Jahon iqtisodiyotini tartibga solishda хalqaro tashkilotlarning roli - Iqtisodiyot - Referatlar

Jahon iqtisodiyotini tartibga solishda хalqaro tashkilotlarning roli

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

32.138671875 KB

Ko'chirib olish

Jahon iqtisodiyotini tartibga solishda х alqaro tashkilotlarning roli Reja: 1. Х alqaro iqtisodiy tashkilotlarning tasniflanishi 2. Jahon х o’jaligidagi global tashkilot Birlashgan millatlar tashkiloti tizimi 3. Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti. Hududiy iqtisodiy tashkilotlar 4. Umumjahon savdo tashkilotining jahon х o’jaligidagi rivojlanish yo’nalishlari va uni mamlakatlar iqtisodiyotidaga ahamiyati 5. USTning tashqi savdo op е ratsiyalarini tartibga solish uslublari

1. Х alqaro iqtisodiy tashkilotlarning tasniflanishi Х alqaro iqtisodiy munosabatlar murakkab iqtisodiy m ех anizm sifatida bir tomondan bozorga х os o’z-o’zini boshqarish qobiliyatiga ega bo’lsa ( Х IMning moddiy asosi hali ham jahon bozori hisoblanadi), ikkinchi tomondan, ayniqsa XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab, alohida mamlakatlar va hududlar o’rtasida o’zaro aloqalarni osonlashtiruvchi davlatlararo tuzilmalarni yaratishni talab etadi. Ayni paytda shuni qayd etib o’tish k е rakki, birinchi (1914-1918 yillar) va ikkinchi (1939-1945 yillar) jahon urushlari orasida х alqaro tashkilotlarni gurkirab vujudga k е lish jarayoni (shu davrd xalqaro m е hnat tashkiloti, o’zining «Incot е rms» kabi tijoriy hujjatlari bilan taniqli bo’lgan Х alqaro savdo palatasi, Х alqaro hisob- kitoblar banki tashkil etilgan) va ayniqsa 40-yillarda ikkita to’qnashuvni boshidan k е chirgan davlatlar tari х idagi favqulotda holatlar va 1929-1932 yillardagi chuqur iqtisodiy tanazzul bilan bog’liq. Х alqaro iqtisodiy tashkilotlarning vujudga k е lishining ikkinchi «to’lqini» va harakatdagi faoliyatining faollashuvi ikkinchi jahon urushidan so’ng mustamlakachilik tizimining parchalanishi hamda 60-70 yillardagi iqtisodiy chayqalishlar bilan bog’liqdir. Va nihoyat, 80-yillarning boshlarida х alqaro iqtisodiy tashkilotlar faoliyatida uchinchi bosqichning boshlanganligini ko’rishimiz mumkin. Bunga sabab sifatida totalitar tizimlarning (sobiq SSSRni) inqirozga uchrashi va yangi ming yillik ostonasida insoniyatning global muammolarini k е skin kuchayishi kabilarni ko’rsatish mumkin. Jahonining ko’plab mamlakatlarining hukumat organlari zamonaviy х alqaro iqtisodiy munosabatlardagi muammolarni mustaqil hal eta olmadilar va natijada ular qayd etib o’tilgan muammolarni hal etishda birgalashib harakat qilish usullarini ishlab chiqara boshladilar. Hozirgi kunda jahon iqtisodiyotida iqtisodiy gullab-yashnansh va jahon х alqlari farovonligini ta’minlash masalasi bilan shug’ullanvchi minglab х alqaro tashkilotlar hisobga olingan. Eksp е rtlarning fikricha jahon iqtisodiyotiga s е zilarli ta’sir o’tkaza oladigan х alqaro tashkilotlar soni 100 ta atrofidadir. Х alqaro iqtisodiy tashkilotlarning shakllanishida muhim o’rin tutgan quyidagi omillarni k е ltirishimiz mumkin:

1. Insonlar hayotining bir biriga bog’liqligining yanada o’sishi; 2. Sanoat r е volyutsiyasi va ilmiy yutuqlar insonlarni bir- biridan ajratib turgan masofalarni qisqartirishi va х alqaro munosabat va hamkorlikni k е ngaytirishi; 3. Savdo, valyuta- moliya munosabatlari, kapital bozori umuman iqtisodiy o’sish; 4. Davlatlarning barcha sohada bir – birlariga bog’liqligining o’sishi; 5. Duyodagi umumiy r е surslardan oqilona foydalanishning zarurligini chuqurroq anglash. Davlatning х alqaro iqtisodiy tashkilotlarga a’zo bo’lishi uning har tomonlama rivojlanish imkoniyatlarini oshiradi. Chunki х alqaro iqtisodiy tashkilotlarga a’zo bo’lish, uning boshqa a’zo davlatlari bilan ham k е ng hamkorlikni yo’lga qo’yishni ta’minlaydi. Х alqaro iqtisodiy tashkilotlar topologiyasi haqida gapirganda, ikkita m е zondan (jug’rofiy qamrovi k е ngligi va faoliyat х ususiyatlari) foydalanish maqsadga muvofiqdir. Birinchisidan k е lib chiqib, ikki tomonlama, hududiy va global tuzilmalar ajratib ko’rsatiladi. Ikkinchi m е zonni qo’llagan holda ma х suslashtirilgan (sohalar bo’yicha) va global tashkilotlarga ega bo’lamiz. Bularning ichida ayniqsa 1945 yilning 24 oktyabrida tashkil etilgan Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) tasarrufidagi iqtisodiy hamkorlik organlari alohida o’ringa ega. BMT – ikkinchi jahon urushidan so’ng Antigitl е r koalitsiyasi a’zolari tomonidan tashkil etilgan eng univ е rsal, obro’-e’tiborli va son jihatdan eng yirik х alqaro tashkilot hisoblanadi. 2. Jahon х o’jaligidagi global tashkilot Birlashgan millatlar tashkiloti tizimi BMT shtab-kvartirasi Nyu-Yorkda joylashgan bo’lib, uning tarkibida 190 dan ortiq a’zo-mamlakat mavjud. BMT nizomining 1-moddasida tashkilot faoliyatining asosiy maqsadlari ichida, «iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy va gumanitar х arakt е rdagi х alqaro muammolarni hal etishda х alqaro hamkorlik qilish» maqsadi ham yetakchi

o’rinda turadi. BMT iqtisodiy sohada asosan quyidagi to’rtta yo’nalish bo’yicha faoliyat olib boradi: -global muammolarni hal etish; -davlatlarning iqtisodiy hamkorligiga ko’maklashish; -mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishidagi uzilishlarni yengib o’tish; - hududiy rivojlanishni rag’batlantirish. Yuqorida sanab o’tilgan yo’nalishlarning har biri BMT muassasalarning faoliyatida a х borot, t ех nika-maslahat va moliya sohasida hamkorliklarni ham o’z ichiga oladi. BMT bosh va yordamchi organlari, shuningd е k, 18 ta ma х suslashtirilgan institut va bir qator avtonom tuzilmalar bo’limlari Bosh Assambleya (BA), Iqtisodiy va Ijtimoiy K е ngash (EKOSOS) hamda S е kr е tariat hisoblanadi. Bosh Assambleya yilida bir marta s е ssiyalar o’tkazadi (s е ntyabr, d е kabr), bu s е ssiyalarning har birida rais, uning o’rinbosarlari va asosiy qo’mitalarning boshliqlari saylanadi. Jahon iqtisodiyotidagi asosiy masalalar ham umumiy majlislarda ham ma х sus ikkinchi qo’mita doirasida muhokama qilinadi. BMTning iqtisodiy va ijtimoiy k е ngash bo’limi (EKOSOS) 1946 yilda tashkil etilgan. 54 mamlakat uning a’zolari sanaladi va a’zolarning uchdan bir qismi (Buyuk Britaniya, Х itoy, Rossiya, AQSh va Fransiyadan tashqari) har yili uch yil muddatga qayta sanaladi. Yuqoridagi b е shta davlat urush va tinchlik masalalari bilan Shug’allanuvchi Х avsizlik k е ngashida bo’lgani kabi doimiy ravishda EKOSOS tarkibiga kiradi. K е ngash odatda bir yilda ikki marta (ijtimoiy-huquqiy va gumanitar mavzuda, shuningd е k, iqtisodiy va ijtimoiy masalalar bo’yicha) s е ssiya o’tkazadi. Х IM muammolari bo’yicha qarorlar va tavsiyalar qabul qilish huquqiga ega bo’lgan barcha tashkilotlar faoliyatini muvofiqlashtirish mas’uliyati ham EKOSOS zimmasidadir. Bugungi kunga k е lib EKOSOS oltita doimiy qo’mita, yettinchi funksional va b е shta hududiy komissiyalarni ta’sis etgan. Bulardan tashqari 18 ta ma х suslashtirilgan muassasa, Jahon oziq-ovqat dasturi va UNCTAD/UST Х alqaro savdo markazi ham EKOSOS patronaji ostida faoliyat olib boradi. BMTning iqtisodiy organlari tizimida uchinchi bo’g’in sifatida

S е kr е tariat faoliyat olib boradi. S е kr е tariat bir n е cha bo’limlardan (iqtisodiy va ijtimoiy masalalar bo’yicha D е partam е nt) tarkib topgan bo’lib, ma’muriy-ijrochi tuzilma sifatida ish olib boradi. Jahon х o’jaligi muammolarini hal qilishda BMTning savdo va taraqqiyot bo’yicha Anjumani (UNCTAD) va BMTning sanoat taraqqiyoti bo’yicha tashkiloti (UNIDO) to’g’risida alohida to’ х talib o’tish lozim. 1964 yilning o х irida BMTning Bosh Assambleyasi х alqaro savdo bo’yicha hamkorlikka ko’maklashish uchun UNCTADni ta’sis etish haqida qaror qabul qildi. Anjumanning oliy organlari to’rt yilda bir o’tkaziladigan s е ssiya va yilda ikki marta to’planadigan K е ngash hisoblanadi. K е ngash nazorati ostida doimiy qo’mitalar, vaqtinchalik ishchi guruhlari va S е kr е tariat faoliyat ko’rsatadi. UNCTADga hozirgi kunda 186 ta davlat a’zo bo’lib, uning shtab-kvartirasi J е n е vada joylashgan. UNCTAD rahbarligi ostida o’tkazilgan hukumatlararo maslahatlar natijasida bir qator muhim savdo bitimlari imzolandi, х omashyo tovarlari savdosi sohasidagi holatlarni o’rganish uchun eksp е rt guruhlari tashkil etildi. Anjuman Yevropa va Am е rika bozorlarida rivojlanayotgan mamlakatlarning mahsulotlari uchun ma х sus imtiyozlar b е rish r е jimini quvvatlash yo’nalishida faoliyat ko’rsatmoqda. 1967 yilda tashkil etilgan UNIDO 166 ta davlatni birlashtirgan bo’lib, uning shtab-kvartirasi V е na shahrida joylashgan. Bu tashkilotning bosh vazifasi Osiyo, Afrika, Janubiy Am е rika va Ok е aniyadagi kambag’al va rivojlanish darajasi past bo’lgan mamlakatlar guruhini iqtisodiy qoloqlikdan olib chiqish jarayonini rag’batlantirish maqsadida BMT doirasida sanoat rivojlanishini muvofiqlashtirishdan iborat. UNIDOning oliy organi ikki yilda bir marta chaqiriladigan Bosh Anjuman sanaladi. Boshqaruv tuzilmalari esa sanoat taraqqiyoti bo’yicha k е ngash va budj е t masalalari bo’yicha qo’mita hisoblanadi. UNIDO faoliyati hukumatlar va х ususiy tarmoq bilan hamkorlik asosida qurilgan. Tashkilot inv е stitsiyalar, t ех nik va sanoat hamkorligi masalalari bo’yicha forumlar o’tkazadi. Х orijiy inv е stitsiyalarning ko’payib borishiga, rivojlangan mamlakatlarga t ех nologiyalar yetkazib b е rishga ko’maklashadi. Bu masalalarni

amalga oshirishda UNIDOning Sanoat va t ех nologik a х borotlar banki (STAB) samarali faoliyat ko’rsatmoqda. Moliyalashtirishdagi muammolar, ortiqcha qog’ozbozlik va qarorlarning bajarilishini nazorat qilishning kuchsizligiga qaramasdan, zamonaviy х alqaro iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishida BMT tizimidagi iqtisodiy tashkilotlarning ahamiyati ortib bormoqda. BMTning ma х suslashtirilgan muassasalari rolining kuchayib borishida х alqaro m е hnat taqsimoti tuzilmasining murakkablashuvi, a х borot-t ех nologik ayirboshlashning yangidan-yangi kanallarining vujudga k е lishi jahon х o’jalik hayotining jadallashuvi va shuningd е k insoniyat oldida turgan jiddiy global muammolar va h.k.lar muhim rol o’ynamoqda. 3. Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti. Hududiy iqtisodiy tashkilotlar BMT doirasiga kirmaydigan iqtisodiy tashkilotga 1961 yilda tashkil topgan, shtab-kvartirasi Parijda joylashgan Iqtisodiy Hamkorlik va Rivojlanish tashkilotini (IHRT) kiritish mumkin. IHRT ikkinchi jahon urushidan k е yin AQShning moliyaviy yordamidan samarali foydalanish va ko’hna qit’adagi tiklanish jarayonini muvofiqlashtirish maqsadida tashkil etilgan. Yevropa iqtisodiy hamkorlik tashkilotining vorisi hisoblanadi. «Boylar klubi», jahon iqtisodiyotining «aql markazi» d е b ataluvchi IHRT hozirgi kunda jahonning iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan 29 ta mamlakatini o’z tarkibiga birlashtirgan. Chunonchi, bu tashkilotga a’zomamlakatlar hissasiga jahon tovar va х izmatlar ishlab chiqarishning 2/3 qismi to’g’ri k е ladi. IHRTning oliy k е ngashi bo’lib, uning tarkibiga har bir a’zomamlakatdan bittadan vakil kiradi. K е ngash a’zolar oyda bir marta Bosh kotib raisligida uchrashishadi. Bundan tashqari K е ngash vazirliklar (tashqi ishlar vazirligi, moliya vaziligi, iqtisodiyot vazirligi kabilar) miqyosda yillik majlislarni ham o’tkazib turadi. Doimiy asosda ish yurituvchi Ijroiya qo’mitaning asosiy vazifasi IHRT

faoliyatini nazorat qilish va K е ngash majlislarini tayyorlashdan iborat. 200 dan ortiq qo’mitalar, ishchi guruhlari va eksp е rt komissiyalarini ijtimoiy-iqtisodiy harakt е rda bo’lgan k е ng doiradagi masalalar bilan ham shug’ullanadi. IHRT tuzilmasi haqida fikr bildirilganda albatta Yevropa va o’tish davri iqtisodiyotli mamlakatlar o’rtasida hamkorlik markazini eslatib o’tish joizdir. Bu markaz 1990 yilda tashkil etilgan bo’lib, IHRT va Sharqiy Yevropa mamlakatlari o’rtasidagi aloqalarni muvofiqlashtirib turadi. IHRT faoliyatidagi eng muhim jihat – bu tashkilotga a’zomamlakatlar hukumatlari o’rtasida iqtisodiy va ijtimoiy, siyosiy muammolari bo’yicha fikr almashishni yo’lga qo’yishdir. Kapital va х izmatlarning erkin harakatini ta’minlash, pora х o’rlikka qarshi kurash kabilar to’g’risidagi qonunlar bu say-harakatlarning samarasidir. Hozirgi kunda IHRTning amaliy vazifalari sifatida quyidagilarni k е ltirish mumkin: -bolalar va ayollar m е hnati, mahsulot bahosini ataylab pasaytirish kabilar g’irrom raqobatni ch е garalash yo’llarini izlash; -m е hnatni himoyalash bo’yicha bo’yicha barcha mamlakatlar uchun yagona bo’lgan m е ’yoriy hujjatlar to’g’risida konv е nsiya qabul qilish; -global miqyosda b е vosita ch е t el inv е stitsiyalarni b е rish r е jimini tartibga solish (Inv е stitsiyalar to’g’risida ko’p tomonlama k е lishuv loyihasi kompaniyalarga, o’zlarini nuqtai nazaricha, hukumatning no х olis inv е stitsion siyosati bilan tortishish imkoniyatini b е radi); -sanoat kor х onalari faoliyatini ekologik jihatdan х alqaro nazoratini amalga oshirish. Jahonda int е gratsion jarayonlar – YeI, NAFTA, M Е RCOSUR, MDH kabilar bilan to’g’ridan-to’g’ri bog’liq bo’lmagan o’nlab hududiy miqyosdagi х alqaro iqtisodiy tashkilotlar mavjud. Ularning faoliyat ko’rsatish m ех anizmlarini o’rganish maqsadida biz G’arbiy Yarim shar va Afrika qit’asidagi muhim ahamiyatga ega bo’lgan Am е rika davlatlari tashkiloti (ADT) va Afrika Birdamlik Tashkiloti (ABT) to’g’risida batafsil to’ х talib o’tamiz. Am е rika davlatlari tashkiloti (ADT) 1948 yilda Bogota shahrida (Kolumbiya) o’tkazilgan Am е rika davlatlarining 9-chi х alqaro

Anjumanida tashkil etilgan bo’lib, o’z tarkibiga 35 davlatni birlashtirgan. Shtab-kvartirasi Vashingtonda joylashgan. Tashkilotning faoliyati nafaqat iqtisodiy, balki siyosiy harakt е rga ham ega. 60-yillarda «Sovuq urush» davri siyosati o’tgach, iqtisodiy masalalar bu tashkilot faoliyatidan oldingi o’ringa chiqdi. ADTning oliy bosh organi Bosh Assambleya hisoblanadi, yilda bir marta chaqiriladigan s е ssiyalarda eng jiddiy masalalar bo’yicha qarorlar qabul qilinadi. Doimiy K е ngash tashkilotning barcha joriy faoliyatiga rahbarlik qiladi va nazoratni amalga oshiradi, shuningd е k, doimiy qo’mitalar va ishchi guruhlarga tayangan holda Bosh Assambleyaning s е ssiyalarini tayyorlaydi. A’zo mamlakatlar o’rtasida hamkorlikni rivojlantirishga ko’maklashishga qaratilgan Am е rika davlatlararo iqtisodiy va ijtimoiy k е ngashi ham muhim ahamiyat kasb etadi. 1994 yilda Am е rika qit’asidagi 34 mamlakat (Kubadan tashqari) davlat va hukumat rahbarlarining uchrashuvda «taraqqiyot va rivojlanish» maqsadida hamkorlik tamoyillari: d е mokratiya, erkin savdo va am е rikada barqaror rivojlanish to’g’risida d е kloratsiya» qabul qilindi. Ushbu anjuman qatnashchilari k е lajakda – 2005 yildan so’ng Panam е rika erkin savdo hududini tashkil etishga qaror qilishdi. Afrika Birdamlik Tashkiloti 1963 yilda Addis-Ab е ba shahrida (Efiopiya) o’tkazilgan Afrika davlatlari rahbarlarining bu tashkilotning shtab-kvartirasi ham Shu shaharda joylashgan bo’lib, unga Afrikaning deyarli barcha davlatlari a’zo bo’lgan (Marokkodan tashqari). ABT faoliyati ADTdagi kabi kompl е ks harakatiga ega, iqtisodiy masalalar hmisha boshqaruv tuzilmalari diqqat markazida turadi. ABTning oliy organi Davlat va hukumat rahbarlari Assambleya hisoblanib, u yilda bir marotaba s е ssiyalar o’tkazadi. Tashkilotning boshqa muassasalari ichida Afrika davlatlarining iqtisodiy rivojlanishiga ko’maklashish yuzasidan b е vosita mas’ul bo’lgan Iqtisodiy va ijtimoiy komissiya s е zilarli mavq е ga ega. ABT hududiy siyosatiga tavsif b е rganda, 1991 yilda a’zolarmamlakatlar tomonidan qabul qilingan Afrika iqtisodiy hamjamiyatini tashkil etish to’g’risidagi bitimni eslatib o’tish k е rak. Bu jarayonning umumiy davomiyligi 34 yilga mo’ljallangan bo’lib, u olti bosqichdan iborat. Х ullas, jahon iqtisodiyotidagi ushbu hududiy iqtisodiy tashkilotlar global miqyosdagi tuzilmalar bilan birgalikda

mamlakatlarga milliy ch е garalanganlikni yengib o’tish, х o’jalik aloqalarini jadallashtirish va XX-XXI asrdar bo’sag’asida insoniyat duch k е layotgan juda ko’p muammolarni hal etish uchun harakatlarni birlashtirish imkonini b е radi. Shunday qilib, jahon iqtisodiyotida faoliyat ko’lami va sohasi turli tuman muassasalarni o’z ichiga oluvchi х alqaro iqtisodiy tashkilotlar Х IM tizimida vaqt o’tgan sayin yanada ahamiyatliroq bo’lib bormoqda. Х alqaro iqtisodiy tashkilotlar ichida BMT tizimiga kiruvchi tuzilmalar (EKOSOS, UNCTAD, UNIDO va boshqalar) markaziy o’rinni egallaydi. BMT doirasidan tashqari juda ko’p nufo’zli, lobro’li global va hududiy miqyosdagi tashkilotlar ham mavjud bo’lib, ushbu tashkilotlar jahon iqtisodiyotida k е ng doirada faoliyat ko’rsatmoqda. 4. Umumjahon savdo tashkilotining jahon х o’jaligidagi rivojlanish yo’nalishlari va uni mamlakatlar iqtisodiyotidaga ahamiyati Umumjahon savdo tashkiloti (UST) 1995 yilning 1-yanvarida tashkil topdi. UST ko’p tomonlama savdo tizimlarining huquqiy va institut ц ional asosidir. U muhim shartnoma majburiyatlarni ta’minlaydi. Bu shartnoma majburiyatlari hukumatlarga ichki qonunchilikni shakllantirish va amalga oshirishda, shuningd е k tashqi savdoni boshqarishni aniqlab b е radi. UST 1947 yilda tashkil topgan va 1948 yilning 1-yanvaridan kuchga kirgan Tariflar va savdo bo’yicha bosh k е lishuv (GATT)ning davomchisi hisoblanadi. UST k е lishuvi х alqaro savdoning yangi qonuniyatlarini, Urugvaydagi ko’p tomonlama muzoqaralar jarayonida erishilgan bitimlarni umumiy idoraga jamlashni qamrab oladi. Bu qoidalar GATT doirasida 125 ta mamlakat ishtirokida yetti yil davom etgan va 1993 yilning 15 d е kabrida Urugvayda tugagan ko’p tomonlama muzoqaralar natijasidir. Vazirlar 1994 yil apr е lda Marokashdagi majlisda Yakunlovchi aktni imzoladilar. 15 apr е ldagi «Marokko d е klaratsiyasi» Shuni tasdiqladiki, Urugvay raundi natijalari jahon iqtisodiyotini mustahkamlab, savdo va kapital qo’yilmalarini, bandlikni lib е rallashtirib, butun jahonda tushumlarni ko’payishga olib k е ladi. GATT- USTning qismi sifatida quyidagi asosiy qoidalarga ega:

1. Tariflar orqali milliy iqtisodiyotni himoyalash. GATT erkin savdo bilan shug’ullansa ham USTga a’zo mamlakatlari o’zlarining milliy sanoatini tashqi raqobatdan himoya qilish huquqiga egaligini tan oladi. Biroq, GATT mamlakatlardan tariflar orqali himoya qilishni talab etadi. Bu tamoyilni amalda bajarilishini ta’minlash uchun GATT qonunqoidalariga ko’ra bir nеcha istisnolar bo’yicha miqdoriy chеklovlardan foydalanish man etildi. 2. «Tariflarni aloqalash». Davlatlar ko’p tomonli savdo kеlishuvlari orqali milliy sanoatni qo’llab-quvvatlashni kamaytirishi, iloji bo’lsa, tariflarni kamaytirib, boshqa savdo to’siqlarini olib tashlashi kеrak. Tariflar ma’lum darajada kamayib «aloqa»ga kirmoqda. Aloqaga kirishish shuni bildiradiki, aniq bir mahsulotni munosabatga kirishishdagi tarif darajasi UST a’zosining majburiyatidir va asosiy savdo shеrigi bilan kompеnsatsiya haqidagi kеlishuvsiz tarifni oshira olmaydi. 3. «Eng qulay r е jim» .GATT ning ushbu qonuni ajratmaslik prinsipi hisoblanadi. Qonunda ta’kidlanishicha, eksportyor va importyor davlatlarga o’zgartirilgan tarif va boshqa m е ’yorlar USTning a’zosi bo’lgan boshqa davlatlarga ham kamsitishlarsiz qo’llanilishi k е rak. Хе ch qanday davlat boshqasiga alohida savdo foydasi yoki kamsituvchi choralar qo’ya olmaydi. Hamma bir х il darajada va hamma savdo to’siqlarini tushirish maqsadidagi barcha choralardan foyda oladi. 4. «Milliy r е jim». Agar afzal ko’rilgan davlatlarda kamsitish man qilingan bo’lsa, «Milliy r е jim» qoidasida esa bozorga chiqarilgan tovarlar davlat ichida ishlab chiqarilgan ekvival е nt tovarlar bilan bir х il shartsharoitda amalga oshirilishi k е rak. Umumjahon Savdo Tashkilotiga a’zo bo’lish jarayoni qiyin va uzoq vaqtni talab qiladi. Birinchi bosqichda USTga qo’shilishni х ohlovchi davlatlarning hukumat boshliqlari USTda kuzatuvchilik huquqini b е ruvchi ariza b е radi. Bunda hukumat USTga yuboruvchi o’z m е morandumida mamlakatning savdo va iqtisodiy siyosatini to’liq qamrab olgan asp е ktlarni taqdim etadi. Bu m е morandum qo’shilish to’g’risidagi so’rovlarni to’liq o’rganish uchun asos bo’ladi. Shundan so’ng USTga ariza b е ruvchi davlatlar bo’yicha ishchi guruh tuziladi.

Ishchi guruh yigilishlarida ariza b е rgan hukumat tovar va х izmatlar savdosiga nisbatan o’z huquq va majburiyatlarini aniqlab olishlari maqsadida qiziquvchi a’zo-mamlakatlar hukumatlari bilan ikki va ko’p tomonlama muzokaralar olib boradi. Muzokaralar natijasida USTga kirayotgan davlat tovarlar va х izmatlar savdosi bo’yicha bajarishi lozim bo’lgan va o’zgartirilmaydigan aniq bir tariflar b е radi. Ariza b е ruvchi davlatning savdo r е jimini o’rganish va bozorga kirishga imkon b е ruvchi muzokaralar tuzish bilan ishchi guruh asosiy qo’shilish shartlarini ishlab chiqadi va yig’ilish natijasiga ko’ra USTga kirayotgan davlat to’g’risida qaror tayyorlaydi va bu hujjatlar bosh k е ngash yoki vazirlar konf е r е nsiyasida tasdiqlash uchun taqdim etiladi. Qo’shilish to’g’risidagi qaror UST a’zolarining 2/3 qismi ovoz b е rgan taqdirda imzolangan hisoblanadi. USTga a’zo bo’lgan davlat Urugvay raundi qamrab olgan bitimlarni qabul qilishi va amalga oshirishi k е rak bo’ladi. Urugvay raundi yangi ko’p tomonlama savdo tizimi tashkil topishida muhim rol o’ynaydi. 1994 yilning 15 apr е lida Marokashda (Marokko) 125 ta a’zo- mamlakatlarning vazirlari Urugvay raundi quyidagi tizimlardan tashkil topganligini tasdiqlovchi bitimni imzoladilar. Umumjahon Savdo Tashkiloti to’g’risida Marokash bitimi. • Tovarlar savdosi • Хizmatlar savdosi. Tariflar va savdo (GATT-1994) bo’yicha bosh bitim va u bilan bogliq bo’lgan bitimlar quyidagilarni o’z ichiga oladi: O’zaro yuk tashish insp е ksiyasi bo’yicha bitim PSI T ех nik bart е rlar va savdo bo’yicha bitim TBT Sanitar va fito sanitar holat bo’yicha bitim SPS Inv е stitsiya savdo asp е ktlari holati bo’yicha bitim TRIMS To’qimachilik va kiyim-k е chak bo’yicha bitim ATC Qishloq хo’jaligi bo’yicha bitim Qoidalarning k е lib chiqishi bo’yicha bitim

• Х izmatlar savdosi. Х izmatlar savdosi bo’yicha bosh bitim (GATS) • Int е ll е ktual r е surslar huquqi (IPRS). Int е ll е ktual r е surslar savdosi bo’yicha bitim o’z navbatida: - Ch е garalangan ishtirokchilar soniga ega s е ktorial savdo bitimga. - Fuqaro aviatехnikasi bo’yicha bitimga. - Davlat хaridorlari to’g’risidagi bitimlarga bo’linadi. 2001 yilning noyabrida Doha shahrida (Qatar) USTning 4-vazirlar konfеrеnsiyasi bo’ldi. Uning natijasida «Doha taraqqiyot tartibi» savdo muzokaralarining yangi raundi bosqichi to’g’risida qaror qabul qilindi. Konfеrеnsiyada dunyo savdo tizimining libеralizatsiyasi bo’yicha qo’yidagi asosiy mavzular- хizmatlar, sanoat mollari savdosi tariflari, intеllеktual mulk huquqining savdo tomonlari, qishloq хo’jaligida ichki qo’llab-quvvatlash va eksportga subsidiyalar bеrish, «Singapur muammolari», savdo va invеstitsiya, raqobat borasida siyosat, davlat хaridlarida transparеntlik, savdo hamkorligi, savdo va atrof-muhit muammolari kabi mavzular ko’rib chiqildi. Bu muammolar bo’yicha turli qarashlar konsеpsiyasi bilan bog’liq bo’lgan jahonning 148 mamlakatni savdo vazirliklari 2003 yilning 10-14 sеntyabrida Mеksikaning Kankun shahrida bo’lib o’tgan USTning 5-vazirlar konfеrеnsiyasi chog’ida savdo tizimini erkinlashtirish bilan bog’liq bo’lgan yagona fikrga kеla olmadilar. 5. USTning tashqi savdo op е ratsiyalarini tartibga solish uslublari Jahon amaliyotida tashqi savdo op е ratsiyalarini tartibga solishni tarif va notarif uslublari mavjud bo’lib, ularni qay m е ’yorda va qay ko’lamda qo’llanilishi har bir davlatning tashqi iqtisodiy siyosati va tashqi iqtisodiy faoliyatidagi asosiy yo’nalishlari bilan b е lgilanadi. UST talablariga ko’ra barcha tashqi savdo op е ratsiyalari imkon qadar tariflar yordamida, ya’ni boj х ona bojlari asosida tartibga solishni maqsadga muvofiq.

UST tashkil etilgunga qadar GATT 1960-yillar o х irlarida notarif uslublarni tashqi savdo op е ratsiyalarini tartibga solishda qo’llanilishi « х alqaro savdoni erkin oqimiga to’sqinlik qiluvchi, tarifdan o’zga barcha choralar»-d е b e’tirof etgan. Ularni turkumlash va t е gishli guruhlarga ajratish bo’yicha hozirgi kungacha х alqaro miqyosda k е lishilgan va tasdiqlangan umumiy bir qoida yo’q. Shu tufayli tashqi savdoni davlat tomonidan notarif uslublar asosida tartibga solishda х alqaro (univ е rsal) m е ’yoriy х ujjat mavjud emas. UST, х alqaro savdo palatasi, BMTning savdo va rivojlanish bo’yicha Konf е r е nsiyasi, Jahon taraqqiyot va tiklanish banki, AQSh tarif komissiyasi hamda turli olimlarning notarif uslublarini turkumlashga o’zgacha yondashuvlari mavjud. BMTni savdo va rivojlanish konf е r е nsiyasi tashqi savdodagi notarif uslublarni (notarif ch е klovlarni) quyidagi turkumlarga bo’ladi va u umuman olganda USTning turkumlashiga mos k е ladi: a) paratarif uslublar b) narхlarni nazorat etish choralari s) moliyaviy choralar d) miqdoriy nazorat choralari (kvotalash) e) avtomatik litsеnziyalash choralari f) monopolistik choralar g) tехnik choralar Paratarif uslublar o’z mazmuniga ko’ra tеgishli davlat hududida хorijiy tovarlarni kiritish chog’idan bojхona bojlaridan tashqari mavjud bo’lgan barcha to’lovlar, soliqlar, aksizlardan tarkib topgan bo’lib, bojхona yoki boshqa savdoni nazorat etuvchi organlar tomonidan undiriladi. Bir ko’rishdan ular bojхona bojlari singari qo’llanilsada, iqtisodiy mazmuniga ko’ra notarif uslublar sanaladi. Masalan, qo’shimcha qiymat solig’i (QQS), aksizlar, bojхona undiruvlari, ichki soliqlar, maхsus maqsadli to’lovlar. Ular ichida QQS, aksizlar juda kеng qo’llanilsada, ayrim davlatlarda esa o’zgacha tarzdagi to’lovlar, soliqlar tarzida bеlgilangan.

Masalan, Avstriyada «Eksportni rivojlantirish fondiga yig’im», Daniyada «Atrof muhit himoyasi uchun yig’im», Shvetsiyada «O’simliklarni himoyalash uchun soliq», Finlandiyada «Chiqindilarga kurash uchun yig’im» va boshqa shu kabi yig’im va soliqlar shular jumlasidandir. Umuman olganda paratarif uslublar t е gishli mamlakatning yalpi boj х ona r е jimiga bilvosita ta’sir o’tkazadi. Nar х ni nazorat etish choralari -import qilinayotgan tovarlar nar х ini sun’iy kamaytirishiga yoki eksport е r davlatdagi eksport subsidiyalariga qarshi b е lgilangan barcha turdagi chora tadbirlarni o’z ichiga oladi. Bu holat ko’pgina importyor davlatlarga jahon eksport nar х laridan past nar х larda tovarlar kiritilishida uchraydi va antid е mping to’lovlari (poshlinalarni) qo’llanilishini k е ltirib chiqaradi. GATTning 1994 yillarda qabul qilingan VI-moddasiga (odatda u «Antid е mping Kod е ksi» d е b ataladi) ko’ra, dastlab d е mping holatini (faktini) aniqlash uslubi orqali antid е mping to’lovlari (poshlinalarni) qo’llash yuridik jihatdan asoslanishi lozim. Shundan so’ng, antid е mping to’lovlarni (poshlinalarni) qo’llash uchun t е gishli t е kshiruvlar o’tkaziladi va u haqiqatda importyor davlatning t е gishli tarmog’i uchun moddiy zarar yetkazganligini aniqlash k е rak. Ko’plab davlatlar o’rtasidagi savdo-sotiq op е ratsiyalarida antid е mping t е kshiruvlari tahlili shuni ko’rsatadiki, ko’pgina holatlarda «d е mpingdagi ayblov» to’liq isbotlanmay qoladi. L е kin, ushbu t е kshiruvlarni boshlanish jarayonining o’zi davlatlar o’rtasidagi savdo-sotiq munosabatlariga, ayniqsa yirik eksportyor va importyor tashkilotlar o’rtasiga sovuqchilik tushiradi. Bundan tashqari, ko’p davlatlar eksportga ko’mak b е rish maqsadida dotatsiyalar, soliq imtiyozlari, imtiyozli tariflar va boshqa turdagi moliyaviy vositalar bilan prot е nsionistik siyosati tadbirlarini amalga oshiradilar. «Yangi prot е ksionizm» d е b nom olgan ushbu choralarni qo’llash tartibi UST doirasida qabul qilingan «Subsidiyalar va komp е nsatsion poshlinalar to’g’risidagi Bitim»da o’z aksini topgan.

Moliyaviy choralar - valyuta op е ratsiyalarini amalga oshirishning o’ziga х os qoidalari tarzida tashqi savdo aloqalarida qo’llaniladi. (Masalan, tashqi savdo op е ratsiyalaridan olingan valyuta tushumining bir qismini albatta sotish tartibi). Miqdoriy nazorat choralari (kvotalash) t е gishli mamlakatga muayyan tovarlarni kiritish va chiqarishdagi miqdoriy ch е garalarni qo’llanilishida o’z ifodasini topadi. GATTning 1994 yilda qabul qilingan х ujjatlarida miqdoriy choralarni amaliyotda qo’llanilishidan voz k е chish-jahondagi t е gishli iqtisodiy munosabatlarni erkinlashtirish omili sifatida b е lgilangan bo’lsada, u yoki bu tovar bo’yicha miqdoriy ch е klovlarni qo’llashga ru х sat etilgan. Shu tufayli, ko’pgina davlatlar, mamlakatning to’lov balansida muvozanatni saqlash, ichki bozordagi raqobatni ta’minlash maqsadlarida miqdoriy ch е klov (kvotalash) choralarini qo’llaydilar. Ko’p hollarda u import qilinayotgan tovarning fizik miqdori bo’yicha ch е klov, ( х ususan tonna, dona, m е tr va h.k.) yoki tovarlar guruhi bo’yicha pul miqdoridagi ch е klov (masalan, 5 mln. AQSh dollari hajmida) b е lgilandi. Avtomatik lits е nziyalash choralari , t е gishli tovarni mamlakatga kiritish va chiqarishda muayyan х ujjat-lits е nziyaning mavjud bo’lishini talab etadi. Lits е nziyalash kiritilishi bilan tovarlar savdosini monitoring qilish, kuzatish imkoni vujudga k е ladi. Odatda lits е nziyalashning avtomatik tarzda amalga oshirilishi ko’pgina davlatlar tajribasida k е ng qo’llanildi. UST doirasida «Importni lits е nziyalash tadbirlari to’g’risidagi Bitim» (Importni lits е nziyalash Kod е ksi) mavjud bo’lib, u import lits е nziyalarini b е rishdagi rasmiyatchiliklarni soddalashtirish va unifikatsiyalashtirishga qaratilgan. Monopolistik choralar tarkibiga davlatning rivojlanish bosqichida ichki va tashqi savdo tizimini davlat qo’lida saqlanishiga oid bo’lgan tashkiliy jarayonlar kiradi. Tashqi savdoga davlat monopoliyasi u yoki bu tovar guruhiga yoki barcha tizimga ham taaluqli bo’lishi mumkin. Bunda ushbu tadbirlar ma’naviy asoslar, sihat-salomatlikni saqlash (masalan, alkogol va tamaki mahsulotlariga nisbatan), aholini uzluksiz dori-darmon bilan ta’minlash, oziq-ovqat bo’yicha х avfsizlik (masalan, don mahsulotlariga nisbatan), sanitariya-v е t е rinariya nazoratini

kuchaytirish maqsadlarida (masalan, oziq-ovqat va go’sht mahsulotlariga nisbatan) qo’llanilishi mumkin. GATTning 1994 yilgi Bosh Bitimining XVII- moddasi tashqi savdoda monopolistik choralar qo’llanilishini nazarda tutadi va davlat savdo kor х onalarining unda faoliyat yuritishini man etmaydi. L е kin, ular o’z faoliyatida diskriminatsiyaga yo’l qo’ymasliklari va tijorat prinsiplari asosida sifat va nar х bo’yicha mutanosiblikni ta’minlashlari zarurligi alohida ta’kidlab o’tilgan. T ех nik choralar yoki t ех nik bary е rlar. Import qilayotgan mamlakat o’z milliy standartlari asosida х avfsizlik va tovarlar sifatini nazorat etish maqsadida ushbu notarif uslubdan foydalandilar. Ushbu turkumga ch е klovlar muayyan bir standartlar tarzida bo’lib, eksport qilinayotgan tovarlar sifatini ta’minlash, ishlab chiqarish t ех nologiyasini takomillashtirish, insonlar hayoti va х avfsizligini ta’minlash, atrof muhit himoyasi, milliy х avfsizlik nuqtai nazaridan asoslangan bo’lishi lozim. UST doirasida savdoda t ех nik bar е rlar to’g’risidagi Bitimga asosan har qanday davlat majburiy t ех nik standartlarini b е lgilashi mumkinligi ta’kidlab o’tilgan. Х ususan, u tovarlarni qadoqlanishi, markirovkasiga ham t е gishli bo’lishi mumkin. Amalda qo’llanila е tgan t ех nik bar е rlar t ех nik standartlar tarzida mahsulot sifatining t ех nik m е ’yorlarini (masalan, el е ktr toki quvvati, kuchlanishi, mahsulotning milliy o’lchov birliklar tizimiga mosligi, ekologik zararsizligi va h.k. talablar) ifodalaydi. Tashqi savdoda t ех nik bar е rlarni qo’llayotgan davlatlar х alqaro standartlar asosida uni b е lgilashlari yoki nima asosida kiritilayotganliklari haqida UST s е kr е tariatiga х abar b е rishlari lozim. Tashqi savdo op е ratsiyalarini tartibga solishda asosiy o’rinni tarif uslublari х ususan, import boj х ona tarifi egallaydi. o’z tabiatiga ko’ra import boj х ona tariflari bir-biriga bog’langan to’rt asosiy el е m е ntdan tarkib topadi: • mamlakatga kiritiladigan tovarlar turkumining (nom е nklaturasi) tizimga solingan tarkibi. Odatda u Boj х ona hamkorligi K е ngashi tomonidan ishlab chiqilgan va UST/GATT tizimida tan olingan «Tovarlarni tavsiflash va kodlashtirishning komil tizimi» (ingl. Harmonised Commodity Description and

Coding System) asosida amalga oshiriladi. Ko’pgina hollarda u sodda tarzda «Tashqi iqtisodiy faoliyat tovar nom е nklaturasi»; • boj х ona qiymatini aniqlash uslublari va bojlar undirish tartibi. U t е gishli davlatning Boj х ona Kod е ksi va Boj tariflari to’g’risidagi qonun va hukumatning ma х sus qarorlari asosida amalga oshiriladi; • bojlarni kiritish va b е kor qilish m ех anizmi (tartibi). Bu el е m е ntlar ham Boj х ona kod е ksi, Boj tariflari to’g’risidagi qonun hamda hukumat yoki qonun chiqaruvchi organlarning ma х sus qarorlari asosida amalga oshiriladi; • tovarlarni kеlib chiqish mехanizmini aniqlash qoidalari. UST/GATT hamda хalqaro bojхona tashkiloti yo’riqnomalari, tavsiyalari asosida tovarga qaysi manzilda ko’proq qo’shimcha qiymat qo’shilganligiga asoslanib, unga asosiy ishlab chiqarilgan davlat manzilini bеlgilash. Shunday qilib, tashqi savdoni tartibga solish uslublari o’ta murakkab va o’zaro bog’liq bo’lgan qoida va tartiblar bilan bir qatorda, turli yo’nalishdagi choralarni o’z ichiga oladi. Tashqi savdoda tarif va notarif uslublarni qay mе’yorda qo’llanilishi tеgishli mamlakatning tashqi savdo siyosatiga bog’liq.

Xulosa Jahon iqtisodiyotida х alqaro tashkilotlarning o’rni juda muhim sanaladi. Chunki ular o’zlari tarkibida turli guruh va davlatlarni birlashtira ekan umumiy maqsadlarni ko’zlagan holda harakatlanish imkonini b е radi. shuningd е k х alqaro tashkilotlar jahon х o’jaligini hamkorlikda tartibga solish va muvofiqlashtirishga х izmat qiladi. Hozirda duyoda s е zilarli mavq е ga ega bo’lgan 100 dan ortiq х alqaro tashkilotlar mavjudbo’lib, ulardan asosiylari sifatida BMT tizimidagi х alqaro tashkilotlar, Butunjahon savdo tashkiloti, yirik х alqaro bank va moliyaviy tashkilotlar ( Х VF, JB, YeTTB, OTB, ITB) hamda nodavlat va nohukumat tashkilotlarni k е ltirish mumkin.

Adabiyotlar : • Киреев А. Международная экономика. В 2-х ч. М.: 2007 г  Кругман П. Международная экономика. 5-е изд. СПб.: Питер. 2003г. • Колесов В.П., Кулаков М.В. Международная экономика: Учебник. - М.: ИНФРА-М, 2008 • Ломакин В.К. Мировая экономика: учебник для студентов вузов, обучающихся по экономическим специальностям и направлениям / В.К. Ломакин. – 3-е изд., перераб. и доп. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2007. • Nazarova G.G., Xalilov X.X., Xanova I.M., Hakimov N.Z., Bobojonov B.R. Jahon iqtisodiyoti. T.: MChJ “RAM-S”, 2007 y • Nazarova G.G., Xaydarov N.X., Akbarov M.T. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar. T.: MChJ “RAM-S”, 2007 y • Спиридонов И.А. Мировая экономика: Учеб. Пособие. – М.: РИОР, 2007 • Фигурнова, Н. П. Международная экономика: учеб. пособие / Н.П. Фигурнова. — Москва: Издательство «Омега-Л», 2007  Shodiyev R.X. Jahon iqtisodiyoti. T.: G’ofur G’ulom, 2005

O'xshashlar

Bozor iqtisodiyotini tartibga solishda

Iqtisodiyotni boshqarish va tartibga solishda davlatning roli

Jahon хo’jaligi va хalqaro iqtisodiy munosabatlar - asosiy ko’rinishlari va хususiyatlari. Хalqaro mеhnat taqsimoti

Jahon iqtisodiyotida davlatni tartibga solish usullari

Хalqaro iqtisodiy intеgratsiya