, tashkilotlar va shaxslar bilan o’zaro munosabatini tartibga solish bilan bog’liq bo’lgan pul hisob-kitoblarini ifodalaydi. Kichik biznes korxonalarining ish faoliyati uning moliyaviy holati bilan chambarchas bog’langanidir. Moliyaviy holat korxonaning har tomonlama faoliyatining natijalarini aks ettiradi va rejada belgilangan ishlarning bajarilishiga ta’sir ko’rsatadi. Har bir kichik korxonaning moliyaviy xo’jalik faoliyatini to’g’ri olib borilishi juda muhim ahamiyat kasb etadi. Korxonalar faoliyatining moliyaviy natijalarini ifodalovchi ko’rsatkichlardan asosiysi foydadir. Korxonalar foydasining turlari quyidagilardan iborat: a) mahsulotlar sotishdan tushgan yalpi foyda (YaF) – bu sotishdan tushgan sof tushum (ST) va sotilgan mahsulotning tannarxi (MT) o’rtasidagi farqdan iborat, ya’ni YaF = ST – MT; b) asosiy ishlab chiqarish faoliyatidan tushgan foyda (IChF). Bu ma’lum davr ichida mahsulotlar sotishdan tushgan yalpi foyda (YaF) va harajatlar (Aharaj.) o’rtasidagi farq va plyus boshqa asosiy faoliyat sohalari daromadlari (Bdar.) yoki kamomadlari (Bkam.) ayirmasidan iborat, ya’ni: IChF = YaF – Aharaj. + Bdar. – Bkam.; v) umumiy xo’jalik faoliyatidagi foyda (UXF). Bu algebraik ifodalar yig’indisi tarzida ifodalanadi: asosiy faoliyatidagi foyda (AFF) plyus dividendlar (DD) va foizlar bo’yicha daromadlar (FD) plyus (yoki minus) chet el valyutalari

bo’yicha operatsiyalaridan olingan daromadlar (yoki kamomadlar) (ChEV) plyus (yoki minus) qimmatbaho qog’ozlarni qayta baholashdagi daromadlar (yoki kamomadlar) (KKKB) minus foizlar bo’yicha harajatlardan (FX) iborat, ya’ni: UXF = AFF + DD + FD  ChEV  KKKB – FX; g) soliq to’lovlarigacha bo’lgan foyda (SF). Bu ko’rsatkich ham algebraik ifodalar yig’indisi tarzida ifodalanib, umumiy xo’jalik faoliyatidagi foyda (UXF) va tasodifiy (ko’zda tutilmagan) foyda yoki kamomadlar (TFK) saldosidan iborat, ya’ni: SF = UXF  TFK ; d) yillik sof foyda (YSF). Bu barcha soliqlarni to’lab bo’lgandan so’ng korxona hisobiga qoladigan daromad, ya’ni soliq to’lovlarigacha bo’lgan foydadan (SF), daromad yoki foyda solig’ini (FS) hamda boshqa soliqlar yoki to’lovlarni (BS) olib tashlangandan keyin qolgan qismidir, ya’ni: YSF = SF – FS – BS; Korxonalarning xo’jalik faoliyatini yuritishi davomida kelib chiqadigan harajatlar o’z xususiyatlariga ko’ra quyidagicha tasniflanadi: 1. Mahsulotlarning ishlab chiqarish tannarxi: a) to’g’ri va egri moddiy harajatlar; b) to’g’ri va egri mehnat harajatlari; v) boshqa to’g’ri va egri harajatlar. 2. Ma’lum davrdagi harajatlar: a) sotish bilan bog’liq harajatlar; b) boshqarish bilan bog’liq harajatlar (ma’muriy harajatlar); v) boshqa jarayonlar bilan bog’liq harajatlar.

3. Moliyaviy faoliyat bilan bog’liq harajatlar: a) foizlar bo’yicha harajatlar; b) xorijiy valyutalar bilan bog’liq operatsiyalarda kurslarning salbiy farqi; v) qimmatbaho qog’ozlarni qayta baholash; g) moliviy faoliyat bilan bog’liq boshqa harajatlar. 4. Tasodifiy harajatlar (tabiiy ofatlar natijasida kelib chiqadigan harajatlar). Korxonalarning xo’jalik faoliyatining yuritishi davomida kelib tushadigan daromadlari o’z xususiyatlariga ko’ra quyidagicha guruhlanadi va u hisobotlarda quyidagi asosiy bo’limlar bo’yicha aks etadi: - sotishdan tushgan sof tushumlar; - asosiy faoliyat sohalaridagi boshqa daromadlar (operatsion daromadlar); - moliyaviy faoliyat sohalaridagi daromadlar; - tasodifiy daromadlar. Sotishdan tushgan sof tushumlar – mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ni sotishdan tushgan tushumlardan, kushimcha qiymat solig’i, aktsiz solig’i, eksport solig’i (sotib oluvchi tomonidan beriladigan ayrim skidkalar) va boshqa to’lov hamda ajratmalarni olib tashlagandan keyin qolgan qismi sifatida hisoblanadi. Korxonalarning eksport faoliyati bilan bog’liq operatsiyalardan tushgan foyda va daromadlarni hisoblash, mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ni sotishdan tushgan tushumlar xajmini aniqlash kabi belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Asosiy faoliyat sohalaridagi boshqa daromadlar (operatsion daromadlar) hisobot bo’limining «Boshqa daromadlar va tushumlar» moddasida ko’rsatiladi. Ushbu daromadlarga: - xo’jalik shartnomalari shartlarini buzganlik uchun turli xildagi sanktsiyalar, jarimalar, penyalar, shuningdek keltirilgan zarar va kamomadlarni q oplash; - hisobot yilida, o’tgan yildagi daromadlar va foydalarni hisoblash natijasida topilgan summa;

- mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ni sotish yoki ishlab chiqarish jarayonlari bilan bog’liq bo’lmagan boshqa daromadlar, ya’ni renta daromadlari, xizmat ko’rsatish tarmoqlaridan tushgan daromadlar, korxona tizimidagi oshxonalar va kafelar hisobidan kelib tushadigan tushumlar; - asosiy fondlar va korxonaning boshqa mol-mulklarining faoliyatidan kelib tushadigan moliyaviy daromadlar kiradi. Moliyaviy faoliyat sohalaridagi daromadlar quyidagilarni o’z ichiga oladi: - royalti (litsenziya bitimida ko’rsatilgan narsadan foydalanish huquqi uchun sotuvchiga vaqt-vaqti bilan pul o’tkazib turish) va transferta (egasining nomi yozilgan qimmatbaho qog’ozlarni bir kishi nomidan boshqa kishiga o’tkazish) kapitallarini to’plash; - korxona tizimida faoliyat ko’rsatayotgan tarmoqlarning qimmatbaho qog’ozlarga kushgan ulushlaridan kelib tushadigan dividendlar hisobidagi daromadlar; - valyuta schyotlari bo’yicha kurslar farqining ijobiy saldolari; - sho’’ba korxonalarning qimmatbaho qog’ozlarga sarflangan mablag’larini qayta baholash hisobidan kelib tushadigan foydalar va boshqalar. Tasodifiy foyda yoki daromadlar – xo’jalik faoliyatini yurgizish davomida ko’zda tutilmagan tasodiflar, h odisalar, e’tiborga olinmagan jarayonlar va voqealar tufayli vujudga keladigan daromadlardir. Bularga, asosiy faoliyat yurgizish davomida ifodalangan hisobotlarda aks etgan boshqa daromadlar bo’limi moddasidagi daromadlar kiritilmaydi. Xo’jalik faoliyatini yuritish davomida korxonalar o’z mablag’lari darajasini aniqlashi va nazorat qilishi muhim o’rin tutadi. Chunki mulkiy javobgarlik, tuzilgan kontraktlar va shartnomalar asosida kelib chiqadigan o’zaro kelishmovchiliklar yoki muammolar mana shu mulkka bo’lgan egalik huquqlari bo’yicha kafolatlanadi. Mulkiy javobgarlik, mulk shaklidan qat’iy nazar, faqat korxonaning o’z mablag’lariga quyilishi mumkin. O’z mablag’larning mikdori buxgalteriya balansi ma’lumotlariga asosan aniqlanadi.

Mulk formalaridan qat’iy nazar, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar hisobida bo’lgan o’z mablag’lari summasi quyidagi formula yordamida aniqlanadi: O’mab. = BV – (M + Mmaj.o’s. – Mmaj.so’n.) – Ddeb.qarz. – Z; Bunda: BV – balans valyutasi summasi; M – uzoq muddatli va qisqa muddatli majburiyatlar passivini ikkinchi va uchinchi bo’limlari; Mmaj.o’s. – majburiyatlarning o’sishi – oxirgi hisobot davri uchun balans ma’lumotlari bilan taqqoslaganda kontrakt imzolagan kunga qarz olingan va jalb qilingan mablag’lar; Mmaj.so’n. – kontraktni imzolash sanasi va oxirgi hisobot davri uchun balansni tuzish sanasi o’rtasidagi davrda majburiyatlarning so’nishi; Ddeb.qarz. – da’vo qilish muddati tugagan debitorlik qarzlari; Z – zararlar summasi. 2. Kichik biznes va tadbirkorlikni kredit bilan ta’minlash shakllari Kichik biznesni kredit bilan ta’minlash deganda, bu ularga pul yoki tovar shaklidagi vositalarni ma’lum muddatga haq to’lash sharti bilan qarzga olish va qaytarib berish yuzasidan kelib chiqadigan munosabatlar tushuniladi. Kredit munosabati ikki sub’ekt biri – pul egasi, ya’ni qarz beruvchi; ikkinchisi – pulga muhtoj, ya’ni qarz oluvchi o’rtasida yuzaga keladi. Kredit, tovar va pul ko’rinishidagi mablag’larni qaytarib berish, muddatlilik va foiz to’lash shartlari asosida berish natijasida yuzaga keladi. Kredit berilish muddatiga ko’ra, uch turga bo’linadi: Qisqa muddatli kreditlar (muddati bir yilgacha bo’lgan kreditlar).

O’rta muddatli kreditlar (muddati bir yildan uch yilgacha bo’lgan kreditlar). Uzoq muddatli kreditlar (muddati uch yildan ortiq bo’lgan kreditlar). Halqaro kreditlar berilish muddatiga ko’ra birmuncha farq qiladi. Bunda bir yildan besh yilgacha muddatga berilgan kreditlar o’rta muddatli, besh yil va undan ortiq muddatga berilgan kreditlar uzoq muddatli kreditlar deb hisoblanadi. Kredit va moliya tshunchalari o’rtasida bir tomondan, umumiylik bo’lsa, ikkinchi tomondan, farqli jihatlar mavjud. Agar moliya barcha xo’jalik sub’ektlarining o’ziga tegishli pul mablag’lari xususidagi aloqalarni anglatsa, kredit, bundan farqliroq, o’zga mulki bo’lgan pulni qarzga olib ishlatish borasidagi munosabatlarni bildiradi va bozor munosabatlarining bir elementi hisoblanadi. Moliya bilan kreditning umumiyligi shuki, ularning har ikkalasi ham pul mablag’lari yuzasidan bo’lgan munosabatlarni jamlash va ishlatish usulining har xil bo’lishidan kelib chiqadi. Moliyada o’z mulki bo’lgan pul resurslarini xo h lagan vaqtda, xech bir harajatsiz ishlatishi mumkin. Kredit esa o’zgalar pul mablag’ini haq to’lagan holda vaqtincha ishlatib turish va muddati kelganda qaytarib berishni anglatadi. Kredit tovar-pul munosabatlariga xos bo’lgan va pul harakatini bildiruvchi kategoriyadir. Kredit sub’ektlari har xil bo’lishi mumkin. Bularga korxona, firma, tashkilot, davlat va turli toifadagi aholi kiradi. Kredit ob’ekti – bu har qanday pul emas, balki faqat vaqtincha bush turgan, berilishi mumkin bo’lgan pullar va tovarlardir. Bo’sh pul uch xil bo’ladi: - tadbirkorlar yoki katta puldorlar qo’lidagi pul, ya’ni kapital; - aholi qo’lidagi pul – ertamii-kech ehtiyojni qondirish uchun to’plangan pul, egasi qo’lida kapital emas, balki iste’molni qondirish vositasi; - davlat ixtiyoridagi pul. Bu pul ham kapital (davlat korxonasi uchun), ham umumiy iste’mol pulidir.

Qayd qilingan bush pullar ssuda fondini (qarz fondini) tashkil etadi. Bo’sh pulllar quyidagi manbalardan kelib chiqadi: - amortizatsiya pulining muddati tugagunga qadar to’planib borishi. Ammortizatsiya puli har yili ajratiladi va u bir necha yildan keyin ishlatilishi sababli ma’lum davr bo’sh turadi; - ishlab chiqarishni ustirish uchun foydadan investitsiya puli mu q im ajratib boriladi, lekin bu pulni ma’lum mi q dorda yig’ilgandan so’ng investitsiya qilish mumkin; - xom-ashyo, yoqilg’i va materiallar uchun oldin sarflangan pul tovar sotilishi bilan egasiga qaytib beriladi, lekin ularni yangidan sotib olish shu vaqtning o’zida yuz bermaydi. Ammo bu mablag’lar dastlab joriy schyotga kelib tushadi. Bu resurslar depozit qilib rasmiylashtirilgindan keyingina kredit resurslari sifatida hisobga olinadi; - foydadan ajratilgan ijtimoiy fondlar pulining kelib tushish vaqti bilan ishlatish vaqti ham to’g’ri kelmaydi, natijada pul bush qoladi; - ish haqi pulining kelib tushishi va sarflanishi bir vaqtda yuz bermaydi. Ma’lumki, tovar sotilgach, pul tushib turaveradi, ish haqi har kuni emas, har 15 kundan so’ng beriladi. Natijada, ish haqi fondining puli ham bush turishi mumkin; - fuqarolarning iste’molchi sifatida karilikni ta’minlash, qimmatbaho tovar olish, sayoxat qilish yoki katta marosim o’tkazish uchun jamlangan puli bo’ladi, u etarli mikdorga borguncha, yoki ishlatish fursati kelguncha bush turadi; - davlat byudjetiga pul daromadlarining kelib tushishi va ularning sarflanishi ham bir vaqtda yuz bermaydi; - turli-tuman xayr-exson va sug’urta pullarining hosil bo’lishi va ishlatilishi ham turli vaqtda yuz berganidan, uning bir qismi sarflanmay, bush turib qoladi. Xullas, jamiyatdagi pul resurslari harakatining notekis bo’lishi, bir qism pulning bo’sh qolib, qarz fondiga aylanishi uchun imkon beradi. Kredit to’rt xil vazifani bajaradi :

Birinchidan, pulga tenglashtirilgan to’lov vositalari (masalan, veksel, chek, sertifikat va hokazolar)ni yuzaga chiqarib, ularni xo’jalik oborotiga jalb qiladi. Ikkinchidan, bush pul mablag’larini harakatdagi, ishdagi kapitalga aylantirib, pulni pul topadi, degan qoidani amalga oshiradi. Uchinchidan, qarz berish orqali pul mablag’larini turli tarmoqlar o’rtasida qayta taqsimlash bilan ishlab chiqarish resurslarining ko’chib turishini ta’minlaydi. To’rtinchidan, qarz berish, qarzni undirish vositalari orqali iqtisodiy o’sishni rag’batlantiriladi. Kredit va undan foydalanishda turli natijalarga erishiladi. Bu natijalar ijobiy yoki salbiy bo’lishi mumkin. Ijobiy natijalar deganda, kreditdan samarali foydalanish natijasida qo’ lga kiritilgan yutuqlar tushuniladi. Masalan, Andijonning Asaka shaxrida asosan, bank krediti hisobidan kurilayotgan yangi avtomobil zavodi respublikaning engil avtomobillarga bo’lgan ehtiyojini ma’lum darajada q ondirsa va jahon bozorida munosib o’rin egallasa, bu kreditning ijobiy yo’li hisoblanadi. Kreditning salbiy roli, asosan, quyidagi ikki holatda namoyon bo’ladi: - kredit turli yo’llar bilan asossiz ravishda ko’p berilsa va o q ibatda pul massasi ko’payib, milliy pul kadrsizlansa; - agar olingan halqaro kreditlardan samarali foydalanilmasa va mamlakat o’zining boshqa daromad manbalari, masalan, oltinini sotish hisobidan kreditni qaytarsa. Kredit aloqalari pul egasi bilan qarz oluvchi o’rtasida bevosita va bilvosita bo’lishi mumkin. Birinchi holda ular to’g’ridan-to’g’ri muomalaga kirishadi. Ikkinchi holda ular aloqachi vositachilar orqali yuz beradi. Shunga qarab, kreditning quyidagi asosiy shakllari kelib chiqadi: 1. Tijorat krediti. 2. Bank krediti. 3. Iste’molchi krediti. 4. Davlat krediti. 5. Halqaro kredit.

Tijorat krediti – bu sotuvchilarning haridorlarga tovar shaklida beriladigan kreditidir. Bunda tovarlar ma’lum muddatda pulini to’lash sharti bilan nasiyaga beriladi. Tijorat kreditini nasiyaga oluvchi uning egasiga veksel (qarzning majburiyatnomasi)ni beradi. Nasiyaga olish orqali berilgan qarz yig’indisi tovarning uz narxi va mikdoriga bog’liq bo’ladi. Masalan, 1000 metr duxoba nasiyaga har bir metri 2 dollardan beriladi. Bunda duxoba egasining haridorga bergan qarzi 2000 dollarni (1000x2) tashkil etadi. Tijorat kreditida foiz nasiyaga sotilgan duxoba narxiga ustama shaklini oladi, shu sababli, duxoba nasiyaga o’z narxidan yuqori narxda beriladi. Masalan, duxoba naqd pulga har metri 2 dollardan sotilsa, nasiyaga 2,5 dollar ustama foiz bo’ladi. Bizning misolimizda 1000 metr duxobaga ustama 500 dollarni tashkil etadi (1000 x 2,5 = 2500; 2500 – 2000 = 500). Tijorat krediti berishning, asosan, beshta usuli mavjud: - veksel usuli; - ochiq schyot orqali berish, chegirma berish usuli; - mavsumiy kredit; - konsignatsiya. Veksel usulida tovar etkazib berilganda sotuvchi haridorga trattani ta q dim etadi. Haridor o’z navbatida, uni aktseptlaydi, ya’ni trattada ko’rsatilgan summani o’z vaqtida to’lashga rozilik beradi. Ochiq schyot orqali tijorat kreditini berishning mazmuni shundaki, haridor tovarga buyurtma berishi bilano q u yuklab jo’natiladi, to’lov esa o’rnatilgan muddatlarga vaqt-vaqti bilan amalga oshirib boriladi. Bunda haridor har gal tovar olishda kreditni rasmiylashtirib o’tirmaydi, ya’ni kreditga murojaat qilmaydi. Chegirma berish usulida haridor to’lov hujjatlarini yozilgandan so’ng, shartnomada kelishilgan ma’lum davr ichida to’lovni amalga oshirsa, to’lov yig’indisidan chegirma beriladi. Agar ushbu davr ichida to’lay olmasa, unda to’lovni belgilangan muddatda to’liq amalga oshiradi.

Mavsumiy kredit, odatda, o’yinchoqlar, suvenirlar va boshqa keng iste’mol mollarini sotishda keng qo’llaniladi. Masalan, chakana savdo tashkilotlari yil davomida archa o’yinchoqlarini sotib oladilar va shu yil bilan o’yinchoqlar uchun katta zaxira to’playdilar. O’yincho q lar haqini esa yangi yil bayrami o’tgandan so’ng yanvar-fevral oylarida to’laydilar. Ishlab chiqaruvchilar uchun bunday usulning qulayligi shundaki, ular o’yinchoqlarni omborlarda saqlash harajatlaridan halos bo’ladilar. Konsignatsiya – bu shunday usulki, bunda sotib oluvchilar tovarlarni majburiyatsiz sotib oladilar, ya’ni tovar sotilgandan so’ng puli to’lanadi. Agar tovar sotilmay q olsa, u egasiga qaytarib beriladi. Bank krediti. Bank va boshqa kredit tashkilotlari pulni uning soxiblariga foiz to’lash sharti bilan o’z qo’lida jamlaydilar va o’z nomidan qarzga berib, foiz oladilar. Bunda uch sub’ekt: - pul egasi; - kredit tashkiloti; - qarz oluvchining kredit aloqasi paydo bo’ladi. Banklar orasida tijorat banklari markaziy bo’g’in hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati» to’g’risidagi Qonuniga ko’ra, tijorat banklari aktsiyali, pay asosida tashkil topgan va xususiy bo’ladiki, ular «kredit hisob-kitob va o’zga xil bank xizmati»ni ko’rsatadilar. Banklar qarzni ishonchli, pulni samarali ishlatishga qodir xo’jalik sub’ektlariga qarz beradilar. Ular, o’z navbatida, bu pulni investitsiya uchun sarflab, iqtisodiyotni o’stirishga erishadilar. Bank ishonchli mijozlarni tanlagan holda, qarzni ularning mol-mulki yoxud boshqa boyligi garovga qo’yilgan sharoitda beradi. Masalan, bank fermerga 15000 dollar qarz bersa, uning garovga qo’yilgan mulki qiymati shu summadan kam bo’lmasligi kerak. Iste’molchi krediti. Tijorat banklari tadbirkorlik uchun firmalarga, iste’molchilarga tovar sotib olish uchun qarz beradi. Buning natijasida iste’molchi krediti paydo bo’ladi. Masalan, AKShda banklar iste’molchilarga kredit kartochkalari beradi, ularga narxi 2500 dollarga qadar tovarlar harid etiladi, harid

puli banklar va magazinlar bergan schyotga qarab to’lanadi. Bunday kredit g’oyat imtiyozli bo’ladi, uning foizi boshqacha qarz foizidan kam bo’ladi, xatto foizsiz ham bo’lishi mumkin. Iste’molchi krediti aholining iste’mol ehtiyojlarini qondirishga mo’ljallangan. U tovar va pul shaklida bo’lishi mumkin. Xususan, yakka tartibda uy-joy q urish maqsadlariga beriladigan uzoq muddatli kreditlar – pul shaklidagi iste’molchi kreditlaridir. Davlat krediti. Banklar davlatga ham qarz beradi. Shu bilan birga undan qarz ham oladi. Bunda davlat krediti paydo bo’ladi. Qarz va uning foizi byudjet hisobidan qaytariladi. Davlat krediti sharoitida qarz beruvchilar kamdan-kam hollarda banklar bo’ladi. Ko’pincha bu vazifani aholi, firma, korxona va tashkilotlar bajaradi. Davlat qarzni turli shaklda, avvalo, davlat zayomlari shaklida oladi. Zayom davlatning qarzdorlik guvo h nomasi bo’lib, u qarzni vaqti kelganda qaytarib olish va foiz to’lashni kafolatlaydi. Zayomlarni markaziy va mahalliy xoqimiyatlar chiqaradi. Zayomlar qarz haqi to’lash jihatdan foiz to’lanadigan, yutuq chiqadigan, ham yutuq, ham foiz beriladigan va ba’zan, foizsiz ham bo’ladi. Kredit munosabatlarida davlat faqat qarzdor vazifasini o’tamay, qarz beruvchi rolini ham bajaradi. Davlat o’z mablag’lari hisobiga bankda qarz fondini tashkil etadi, xazinadan qarz ham beradi. Xazina qarzi davlat byudjetidan korxona, firma va tashkilotlarga ularning moliyaviy sanatsiyasi uchun sarflanadi. Mazkur qarz ham ma’lum muddatga, qaytarib berish va foiz to’lash sharti bilan beriladi. Ammo foiz g’oyat imtiyozli bo’ladi va daromad olishni ko’zlamaydi. Davlat o’z qarzidan voz kechishi ham mumkin. Halqaro kredit – bu ssuda kapitalining halqaro miqyosdagi harakati bo’lib, bu harakat tovar va valyuta ko’rinishidagi mablag’larni qaytarib berishlik, muddatlilik va haq to’lashlik asosida berish bilan bog’liqdir. Halqaro kredit munosabatlarida qatnashuvchi sub’ektlar bo’lib, tijorat banklari, markaziy banklar, davlat organlari, xukumat, yirik korporatsiyalar hamda halqaro va regional moliya-kredit tashkilotlari hisoblanadi.

Halqaro kreditning asosiy shakllari sifatida firmaviy kredit, aktseptli kredit, aktseptli-rambursli kreditlarni ko’r - satish mumkin. Firmaviy kredit – bu bir mamalakat firmasi tomonidan ikkinchi mamlakatdagi firmaga berilgan kreditdir. Uning eng keng tarqalgan turi – bu eksportyorning importyorga tovarlarni to’lov muddatini kechiktirish asosida sotishga asoslangan kreditdir. Aktseptli kredit – bu yirik banklar tomonidan trattalarni aktseptlash shaklida beriladigan kreditlar. Agar eksport qiluvchi import qiluvchining to’lovga qobilligiga shubxa qilsa yoki to’lov yig’indisini tezda olishni xoxlasa, ushbu kreditdan foydalaniladi. Aktseptli-rambursli kreditning ma’nosi shundaki, eksport qiluvchining vekseli uchinchi mamlakat banki tomonidan aktseptlanadi va importyor vekselda ko’rsatilgan yig’indini aktseptlangan bankga o’tkazadi. Ma’lumki, xususiy banklar ham halqaro tashkilotlar (Halqaro valyuta fondi, Evropa tiklanish va taraqqiyot banki, Osiyo rivojlanish banki va boshqalar) kabi halqaro kreditlar beradilar. Ammo ularning kreditlarning berish shartlari bir- birinikidan jiddiy farq qiladi. Bu farqlar quyidagilardan iborat: - halqaro tashkilotlar, odatda uzoq muddatli kreditlar beradi. Xususiy banklar esa, asosan qisqa muddatli kreditlar berish bilan shug’ullanadi; - halqaro tashkilotlar beradigan kreditlarning foiz stavkasi kichik. Odatda, yiliga 7-9%ni tashkil qiladi. Xususiy banklarniki esa nisbata yuqori, ko’pchilik hollarda 18-20%dan iborat bo’ladi; - halqaro tashkilotlar iqtisodiyotni barqarorlashtirish dasturlari asosida kredit beradi. Bunda aniq dasturlar ularning ekspertlari tomonidan ko’rib chiqiladi. Bundan tashqari halqaro tashkilotlar kredit oluvchi mamlakatlardan ma’lum ko’rsatkichlarga – byudjet defitsitini yalpi milliy mahsulotga nisbatan ma’lum nisbatini, inflyatsiyaning oylik darajasi va hokazolarga rioya etilishini talab qiladi; xususiy banklar esa, bu taxlitdagi dasturlarga, ko’rsatkichlarga rioya qilishni talab etmaydi;

- xususiy banklar beradigan halqaro kreditlar xajmida ta’minlangan kreditlarning salmog’i katta bo’ladi. Halqaro tashkilotlarning kreditida esa aksincha, ularning salmog’i, odatda, kichik bo’ladi. Kredit jamiyatdagi vaqtinchalik bush pul mablag’larini pullarga ehtiyojmand bo’lgan sub’ektlar o’rtasida taqsimlaydi. Bu taqsimlash jarayoni qayta taqsimlash deyiladi, chunki bu mablag’lar moliya kategoriyasi yordamida birlamchi taqsimlash jarayonidan o’tgan mablag’lardir. Bizga ma’lumki, moliya kategoriyasi yordamida milliy daromad dastlabki taqsimlanganda to’rt yirik qismga bo’linib ketadi: - moddiy ishlab chiqarish sohasida band bo’lgan xodimlarning ish haqi; - moddiy ishlab chiqarish sohasidagi korxonalarning foydasi; - banklar bergan kredit uchun foiz stavkasi; - er egalarining er rentasi. Bu pul mablag’lari banklarning kredit resurslari uchun manba hisoblanadi. Masalan, ish haqini olaylik, korxonalarda ish haqi, odatda, oyiga 2 marta to’lanadi. Ish haqiga mo’ljallangan mablag’lar ishlatilgunga qadar kredit berish maqsadlariga ishlatilishi mumkin. Yoki korxonalar foydasi hisobidan tashkil etiladigan fondlarni olaylik. Ular ham kredit resursi sifatida ishlatiladi. 3. Kredit stavkasini aniqlash Kreditning asosiy sharti – bu qarz uchun haq to’lash. Bu haq qarz qilingan summaga nisbatan foiz hisobida olinganidan uni qarz foizi yoki kreditning foiz stavkasi deb yuritiladi. Qarz foizi pul bozorida amal qiladi. Bozorga chiqarilgan pulning narxi foiz bo’ladi. Boshqa tovarlardan farqliroq, qarz pulining narxi – bu uning ma’lum to’lov ehtiyojini qondirish xossasidagi foydalanganlik uchun beriladigan haq bo’ladi. Qarz puli kapital sifatida yoki odatdagi to’lov yoki harid vositasida ishlatiladi. Mana shuning uchun ham qarzdor shaxs pul egasiga foiz stvakasini to’laydi. Foiz stavkasi oldindan belgilanadi.

Kreditning foiz stavkasi quyidagi formula yordamida aniqlanadi: KFS = KF / KM * 100 ; Bu erda, KFS – kreditning foiz stavkasi, %; KF – qarz foizi, so’m; KM – qarz mikdri, so’m. Kreditlarning foiz stavkasi mamlakatning ssuda kapitallari bozorida aniqlanadi. Halqaro kreditlarning foiz stavkasi esa jahon ssuda kapitallari bozorida aniqlanib, bu bozorlarning asosiy qismi London, Tokio, Nyu-York, Frankfurt, Parij va Bryussel shaharlarida joylashgan. Kreditlarning foiz stavkasi turli omillar ta’sirida o’zgarib turadi. Bu omillarning asosiylari quyidagilardir: 1. Pul bozoridagi talab va taklifning nisbati, ya’ni bozorda qanday mikdorda qarz puliga talab bor va unga nisbatan qanday mikdorda qarzga beriladigan pul chiqarilgan. Talab oshsa, foiz ortadi, taklif tushsa, u kamayadi. 2. Qarzga olinadigan pulni ishlatishdan kutiladigan naf darajasi, aniqrogi shu pulning iste’mol qiymati. Qarz puli tadbirkor uchun ko’p foyda keltirsa yoki iste’molchi ehtiyojini to’laroq qondirsa, foiz yuqori bo’ladi, aks holda u pasayib ketadi. Bunda pulni hozir ishlatishdan tegadigan naf nakkoslanadi. 3. Qarzni to’lash muddati va sharti. Agar qarz uzoq muddatga berilib, uni sekin-asta, kichik-kichik qismlarga bo’lib, bemalol qaytarish mumkin bo’lsa, qarzdor yuqori foizga rozi bo’ladi. Agar qarz qisqa vaqtga berilsa va uni bir yo’la to’lash shart bo’lsa, qarzdor past foizni ma’qul ko’radi. Gap shundaki, qarz qanchalik uzoq muddatga berilsa, shunchalik uni ishlatib daromad ko’rish mumkin va shu hisobdan foiz to’lash engil bo’ladi. 4. Qarzning qanday pul bilan berilishi. Agar qarz erkin konvertirlangan valyuta berilsa, foiz yuqori belgilanadi, agar u oddiy valyutada berilsa, foiz nisbatan past o’rnatiladi. Konvertirlangan pul obro’-e’tiborli bo’lganidan uni ishlatish oson, undan tezda daromad ko’rish mumkin.

5. Inflyatsiya darajasi. Inflyatsiya yuz bersa, qarzga berilgan pul egasiga qaytib kelgunicha o’z q adrini qisman yo’qotadi. Bunda pul egasi yutkazadi. Shu sababli foiz inflyatsiyani hisobga olib o’rnatiladi. Foiz inflyatsiya shiddatiga nisbatan to’g’ri mutanosiblikda o’zgaradi. 6. Pulni qarz berishdan ko’ra boshqa yo’sinda ishlatishdan tushadigan daromad. Bunda pul egasining afzal ko’rish printsipi amal qiladi. Agar aktsiya dividendi yuqori bo’lsa, foiz pasayadi va aksincha. Agar aktsiyaga 15% dividend berilsa, foiz undan yuqori bo’lishi shart. Aks holda pul egasi uni qarzga bermay, aktsiya sotib olishni afzal ko’radi. 7. Qarz berishning xatar darajasi. Agar qarzning qaytib kelishi kafolatlansa, foiz past, agar bu xatarli bo’lib, qarz qaytishi shubhali bo’lsa, foiz yuqori bo’ladi. Odatda, moliyaviy baqquvvt va nufuzli firmalar uchun foiz tayinlanadi. Yuqori va past foiz o’rtasidagi farq pul egalari uchun ma’lum darajada qarz xatarini kamaytiradi, chunki bir erda foizning kamligi, boshqa erda uning ortiq bo’lishi bilan q oplanadi.

Asosiy adabiyotlar 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «To’g’ridan-to’g’ri xorijiy invetitsiyalarni jalb etishni rag’batlantirish borasidagi qo’shimcha chora-tadbirlari to’g’risida»gi 2005 yil 11 apreldagi PF-3594-sonli Farmoni. Xabarnoma jurnali, 2005 yil, 2-son. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Tadbirkorlik sub‘ektlari tomonidan taqdim etiladigan hisobot tizimini takomillashtirish va uni noqonuniy talab etganlik uchun javobgarlikni kuchaytirish to’g’risida»gi 2005 yil 15 iyundagi PQ-100-son qarori. Xabarnoma jurnali, 2005 yil, 2-son. 3. Qosimova M.S., Xodiev B.Yu., Samadov A.N., Muxitdinova U.S., Kichik biznesni boshqarish. O’quv qo’llanma. –T.: O’qituvchi, 2003. 4. Lapusta M.G. Predrinimatelstvo. –M.: INFRA-M, 2004. 5. Maly biznes. Organizatsiya, ekonomika, upravlenie: Ucheb. posobie dlya vuzov / Pod red. prof. V.Ya.Gorfinkelya, V.A. Shvandara. – 2-e izd., prereb. i dop. –M.: YuNITI-DANA, 2003. Internet veb-saytlari 1. www . biznes . ru 2. www . business.com 3. www.businessbuy.ru 4. www.businesspress.ru 5. www.gendirector.ru 6. www . rambler . ru

O'xshashlar

Kichik biznes va tadbirkorlikning mohiyati

Kichik biznes va tadbirkorlik subyektlarining moliyaviy faoliyati tahlili

Kichik biznes va tadbirkorlikning mohiyati va mazmuni

Xitoy iqtisodiyotida kichik biznes va tadbirkorlikning o’rni

Kichik biznes xo‘jalik subyektlarini tashqi iqtiisodiy faoliyati