Ижтимоий соҳада баҳолар ва субсидиялар - Iqtisodiyot - Referatlar

Ижтимоий соҳада баҳолар ва субсидиялар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

335 KB

Ko'chirib olish

Ижтимоий соҳада баҳолар ва субсидиялар. Жамият турмуш фаровонлиги назарияси ва даромадларни табақаланиши Режа: 1. Ижтимоий соҳада баҳоларнинг роли 2. Табиий монополия шароитида ва мукаммал рақобат 3. Баҳоларда ташқи самараларни трансформация этиш

Ижтимоий соҳада баҳоларнинг роли Ижтимоий секторда баҳолар маҳсус рол ўйнайди. Улар ижтимоий неъматларни ҳар хил турдалигини ҳисобга олган ҳолда талаб ва таклифни ташкил этиш хусусиятлари билан белгиланади. Бу эса ижтимоий соҳа секторларига қараб (баҳоларни ташкил этишда) фарқларни мавжудлигини кўрсатади. Соф ижтимоий таъминотларда баҳоларни ташкил этиш қўшма ижтимоий таъминотларда баҳоларни ташкил этишдан фарқланади (масалан, табиий монополиялар томонидан яратилган баҳоларини ташкил этиш). Айрим ижтимоий неъматларга бозор баҳоси йўқ (яъни уларни баҳоси «0»га тенг). Истеъмолчилар соф ижтимоий неъматларга пул тўлашмайди, улар уни бепул истеъмол қилишади. Лекин бепул истеъмол фақат биринчи кўринишда бўлади. Уларни молиялаштириш солиқлар орқали амалга оширилади (дарёлар – экологик солиқ). Соф ижтимоий неъматлар худди шахсий неъматга ўхшаб иқтисодий таъминотга киради. Маълумки, иқтисодий неъматларлар бепул табиий неъматлардан фарқланади (масалан қуёш нури, соф сув, ҳаво ва ҳоказо) Уларни ишлаб чиқариш-ижтимоий ресурс ҳаражатларини талаб қилади, лекин таклифи бепул табиий ресурсларга қараганда чекланган. Ушбу фарқни ўз вақтида А. Маршал кўрсатган. Иқтисодий неъматлар ҳам табиий неъматлар каби фойдалийликка эга. Масалан дарёларни ва инсон томонидан қурилган каналларни фойдалийлиги. Соф ижтимоий неъматларни бепуллиги шуни белгилайдики, уларга бўлган талаб ва таклиф ўртасидаги мувозанат баҳолар механизми билан эмас, балки нобаҳолар механизми билан ўрнатилади. Ижтимоий секторда шундай нобаҳо механизмга: солиқлар, молия нормалари ва бошқалар киради. Уларни бозор баҳоларга тенглаштирсак бўлади. Лекин улар умуман баҳоларга тенг эмас. Ижтимоий секторнинг ҳар хил сегментлари баҳо ва нобаҳо механизмни ҳар хил даражада қўллайдилар. Масалан, ижтимоий секторни табиий монополия

шароитида талаб ва таклиф ўртасида мувозанат ўрнатишда баҳолар механизми орқали тартибга солиш кўпроқ қўлланилади. Масалан коммунал хўжалик тармоқларида (сув билан, газ билан, электроэнергия билан, иссиқлик билан таъминлашда). Нобозор фаолиятни иқтисодий доирага киритилиши билан ижтимоий ва шахсий неъматларни бир бирига солиштириш зарурияти пайдо бўлади. Бунда кўпинча чегараланган ижтимоий харажатлар, чегараланган ижтимоий даромадлар билан солиштирилади. Ижтимоий харажатларни шахсий ҳаражатларга солиштириш учун ижтимоий неъматларни альтернатив қийматини пул билан баҳолаш усули қўлланилади. Биринчидан, бу усул истеъмолчиларни ижтимоий неъматларни ишлаб чиқаришда солиқлар орқали тўлашга тайёрлигини назарда тутади. Иккинчидан, ижтимоий ва шахсий неъматларни солиштириш усули альтернатив қийматни йўқотилган даромад деб ҳисоблайди. Яъни ижтимоий секторда инсон қатнашган вақтда қандайдир даромадларни йўқотилиши. Масалан кундузги бўлимда ўқийдиган талабалар ўқиш вақтида қандайдир даромадларни йўқотадилар (ўқиш вақтида улар қаердадир ишлаши мумкин ва шунинг натижасида даромад олиши мумкин). Учинчидан , бу усул тиббиёт, атроф муҳитни мухофаза қилиш, ижтимоий суғурта тармоқларида қўлланилади ва бунда касални олдини олиш, ёки экологик ҳалокатни олдини олишни қийматни баҳолаш усули бўлади. Соф ижтимоий неъматларни баҳолашда икки қарама-қарши позиция мавжуд. Биринчи позиция бўйича соф ижтимоий неъматлар баҳосиз. Масалан инсоннинг ҳаёти, соф ҳаво, соф сув ва ҳоказо, инсон организмини алоҳида органлари. Уларга баҳо ўрнатиш аҳлоқсизликдир. Иккинчи позиция бўйича эса ҳаётда шундай вазиятлар бўладики соф ижтимоий неъматларни альтернатив қийматини ҳисоблаш зарурияти пайдо бўлади. Масалан, инсон организмининг органларига.

Ва ниҳоят ижтимоий неъматларни пулли баҳолаш усулларидан самарали ёндашув. Ушбу ёндашув асосида товар ва хизматларга баҳоларни ўрнатиш учун унинг заминида ижтимоий-психологик омилларни ётишидир. Инсонлар ҳаммада бор нарсани сотиб олишга ҳаракат қилади. Бой, яъни даромадлари юқори бўлган одамлар бир хил маҳсулотларни маркаси учун сотиб олишади. Масалан, қиммат баҳо автомашиналар. (мерседес 600) Табиий монополия шароитида ва мукаммал рақобат шароитида ижтимоий соҳа хизматларига баҳоларни ташкил этиш Ижтимоий секторлар баҳоларни ташкил этиш, айрим ҳизматлар учун ҳам баҳоларни ташкил этишдан ташқари, номукаммал рақобат шароитида баҳоларни ташкил этишни ҳам ўз ичига олади. Табиий монополияларда маҳсулот ва хизматлар учун баҳоларни тартибга солиш бунга яққол мисол бўлади. Бунга коммунал хизмат тармоғи соҳасида аҳолини сув, газ билан таъминлаш, шаҳар пассажир транспорти ва ҳоказоларни киритиш мумкин. Табиий монополиялар фаолияти монопол ҳуқуқ мавжудлиги учун ижтимоий йўқотишлар ва ижтимоий ютуқлар билан боғлиқдир. Ижтимоий йўқотишлар монополия маҳсулотларига талабнинг нисбатан пастроқ бўлиши билан боғлиқ. Чунки бу ерда баҳолар нисбатан баландроқ бўлади. Лекин айрим монополияларда ишлаб чиқариш жараёни тўғри қўйилган бўлса, бошқариш харажатлари анча паст бўлади ва натижада баҳолар ҳам мукаммал рақобат шароитига нисбатан пастроқ бўлади. Бунинг натижасида монополияларда техника тараққиётининг ютуқларини ишлаб чиқаришга жалб этишга кўпроқ имкониятлар пайдо бўлади. Лекин табиий монополиялар ушбу усулдан фойдаланиш вақтида ҳаражатларни оптимал даражадан юқорига кўтариш шароити пайдо бўлади ва улар баҳолар орқали истеъмолчиларга юклатилади.

Баҳоларда ташқи самараларни трансформация этиш учун баҳолаш механизмини қўллаш. Ижтимоий секторда баҳо сиёсати табиий монополия баҳоларини тартибга солиш билан чегараланмайди. Ташқи самараларни (эффектларни) тижорат секторда ишлаб чиқариладиган товар ва ҳизматларни баҳоларга транформация этиш учун баҳолаш механизми кенг қўлланилади. Салбий ташқи самара ижтимоий ҳаражатларни тавсифловчи бўлиб, баҳоларда солиқлар орқали ҳисобланади. (масалан, алкоголь, тамаки маҳсулотларида ва ҳоказо). Буларга экология солиғи, акциз солиқлари киради. Ташқи ижобий самара баҳоларда субсидиялар орқали ҳисобга олинади. Масалан, бу жамият аъзоларининг таълим даражаси ўсиши, соғлиқни мустаҳкамлаш натижасида оладиган фойда. Ташқи самарани солиқлар орқали салбий ҳисобини, графикда ўрганиб чиқамиз.(масалан: экологик солиқ таъсирини) Q 1 Q 0 Q 1-расм. Маҳсулот ва хизматларни сони. Бу ерда Р 0 -мувозанат баҳоси. Бу нуқтада Q 0 ҳажмда маҳсулот ишлаб чиқарилган. P S 1 Ба ҳ о S 0 Р 1 Z 1 B Р 0 Z 0 Р 2 D

Бу ерда чегараланган шахсий харажатлар чегараланган ижтимоий фойдаликка тенг. Экологик солиқ баҳони Р 0 дан Р 1 гача кўтаради ва маҳсулотни ишлаб чиқариш ҳажмини Q 0 дан Q 1 даражагача камайтиради. Ушбу ишлаб чиқариш ҳажмини жамият нуқтаи назаридан самарали бўлиб ҳисобланади. Таклиф эгри чизиғи чапга силжийди (S 0 дан S 1 гача) Экологик солиқни баҳолар устидан давлат назоратини специфик (махсус) усули деб ҳисобласа бўлади. Кўп мамлакатларни ҳўжалик амалиётида давлат томонидан баҳолар тартибга солишда субсидиялар кенг қўлланилади. Талаб томонидан субсидиялар (истеъмолчиларга) ва таклиф томонидан субсидиялар (ишлаб чиқарувчиларга) ажратилади. Талаб томонидан субсидияларни мақсади кам таъминланган аҳолини гуруҳларни конкрет маҳсулот ва ҳизматларни сотиб олиш учун имкониятларни оширишдир. Масалан, дори-дармонларни, болалар озиқовқатларини, шаҳар транспортида тўловларни. Бу ҳукумат томонидан камбағал оилаларга айрим товар ва хизматларни сотиб олиш учун бериладиган талон ва карточкаларда ўз ифодасини топади. Истеъмолчилар шу маҳсулотларни бепул ёки пастроқ баҳоларда сотиб олиши мумкин. Ушбу субсидияларсиз даромади кам истеъмолчилар шу маҳсулотларни истеъмол қила олмасдилар. Бу ерда ташқи самара ижобийдир. Буни графикда қуйидагича ифодалашимиз мумкин. P S Р 0 Z 0 Р 1

D 0 Р 2 D 1 Q 1 Q 0 Q 2- расм . Субсидиялар туфайли талаб эгри чизиғини ўзгариши Субсидиялар туфайли талаб эгри чизиғи D 1 дан D 0 силжийди. Истеъмолчилар Р 0 мувозанат баҳода кўпроқ маҳсулотни сотиб олиш имкониятига эга бўладилар. Субсидияларнинг иккинчи тури бўлиб ишлаб чиқарувчиларга бўлган субсидиялар ёки дотациялардир. Бундай дотациялар ижтимоий томондан зарур бўлган маҳсулот ишлаб чиқарувчиларга берилади. Собиқ иттифоқ даврида шундай дотацияларни амалиётда кенг қўлланлган эди. Дотациялар жуда кўп маҳсулот ва хизматларни ишлаб чиқаришда берилар эди. Масалан, озиқ-овқат маҳсулотларни кўп турлари, дори дармонларни, мактабгача бўлган болалар муассасаларига, уй-жой комунал хизматларигиа, маиший ҳизматларга ва ҳ.к. Q 0 Q 1 Q 3-расм. Субсидиялар туфайли таклифни ўзгариши Субсидиялар таклифни S 0 дан S 1 гача кўпатирадилар. Маҳсулотни ишлаб чиқариш ҳам Q 0 дан Q 1 гача кўпаяди, баҳолар эса Р 0 дан Р 1 гача пасаядилар. P S 0 S 1 Р 0 Р 1 D

Натижада ушбу товар ва ҳизматларга ҳамма истеъмолчиларни талаби ошади. Ишлаб чиқарувчиларга субсидиялар дотацион, ижтимоий паст баҳоларни қўллашни ифодалайди. Юқоридаги графикда: Р 1 -истеъмолчиларга давлат томонидан ўрнатиладиган баҳо. Бу баҳо бозордаги «Р 0 » баҳодан паст. Дотацион баҳоларни (бизнинг мисолимизда «Р 1 ») қўллаш натижасида юқори ва ўрта таъмилланган аҳолининг табақалари кам таъминланганларга нисбатан кўпроқ фойда кўрадилар. Ишлаб чиқарувчиларга бериладиган дотациялар, биринчидан, адрес характерга эга эмас. Истеъмолчиларга бериладиган, субсидиялар эса адрес характерга эга бўлади ва аҳолининг маҳсус гуруҳлар учун ажратилган бўлади. Иккинчидан, ишлаб чиқарувчиларга берилган субсидиялар баҳоларни асосий функциясини камайтирадилар. Бу эса бозордаги баҳо мувозанатини бузади ва ресурслардан норационал фойдаланилади. Жамият бойлигини аниқлашда ҳар хил ёндашувлар Иқтисодий фикрлар тарихида ижтимоий бойликни моҳиятини, унинг манбаларини тақсимлаш ва аниқлашда ҳар хил ёндашувлар мавжуд. Классик сиёсий иқтисодиётни ривожланишининг биринчи босқичларида жамият бойлигини аниқлашда икки принципиал ёндашув пайдо бўлган: биринчи-ишлаб чиқариш томонидан, иккинчи- фойдалик томонидан. Иккала ёндашувни ҳам концептуал асоси бир эди. У микроиқтисод томонидан, индивиддан то жамиятгача кўтарилиб боришидир. Адам Смит классик сиёсий иқтисодиётни асосчиси бойликка ишлаб чиқариш томонидан бўлган ёндашувни ишлаб чиқган. У мамлакатда ишлаб чиқарилган маҳсулотни ўсишини аҳолини турмуш фаравонлиги ўсиши билан боғлаган эди. У эркин бозор шундай қилиб ишлайдики бу ерда бозорни ҳар бир иштирокчиси ўзини шахсий иқтисодий манфаатини кўзлаб ишлайди ва юқори фойдага интилади деб ҳисоблар эди. Бу эса «кўринмас қўл» принципи асосида жамиятнинг фойдасига ижобий таъсир этади.

Бошқача қилиб айтганда индивидуал турмуш фаровонлигини максималлаштириш бутун жамиятни иқтисодий турмуш фаровонлигини максималлаштиришга олиб боради ва бу эркин бозор механизмига асосланган ҳолда эришилади. Адам Смит жамият бойлигини ҳар хил маҳсулотлар йиғиндисини бойликка тенглаштирар эди ва унумдор меҳнат деб моддий ишлаб чиқаришда ҳаражат (сарф) бўлган меҳнатни ҳисоблар эди. Бойликни меҳнат назарияси ва унумдорликни меҳнатни чегараланган назарияси кейинчалик марксча иқтисодий адабиётда ривожланган эди. Худди шу вақтда номарксча иқтисодий фикр Смитнинг бойлик ва меҳнат тўғрисидаги назариясини чегараланганлигини йўқотишга йўналтирилган эди. Шу йўналишларнинг бири бўлиб бойликни яратишнинг ва тақсимлашнинг асослайдиган ишлаб чиқариш омилларини назарияси ҳисобланади. Ушбу назарияга мувофиқ ижтимоий бойликнинг яратувчилари бўлиб фақат меҳнат эмас балки ер ва капитал ҳам ҳисобланади. Бу жамият бойлигининг уч қисми бирлигидан иборат формуласидир. Бу формула ҳозирги пайтда сонли иқтисодий ўсиш статистиқасида кенг қўлланилади, хусусан ижтимоий маҳсулотни ишлаб чиқариш функциялари ёрдамида. Ҳозирги вақтда қўлланиладиган функциялар сони уч омил билан чегараланмайди. Омиллар сонига бошқариш, фан, таълим, информация ҳам киради. Ушбу назарияга биноан бозор иқтисодиёти шароитида ҳамма ишлаб чиқариш омиллари иқтисодий томондан бир-бирига тенг. Уларни фаолиятининг самарадорлиги яратилган ҳаражатларни солиштириш билан аниқланади. Ишлаб чиқариш назариясига биноан иш хақи даражаси «темир қонун» билан аниқланилади. Бунинг моҳияти қуйидагидан иборат. Капиталистик фирма учун ҳар бир ишчи бошқа ишлаб чиқариш омилларига қараганда қандайдир қийматга эгадир, қачонки у бошқа омилларга қараганда кўпроқ фойда келтирса, шунда у фирма учун бошқа омилларга қараганда афзалдир. Ушбу назарияни Джо, Милл такомиллаштирди. У шундай ҳисоблар эдики, ишлаб чиқаришни иқтисодий қонунлари тақсимлаш қонунларидан фарқланиши керак. Ишлаб чиқариш қонунлари объектив характерга эга бўлса ва фақат

ишлаб чиқариш омилларига боғлиқ бўлса, тақсимлаш қонунлари алоҳида инсонларга боғлиқ ва объектив характерга эгадир. Тақсимлаш жараёни, айниқса, иш ҳақи ва фойда иқтисодий қонунларга боғлиқ эмас. Булар касаба уюшмалари лидерлари, ҳукумат ва ишбилармонлар билан тузилган шартномаларга боғлиқ (яъни субъетив характерга эга). Ривожланган мамлакатларда И. Бентам ишлаб чиққан жамият бойлиги назарияси ҳам қўлланилади. Ушбу назарияга мувофиқ ҳар бир инсон бахтининг йиғиндиси жамият бахтини ташкил этади. қайси инсоннинг даромади кўп бўлса унга солиқ ўрнатилади, даромади кам бўлган инсонларга эса трансфертлар орқали ёрдам кўрсатилади. Аҳолини турмуш фаровонлиги назариясини асосини ишлаб чиқишда италиялик иқтисодчи Вильфред Парето катта ютуқга эга бўлди. У 1909 йилда ресурсларни ва даромадларни мукаммал рақобат шароитида мувофиқлигини ишлаб чиқди. Шу ҳолат иқтисодий адабиётда Парето самарадорлиги ёки Парето оптимуми деб аталади. Ресурслар Парето бўйича оптимал тахсимланган бўлиб хисобланади качонки бозордаги бир иштирокчини ахволи яхшиланса бошка иштирокчини ахволи яхшиланмастан бўлмайди. Истеъмол жараёнида эса Парето ёндашуви куйидагича: «Ҳар бир инсонни хаётидаги бошқаларга ёмонлик келтирмайдиган ўзгариш айрим инсонларга ижобий ўзгариш келтирса яхшилик деб аталади» Бу ёндашувни «Парето яхшиланиш» деб атади.

Парето яхшиланишини тушунтириш учун қуйидаги графикдан фойдаланамиз. «А» оиласи . L Q Парето ҳаққоний ситуацияси. .D Н Q «Á» оиласи 4-расм. ХХ асрдаги даромадларни тақсимлаш моделлари. Н. Калдор ва Д. Хикс ишларида «Паретоннинг оптимуми»дан бошқа ҳолатларнинг тахлили такомиллаштирилди. Бунда айрим инсонлар самарасиз ҳолатдан ўтганда қандайдир ютуққа эга бўлади ва ўз бойлигини кўпайишини камбағаллар билан бўлишишини хохламайдилар. Бу ерда ютуққа эга бўлганлар шу холатни сақлаб қолишни хохлайдилар, ютуқга эга бўлмаганлар эса шу ҳолатни ўзгартиришни хохлайдилар. Ҳолатдан чиқиб кетиш учун қандайдир келишув аниқлаб икки томон учун ҳам қулай шароитни яратиш керак. А. Маршалнинг Турмуш фаравонлиги назариясида истеъмолчиларни ва ишлаб чиқарувчиларни ортиқчаликлари тўғрисидаги концепцияси катта ўринни эгаллайди. Ушбу концепция солиққа тортиш даражаси оптималлаштиришда, субсидияларни ҳажмини аниқлашда, табиий монополия тармоқларда баҳоларни тартибга солишни асослашда қўлланилади. Истеъмолчини ортиқчалиги А. Маршални аниқлаши бўйича рақобат мувозанат баҳога қараганда истеъмолчи томонидан шу маҳсулотсиз кетмаслиги учун юқорироқ тўланган баҳо истеъмолчининг ортиқчалиги бу истеъмолчи

томонидан максимал тўламоқчи бўлган баҳо билан ҳақиқатда тўлайдиган баҳони фарқи. Индивидуал истеъмолчиларнинг ортиқчалик суммаси истеъмолчиларни бозор рақобат баҳоси бўйича жами ортиқчаликни ташкил этади. Таклиф томонидан ортиқчаликлар (излишкалар) - бу ишлаб чиқарувчилар учун ортиқчалик. Улар баҳо билан чегараланган ишлаб чиқариш ҳаражатлар ўртасида фарқи билан ҳисобланадилар. Айрим ишлаб чиқарувчиларнинг ортиқчаликларни суммаси жами ортиқчаликларни белгилайди. А. Маршални ёндашувига биноан жами бойлик ишлаб чиқарувчиларни ва истеъмолчиларни жами ортиқчаликлар суммасига тенг шу билан бирга жамиятни йўқотишлари ишлаб чиқарувчиларни ортиқчаликларини йўқотишларига тенг. Жамият бойлигини тушунишда истеъмолчиларни рационал хулқи назарияси аниқ ўрин эгаллайди. Истеъмолчиларни хулқи даромадлар даражаси билан боғлиқлигини немис статистиги Эрнест Энгел аниқлаган. Энгельни асосий хулосалари қуйидагича: инсонни ёки оилани даромади қанча кам бўлса, шунчали улар даромадларни катта қисмини озиқ-овқатни сотиб олишга сарфлайди (шу ҳолатда озиқ овқатни сифати паст бўлади). Инсонни ёки оилани даромади қанча кам бўлса, шунчали улар даромадларни катта қисмини ўзини жисмоний томондан сақлаб қолишга сарфлайдилар ва жуда ҳам кам қисмини маънавий харажатларга сарфлайди. Бу қонунлар аҳолини турмуш даражасини аниқлашда қўлланилган эди. Ҳозирги даврда халқаро статистиқада Энгельни камбағаллик кўрсаткичи қўлланилади. Шу кўрсаткичга биноан ўз бюджетини 50 фоизни озиқ-овқатга сарфлаган оила камбағал оила бўлиб ҳисобланади. Шундай қилиб жамият фаравонлиги макроиқтисодиётни микроиқтисодий асосларини яратган эди. Лекин шу асосларни ахамиятига қарамасдан алохида шахсларни ўз истеъмолига бўлган чегараланганлиги ҳисобга олинмас эди. Охирги йилларда чет эл иқтисодчилар Х. Лейбенстайн ва Т. Скитовский истеъмолчиларни нороциал истеъмолини обеъктив сабаблари мавжудлигини

кўрсатдилар. Масалан, тамаки, алкоголь ичимликларни истеъмоли соғлиқ учун зарар, лекин шунга қарамасдан уларни истеъмол қилинади. Турмуш фаровонлиги ижтимоий назариясида ижтимоий ва иқтисодий ривожланишни комплекс баҳолаш усули зарурияти мавжуд. Шунинг учун бирлашган милатлар ташкилоти (БМТ) мамлакатларнинг ривожланиш даражасини белгилаш учун янги индексни ишлаб чиққан. Ижтимоий ривожланишни белгиловчи янги индекс учта меъзонга асосланган. Улар: узоқ ва соғлом ҳаётни олиб бориш имконияти, мактаб ва профессионал таълимга эга бўлиш имконияти ва ҳаёт учун биринчи навбатда керак бўлган маҳсулот ва ҳизматларни сотиб олиш учун даромдлар. Иқтисодий ва ижтимоий ривожланиш даражаси бўйича БМТ янги индекси асосида 130 мамлакат баҳоланилади. Мамлакатларни баҳолаш учун аҳоли жон бошига тўғри келадиган ялпи миллий маҳсулот ва ижтимоий ривожланиш даражаси кўрсаткичлари бўйича икки жадвал тузилади. Ривожланган мамлакатлар учун шу икки жадвалларда жойлашган ўрни унчалик фарқ қилмайди. Фақат АҚШ шунда ажралиб туради. Иқтисодий турмуш фаравонлиги бўйича жаҳонда иккинчи ўринда туради, лекин ижтимоий ривожланиш бўйича ўн учинчи ўринда (тиббиёт ёрдами билан нисбатан кам таъминланганлиги, саводсизликнинг нисбатан юқори даражаси). Ривожланаётган мамлакатлар учун жадваллардаги кўрсаткичлар бўйича фарқ бундан ҳам юқори. Масалан, Хитой аҳоли жон бошига тўғри келадиган даромадлар бўйича -109 ўринда, ижтимоий ривожланиш бўйича -70 ўринда. Турмуш фаровонлиги назариясида аҳолини даромадларини тақсимлаш концепциялари марказий ўрин эгаллайди. Бойликни тақсимланишини бир неча концепциялари ва моделлари мажуд. Масалан, фақат бозор иқтисодиёти нуқтаи назаридан тақсимлаш бозор иқтисодиётида тақсимлашни классик назариясини ва хаққонийликни бозор моделини ифодалайди. Ижтимоий тенглик томонидан тақсимлаш иқтисодий самарадорлик билан боғлиқ бўлмайди ва хаққонийликни тенглаштириш моделини ифодалайди. Бу моделлар бир бирига қарама қарши.

Тақсимлашни бозор моделида ҳаққонийлик тушунчаси мукаммал бозор ҳаққонийлигига тенглаштирилади ва бу ерда ҳар бир бозор иштирокчиси қонун олдида тенг деб ҳисобланади. Ушбу нуктаи назардан нима самарали бўлса, шу хаққоний ва самарасиз-ноҳаққоний. Бу моделда меҳнат натижаларини тенглаштириш тўғри келмайди (прогрессив солиқга тортиш ва трансферт тўловлари орқали). Тақсимлашни бозор моделини объектив деб ҳисоблайди. Ҳар бир инсон ўз қобилиятига, ҳаракатига, меҳнатига қараб даромадга эга бўлади. Бу модель аҳолини ҳар бир гуруҳлари даромадлари ҳар хил бўлиши қонуний деб ҳисоблайди. Иқтисодий томондан кам ва ўрта ривожланган мамлакатлар ҳаққонийликни тенглаштириш моделини танлашган. Бу ерда ҳар бир инсон худо олдида ва қонун олдида тенг деган тушунча моделни асосида ётади ва даромадларни қайта тақсимлаш (прогрессив солиққа тортиш ва трансферт тўловлари орқали) қўлланилади (35). Аҳолини ҳар бир гуруҳлари ўртасида нотекисликни аниқлаш учун Джинни коэффициентидан фойдаланилади. Ушбу коэффициент қанчалик юқори бўлса, шунчалик бой ва камбағаллар ўртасида фарқи катта бўлади. Коэффициент паст бўлса аҳоли текис бўлади. Масалан, Бразилияда бешдан бир қисми даромадларни 67 фоизга эга, камбағал бешдан бир қисми даромадларни 2 фоизга эга. Тайванда эса аҳолини бешдан бир қисми даромадларни 9 фоизга эга, аҳолини бой қисми-даромадларни 37 фоизга эга.

Аҳоли даромадларининг табақаланиши Давлатнинг ижтимоий сиёсатида фуқароларнинг жамғармаларига бўлган муносабат ахамиятлидир. Айниқса, бу бозор иқтисодиёти шаклланиши даврига таалуқли. Умуман, нормал иқтисодиётда фаравонлик ўсиб жамғарманинг ҳам имкониятини оширади. Жамғармаларни инфляциядан сақлаш, қадрини пасайтирмай, айниқса инвестицияда фойдаланиш самарадорлигини таъминлаш, умумий иқтисодий ривожланишни тезлаштиради. Юқорида таъкидлаганимиздек, бозор иқтисодиётида қатнашувчилар фаолияти маълум даражадаги даромад олиш, фойда олииш билан якунланади. Албатта, бу сармоя ҳажми, фаолият самарасига боғлиқдир. Даромад олиш бозор муносабатлари таъсирига бевосита ёки билвосита боғлиқ бўлиши мумкин. Хўжаликлар фаолиятида банд бўлганларнинг даромади, тижорат, талаб ва таклиф мувозанати, рақобатнинг таъсири кабиларга ёки умумий айтганда. Корхона фаолияти натижаси ва тадбиркорларнинг фойда даражасига боғлиқ. Чунки асосий ишловчиларнинг даромад даражаси корхона даромадига боғлиқ бўлади. Лекин бошқа хил даромад манбаи ҳам бўлиб, у деярли доимий хусусиятли ва унинг даражаси давлат бюджети имкониятидан келиб чиқади. Булар давлат томонидан маош сифатида даромад оладиганлар бўлиб, давлат хизматчилари, маорифчилар, ўқитувчи ва илмий хизматчилар, талабалар, соғлиқни сақлаш ходимлари, маданий окортув тармоқлари, маъмурий идоралар хизматчилари, харбий ва ички ишлар, тартибни сақлаш муассасалари ходимлари кабилардир. Булардаги даромадларнинг умумийлиги шуки, унинг миқдорини бевосита давлат белгилайди ва бу миқдор нисбатан доимийдир. Биринчи тоифадагиларнинг маоши туфайли ўзгариб турса ва аввало тадбиркор иш берувчига боғлиқ бўлса, иккинчи тоифадагиники бюджет имкониятларига боғлиқдир. Буларнинг барчаси ижтимоий ҳимоянинг нима алоқаси бор деган, савол туғилиши мумкин. Давлат ихтиёридагиларнинг даромадини юзага келтиришда ижтимоий ҳимоя зарурлиги тўғрисида бундай савол туғилмаса ҳам, хўжаликлардаги айниқса хусусий тармоқдагиларнинг даромади тўғисида шундай туғилиши мумкин.

Даромадлардаги тафовутлар бевосита бозор муносабатлари таъсир этувчи соҳада банд бўлганларга таалуқлидир. Шунинг учун ҳам ёлланиш, меҳнат қилиш, шунингдек, даромад пайдо бўлиши аниқ асослари давлат томонидан яратиладиган қонунлар туфайли белгиланади. Айтайлик қайси соҳа, тармоқ бўлмасин, буларнинг умумийлиги мавжуддир. Бунинг ижросини давлат ўз назорати остига олади. Чунки булар умуминсоний манфаатдан, инсон ҳуқуқларидан келиб чиқади. Аҳоли даромадлари таҳлили шуни кўрсатадики, 2006 йилнинг 9 ойи мобайнида аҳоли номинал пул даромадлари 31,9% га ўсди, киши бошига реал пул даромадлари эса 20,1% га ўсди. Аҳоли номинал пул даромадлари ўсишига сабаб бўлган асосий омиллар сифатида иш ҳақининг ва ижтимоий трансфертларнинг ошиши ва аҳоли қўшимча даромад олиши учун қулай шароит яратилганлигини келтириш мумкин. 3- жадвал. Аҳолининг пул даромадлари таркиби (аҳолининг пул даромадлари ва ҳаражатлари баланси бўйича) 1 Кўрсаткичлар Жамига нисбатан % да Утган йилнинг мос даврига нисбатан % да 2005Й. 1Шч. 2006Й. 1- Шч. 2005Й. 1- Шч. 2006Й. 1-Шч. Пул даромадлари, жами 100 100 131,7 131,9 Иш ҳақи 27,4 29,0 133,0 139,9 Пенсиялар, нафақалар, 15,0 14,8 139,2 130,2 Тадбиркорлик фаолиятидан олинган даромадлар, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини сотишдан тушган даромадлар ва бошқа 57,6 56,1 129,2 128,5 1 Ўзбекистон иқтисодиѐти.Ахборот ва таҳлилий шарҳ, 2006 йил январ-сентябрь - Т.: ―Ўзбекистон‖, 2006.

даромадлар Манба: Ўзбекиистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси Аҳоли пул даромадларининг ўсишига иш ҳақининг 39,9% га, ижтимоий трансфертларнинг 30,2% га ва тадбиркорлик фаолиятидан олинадиган даромадларнинг 28,5% га ўсиши ҳисобига эришилди. Натижада, аҳолининг пул даромадлари таркибида иш ҳақининг улуши 29,1% ни (2005 йилнинг 9 ойида 27,4%), ижтимоий трансфертлар - 14,8%, тадбиркорлик даромадлари улуши - 56,1 %ни ташқил этди (3 - жадвал). Аҳолининг пул даромадлари таркибида иш ҳақи улушининг ошишига, иш ҳақининг бошқа манбаларига қараганда тезроқ ўсиши ижобий тенденциясининг давом этаётганлиги ҳисобига эришилмоқда. 4 - жадвал. Ҳудудлар кесимида ялпи ҳудудий маҳсулот, аҳолининг пул даромадлари ва ҳаражатлари (республика ўртача даражасига нисбатан фоизларда) 2 Ҳудудлар 2006Й. 1-Шч. Аҳоли жон бошига ЯҲМ Аҳоли жон бошига пул даромадлари Аҳоли жон бошига истеъмол ҳаражатлари Қорақалпоғистон Республикаси 45,3 58,1 45,2 вилоятлар: Андижон 76,2 88,7 100,0 Бухоро 99,5 96,6 94,1 Жиззах 72,3 63,7 54,3 Қашқадарё 84,6 71,3 65,3 Навоий 201,9 151,9 99,5 Наманган 46,0 64,2 69,9 Самарқанд 56,4 65,0 69,8 Сурхондарё 59,3 78,8 74,0 Сирдарё 70,6 75,2 55,8 Тошкент 111,0 98,5 100,2 Фарғона 71,6 80,0 91,7 Хоразм 63,0 73,5 77,1 Тошкент шаҳри 175,5 333,6 341,9 2 Ўзбекистон иқтисодиѐти.Ахборот ва таҳлилий шарҳ, 2006 йил январ-сентябрь - Т.: ―Ўзбекистон‖, 2006.

Узбёкистон Республикаси 100,0 100,0 100,0 Манба: Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қумитаси Иш ҳақининг ошиши бир нечта омиллар натижасида рўй берди: а) иқтисодиётда банд бўлган аҳоли сонининг ошиши (437,7 мингта янги иш ўрни яратилди); б) педагоглар ва медицина ходимларининг меҳнатига ҳақ тўлашнинг такомиллаштирилган тизимини қўлланилиши натижасида, ўқитувчилар ва шифокорлар иш ҳақининг ошиши (меҳнатга ҳақ тўлаш тариф ставкаси 21 минг бошланғич синф ўқитувчилари учун 1,3 марта, 435 минг юқори синф ўқитувчилари учун 1,4 марта, медицина ходимлари учун 1,4 марта ошди); в) бюджет соҳаси хизматчилари иш ҳақининг 1,44 марта ошиди. Ижтимоий трансфертлар ҳажмининг ошиши, ижтимоий дастурларнинг амалга оширилиши ва аҳолининг ҳимояга муҳтож қатламларини ижтимоий ҳимоя қилиниши ҳисобига таъминланди. 2006 йилнинг 9 ой мобайнида 1123,5 минг ёрдамга муҳтож 18 ёшгача болалари бўлган оилалар, 292,2 минг 2 ёшгача боласини тарбиялаётган, ишламаётган оналар, 179,4 минг кам таъминланган оилаларга давлат томонидан ижтимоий ёрдам кўрсатилди. Ижтимоий нафақалар ва моддий ёрдам ҳажми ўрта ҳисобда 15% га ўсди. "Ҳомийлар ва шифокорлар йили" Давлат дастурини бажариш мақсадида, кам таъминланган оилаларга ва ёлғиз қарияларга 3,4 млрд сўмга яқин моддий ёрдам кўрсатилди. Йирик корхоналар, ташқилот ва муассасалар болалар уйларига, қариялар ва инвалидлар уй-интернатларига, мактаб-интернатларга ҳомийлик ёрдами кўрсатишди. Ҳомийлик ёрдами ҳисобига, 1,4 минг ёлғиз қарияларнинг уйларида 127,3 млн сўмлик таъмирлаш ишлари амалга оширилди, 23 минг ёлғиз пенсионерларга уйларига бориб хизмат кўрсатилди. Аҳолининг тадбиркорлик фаолиятидан олган даромадларининг ошишига, Ҳукумат томонидан кичик ва хусусий бизнесни ривожлантириш ва кичик тадбиркорликни рағбатлантиришга қаратилган чоратадбирларнинг амалга оширилаётганлиги имконият яратди. Йирик саноат корхоналари ва уй хизмати

ўртасидаги ҳамкорликни касаначиликнинг турли шаклларини ривожлантириш орқали рағбатлантиришга йўналтирилган чора-тадбирларни амалга ошириш натижасида, 114,6 минг ишчи ўринлари яратилди ва бу ўз навбатида аҳолининг тадбиркорлик даромадларининг ошишига сабаб бўлди. 2006 йилнинг 9 ойи мобайнида ушбу мақсадда иш билан таъминлашга кўмаклашиш жамғармасидан 10 минг кам таъминланган оилага 6,2 млрд сўмдан ортиқроқ маблағ ажратилди. Шахсий ёрдамчи, деҳқон ва фермер хўжаликларида чорва молларни кўпайтиришни рағбатлантириш Дастурини амалга ошириш доирасида аҳолини иш билан таъминлаш, тадбиркорлик фаолиятидан олинган даромадлар ва ижтимоий ҳимоя қилиш муаммолари ҳал қилинмоқда. Қорамол боқиш билан шуғулланаётган аҳоли банд аҳоли тоифасига киритилмоқда ва уларнинг ижтимоий ҳимояси таъминланмоқда. Жумладан, 2006 йилнинг 1 октябрь ҳолатига қорамол боқиш билан шуғулланаётган 255,5 минг киши меҳнат дафтарчалари билан таъминланди, улардан 99,2 мингтаси (38,8%и) Пенсия жамғармаси билан шартнома туздилар. Кам таъминланган оилаларга ижтимоий ёрдам кўрсатилди. 28,9 минг кам таъминланган оилага бепул қорамол тарқатилди. Қишлоқ жойларда кам таъминланган ва кўп болали оилаларга бепул қорамол берилиши шартлари тўғрисидаги Низом ишлаб чиқилди ва амалга оширилмоқда. Ушбу Низомда муҳтож оилаларни аниқлаш, уларнинг қорамол боқишдаги тажрибаси, шароитлари ва имкониятлари, шунингдек ем ва хашак билан таъминлаш критерийлари кўрсатиб берилган. Аҳоли жон бошига пул даромадларининг ҳудудлараро дифференциацияси 6,1 мартадан 5,7 мартагача қисқарганлиги кузатилди. Фақатгина Навоий вилояти ва Тошкент шаҳрида киши бошига тўғри келувчи ўртача пул даромадлари республикадаги ўртача кўрсаткичдан юқоридир. Бу ҳолат ушбу ҳудудларнинг юқори иқтисодий салоҳиятга эгалиги билан боғлиқдир. Навоий вилоятида жон бошига ялпи ҳудудий маҳсулот республика ўртача кўрсаткичидан 2,01 марта юқори, Тошкент шаҳрида эса 1,75 марта кўпроқдир (4- жадвал). Шунинг билан бир қаторда, жон бошига ЯҲМ республика даражасининг 40-60%и даражасида

бўлган ҳудудлар (Қорақалпоғистон Республикасида ўртача даражасининг 45,3%ини, Наманган вилоятида - 46,0%, Самарқанд вилоятида - 56,4%, Сурхондарё вилоятида - 59,3%) жон бошига нисбатан паст пул даромадларига эга бўлиши (Қорақалпоғистон Республикасида жон бошига ўртача даромадлар даражасининг 58,1% и, Наманган вилоятида - 64,2% и ва Самарқанд вилоятида -65,0%и) кузатилди. 5- жадвал. Аҳолининг пул ҳаражатлари таркиби (пул даромадларига нисбатан % ларда) 3 йиллар Аҳолининг пул даромадлари шундан пул ҳаражатлари Нақд пул қолдиғи Истеъмол ҳаражатлар и Мажбурий тўловлар ва бадаллар Банкларга қўйилган пуллар ва сотиб олинганқимматли қоғозлар ва валюталар 2005Й. 1-Шч. 100 72,1 7,7 16,8 3,4 2006Й. 1-Шч. 100 72,2 7,0 18,3 2,5 Манба: Ўзбекиистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси Қорақалпоғистон Республикаси, Жиззах, Қашқадарё, Наманган, Самарқанд, Сирдарё вилоятлардаги нисбатан паст даражадаги пул даромадлари мос равишда истеъмол ҳаражатларининг республика даражасининг 45-70%ига тенг бўлишига сабаб бўлди (Қорақалпоғистон Республикасида - 45,2%, Жиззахда - 54,3%, Қашқадарёда-5,3%, Наманганда-69,9%, Самарқандда - 69,8% ва Сирдарёда-55,8%). Ҳудудларнинг иқтисодий салоҳиятининг ўсиши ва инвестицион жозибадорлигининг ошиши иш ҳақининг ва аҳоли жон бошига даромадларнинг ўсишини рағбатлантирди, республикамизда ҳудудлараро дифференциация даражасини қисқаришига имкон яратди. 3 Ўзбекистон иқтисодиѐти.Ахборот ва таҳлилий шарҳ, 2006 йил январ-сентябрь - Т.: ―Ўзбекистон‖, 2006.

Аҳоли ҳаражатлари таҳлили шуни кўрсатадики, 2006 йилнинг январьсентябрь ойларида аҳоли ҳаражатлари республика бўйича 33,2 % га ўсди. Ушбу ўсишга истеъмол ҳаражатларининг 32,0%га, банкларга қўйилган пуллар ва сотиб олинган қимматли қоғозлар ва валюталар ҳажмининг 44,7%га ўсиши ҳисобига эришилди. (5-жадвал). Аҳоли ҳаражатлари таркибида истеъмол ҳаражатлари улуши 72,2%ни, мажбурий тўловлар ва бадаллар улуши 7,0%ни, аҳоли жамғармалари улуши 18,3%ни ташқил этди. 2006 йилнинг январь-сентябрь ойларида Фарғона (82,7%), Андижон (81,4%), Наманган (78,5%) ва Самарқанд (77,5%) вилоятларида истеъмол ҳаражатларининг пул даромадларидаги улуши энг юқори бўлган бўлса, Сирдарё (53,6%) ва Навоий (47,3%) вилоятларида энг паст бўлди (6 -жадвал).

6 - жадвал. Ҳудудларда пул даромадларининг ҳаражатлардан ортиши (фоизларда, пул даромадлари = 100%) 4 Ҳудудлар Пул ҳаражатлари ва жамғармалар Пул даромадларининг ҳаражатлардан ошишижами улардан, истеъмол ҳаражатлари 2005Й . 1Шч. 2006 Й. 1Шч. 2005 Й. 1Шч. 2006Й. 1Шч. 2005Й . 1Шч. 2006Й. 1Шч. Қорақалпоғисто н Республикаси 83,0 76,4 59,7 56,1 120,4 130,8 вилоятлар: Андижон 98,7 95,9 83,4 81,4 101,3 104,3 Бухоро 93,1 92,2 72,9 70,3 107,4 108,4 Жиззах 91,1 83,6 67,4 61,6 109,7 119,6 Қашқадарё 82,6 79,5 67,3 66,1 121,1 125,7 Навоий 71,8 72,5 46,2 47,3 139,3 137,9 Наманган 92,6 92,8 75,8 78,5 108,0 107,7 Самарқанд 96,5 91,9 77,7 77,5 103,6 108,9 Сурхандарё 86,9 83,3 70,4 67,7 115,1 120,1 Сирдарё 90,0 86,1 54,7 53,6 111,2 116,1 Тошкент 93,3 92,8 75,7 73,4 107,2 107,7 Фарғона 96,4 96,1 80,6 82,7 103,8 104,1 Хоразм 95,1 93,9 75,1 75,6 105,2 106,6 Тошкент шаҳри 110,3 120,7 70,9 73,9 90,6 82,8 Узбёкистон Республикаси 96,6 97,5 72,1 72,2 103,6 102,5 Манба: Узбёкистон Республикаси Давлат статистика қумитаси Аҳолининг даромадлари, ҳаражатлари ва жамғармалари динамикасини пул даромадларининг ҳаражатлардан ортиқлиги характерлайди. Навоий, Қашқадарё вилоятларида ва Қорақалпоғистон Республикасида пул даромадларининг 4 Ўзбекистон иқтисодиѐти.Ахборот ва таҳлилий шарҳ, 2006 йил январ-сентябрь - Т.: ―Ўзбекистон‖, 2006.

ҳаражатлардан кўпроқ ошганлиги кузатилган бўлса, Тошкент шаҳрида эса аксинча, ҳаражатлар ва жамғармаларнинг пул даромадларидан ошганлиги қайд этилди. Маълумки ўтиш даврида, барча соҳаларда бўлгандек, аҳолини ижтимоий ҳимоялаш ўзига хос хусусиятларига эга бўлади. Биринчи навбатда, камбағаллашув ўсади, ишсизлик кўпаяди, мухтожлик ошади. Маълумки, ишга яроқсизлар-ногиронлар, қариялар, кўп болали оилалар тўла давлат таъминнотидадир. Республика нафақа даражаси маош даражасидан жуда кам фарқ келади. Шу билан бирга аҳолининг барча қисми бу тизим билан қамраб олинган. Ҳозир даромадсиз хеч ким қолмади. Илгари эса фақат меҳнат қилган вақти асосида нафақа белгиланиб, кўпчилик меҳнатга лаёқати йўқлар нафақа олмас ва ҳаддан ташқари иқтисодий оғир ахволда қолар эдилар. Айниқса, бундай ахвол қишлоқ жойларда кўп бўлиб, кўпчилик аёллар шундай шароитда эдилар. Ҳозирги кунда барча қандайдир даромадга эга. Нафақалар тури кўпаймоқда кўп болали оналар фарзанд кўраётганлар болалигидан ногирон бўлиб меҳнат лаёқатини йўқотганлар ва шунга ўхшаганларнинг ҳаммаси тўла ижтимоий ҳимоя остига олинган. Нафақаларнинг энг паст миқдори белгиланган. Талабалар, аскарлар ҳам тўла давлат ҳимоясидадир. Даромадга таъсир кўрсатувчи давлат томонидан қўлланиладиган чора- тадбирлардан яна бир тури маълум мутахассисларга белгиланган имтиёзлар. Масалан, уруш қатнашчилари, байналмиллалчилар, аскарлар кабиларга бир қанча иқтисодий енгиликлар туғдирилган. Булар қаторига шахсий даромад солиғидан озод қилиш ёки имтиёз бериш, уй-жой тўлови, коммунал хизмат ҳақи тўлашдаги имтиёзлар киради. 2003 йилдан бошлаб бу имтиёзлар бекор қилиниб ўрнига давлат томонидан қўшимча даромадкомпенсация тўлаш жорий қилинди. Маълумки, бундай тўловлар шахсий даромадга ижобий таъсир кўрсатади. Аҳолининг даромади билан боғлиқ бўлган ижтимоий мухофазанинг энг инсонпарварлик хусусияти шуки, у инсоннинг иқтисодий эркинлиги, иқтисодий

ва жисмоний ҳаётини белгилаш билан боғлиқдир. Бу эса инсон учун энг муҳим масаладир. Бу масалани тўғри хал қилиш давлат етуклик даражасидан далолат беради. Халқаро тажрибада мустақил пул бирлигини жорий этишнинг бирданига ва аста-секин амалга ошириш усуллари мавжуд. Биринчи усулни шартли равишда «инқилобий», иккинчисини эса «тадрижий» деб аташ мумкин. Биринчи ҳолда бу жараён қисқа вақтда ва асосан тўсатдан ўтказилади. «Инқилобий» усулда аҳолининг умр бўйи йиққан пул жамғармаси қийматини сақлаб қолиш бош мақсад сифатида қўйилмайди. Миллий валютага ўтишнинг бу усулини танлаган ҳамдўстлик давлатлари фуқороларининг қандай жиддий қийинчиликларга дуч келганлигининг гувохимиз. Мазкур давлатларда бу ҳолат аҳолининг хақли эътирозларига сабаб бўлди, айрим давлатларда ҳатто ҳукумат инқирозларини юзага келтириб чиққан муҳим сабаблардан бири сифатида эътироф этилди. Қисқача хулоса Ижтимоий секторда баҳолар маҳсус рол ўйнайди. Улар ижтимоий неъматларни ҳар хил турдалигини ҳисобга олган ҳолда талаб ва таклифни ташкил этиш хусусиятлари билан белгиланади. Бу эса ижтимоий соҳа секторларига қараб (баҳоларни ташкил этишда) фарқларни мавжудлигини кўрсатади. Соф ижтимоий неъматлар худди шахсий неъматга ўхшаб иқтисодий таъминотга киради. Ижтимоий харажатларни шахсий ҳаражатларга солиштириш учун ижтимоий неъматларни альтернатив қийматини пул билан баҳолаш усули қўлланилади. Классик сиёсий иқтисодиётни ривожланишининг биринчи босқичларида жамият бойлигини аниқлашда икки принципиал ёндашув пайдо бўлган: биринчи-ишлаб чиқариш томонидан, иккинчи- фойдалик томонидан. Адам Смит классик сиёсий иқтисодиётни асосчиси бойликка ишлаб чиқариш томонидан бўлган ёндашувни ишлаб чиқган. У мамлакатда ишлаб чиқарилган маҳсулотни ўсишини аҳолини турмуш фаравонлиги ўсиши билан боғлаган эди.

У эркин бозор шундай қилиб ишалйдики бу ерда бозорни ҳар бир иштирокчиси ўзини шахсий иқтисодий манфаатини кўзлаб ишлайди ва юқори фойдага интилади деб ҳисоблар эди. Бу эса «кўринмас қўл» принципи асосида жамиятнинг фойдасига ижобий таъсир этади. Давлатнинг ижтимоий сиёсатида фуқароларнинг жамғармаларига бўлган муносабат ахамиятлидир. Айниқса, бу бозор иқтисодиёти шаклланиши даврига таалуқли. Умуман, нормал иқтисодиётда фаравонлик ўсиб жамғарманинг ҳам имкониятини оширади. Жамғармаларни инфляциядан сақлаш, қадрини пасайтирмай, айниқса инвестицияда фойдаланиш самарадорлигини таъминлаш, умумий иқтисодий ривожланишни тезлаштиради. Юқорида таъкидлаганимиздек, бозор иқтисодиётида қатнашувчилар фаолияти маълум даражадаги даромад олиш, фойда олииш билан якунланади. Албатта, бу сармоя ҳажми, фаолият самарасига боғлиқдир. Даромад олиш бозор муносабатлари таъсирига бевосита ёки билвосита боғлиқ бўлиши мумкин.

Тавсия этилган адабиётлар: Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг «Янгиланиш ва барқарор тараққиёт йўлидан янада изчил харакат қилиш, халқимиз учун фаровон турмуш шароити яратиш-асосий вазифамиздир» маърузаси. – «Халқ сўзи», 2007 йил, 13 февраль. Каримов И.А. «Эришилган марраларимизни мустаҳкамлаб, ислоҳотлар йўлларини излаб бориш - асосий вазифа» Халқ сўзи 2004й. 10 феврал. Игнатов В.Г., Батурин Л.А., Бутов В.И. Экономика социалной сфере. Ростов на Дону, 2004. Ишмухамедов А.Э., Каланова М.З. «Ижтимоий соҳа иқтисодиёти» Маърузалар матни Т.: ТДИУ, 2005. Ефимова М.Р., Багнова С.Г. «Социальная статистика» М.: Финансы и статистика, 2003.

O'xshashlar

ИЖТИМОИЙ НАФАҚАЛАР ВА ИМТИЁЗЛАР

Иқтисодиётнинг давлат томонидан тартибга солиниши

Ижтимоий суғурта ва хайрия жамғармалари

Иктисодий, молиявий ва ижтимоий хавфсизлик

Иктисодий, молиявий ва ижтимоий хавфсизлик