Истеъмол товарларига таклифнинг шаклланиши - Iqtisodiyot - Referatlar

Истеъмол товарларига таклифнинг шаклланиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

313 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1 Истеъмол товарлари таклифи тушунчаси. 2 Истеъмол товарлари таклифининг манбалари ва тавсифи. 3 ўзбекистонда истеъмол товарлар таклифини шаклланиш тенденциялари. 4 Истеъмол товарлари таклифини режалаштириш.

www.arxiv.uz Истеъмол товарлари таклифи тушунчаси Бизлар фақат истеъмолтоварлари таклифи тўғрисида фикр юритамиз. Жамиятда таклифни бошқа турлари ҳам мавжуд. Уларни инсон, жамият эҳтиёжларидан келиб чиқиб турлаш мумкин. Масалан: I. Ишлаб чиқариш воситалари таклифи: а) меҳнат қуроллари таклифи; б) ишчи кучи таклифи. II. Молиявий ресурслар таклифи; III. Маънавий эҳтиёжларни қондирувчи таклифлар; IV. Руҳий эҳтиёжларини қондирувчи таклифлар; V. Хавфсизликни, мудофани таъминловчи; VI. Дунё океани, космосни ўрганишни таъминловчи; VII. Экологик муҳитни сақловчи; VIII. Бошқа хизматлар таклифи. Умуман олганда таклиф – тарихий-иқтисодий категория. Таклиф бозорнинг асосий элементларидан бири. Истеъмол товарлари таклифи деганда сотишга мўлжалланган, бозорга келтирилган, у ерда турган ва келтирилиши мумкин бўлган товарлар массасини тушинамиз. Яъни унинг қиймати, миқдори ва ассортименттини кўз олдимизга келтиришимиз керак. Истеъмол товарлари таклифи аҳолини истеъмол товарларига бўлган талабини қондиришни ашёвий (натурал) асосини ташкил қилади. Истеъмол товарлари таклифи ўзининг хажми ва таркиби бўйича аҳолининг шахсий эҳтиёжини қондиришга қаратилади. Истеъмол товарлари таклифи тушунчаси билан бозор сиғими деган кўрсаткич тиғиз боғлиқ. Бозор сиғими деганда қандайдир даврда (кун, ой, йил) бозорда сотилиши мумкин бўлган товарлар қийматини пулдаги ифодаси тушинилади. Шундай қилиб, бозор сиғими истеъмол товарлари таклифини қиймат миқдорини англатади. У фақат қиймат кўрсаткичида ифодаланади.

www.arxiv.uz Истеъмол товарлари таклифи бирон бир вақт даврига қиймат (сўм),натурил ва нисбий (кунлар) кўрсаткичлар орқали ҳисобга олинади, таҳлил қилинади, режалаштирилади ва келажакка башорат қилинади. Истеъмол товарлари таклифини аҳолига сотиш учун мўлжалланган қисми бозор фонди деб аталади. Унинг ҳажми истеъмол бозорига ҳар хил манбалардан кирган товарларнинг миқдори ва товарлар заҳираси билан белгиланади. Истеъмол товарлари таклифининг манбалари ва тавсифи Истеьмол товарлари таклифини шаклланиши ҳудуд, вилоят, давлат миққиёси бўйича, уларни яратиш ва келиш манбалари нуқтаи назардан ўрганилади. Истеъмол товарлари таклифини манбаларига қуйидагиларни киритиш мумкин. I. Табиат томонидан яратилган (ер, сув, табиий бойликлар ёки табиий қазилмалар). II. Ишлаб чиқариш. Саноатнинг барча турлари. Бу ерда катта саноат корхоналари (оғир, енгил, озиқ-овқат саноати) эътиборга олинмоқда. III. Қишлоқ хўжалиги махсулотлари тайёрлаб берувчилар IV. Ишлаб чиқариш ва қишлоқ хўжалиги соҳасидаги кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик корхоналари, фирмалари ва микрофирмалар. V. Қишлоқ ва шаҳар аҳолисини тарморқа, дача хўжалиги. VI. Чет эл, бошқа ҳудуд, вилоятлардаги (юқорида келтирилган) беш гуруҳда яратилган маҳсулотни етказувчилар. Келтирилган манбалар умумлаштирилган тарзда берилмоқда. Ушбу манбалар мулк шаклига, таркибий тузулмасига қараб (масалан, вазирлик, идоралар, уюшмалар каби), яна ҳар хил шаклдаги манбаларга тавсифланиши мумкин. Истеъмол товарлари таклифи манбалари, ассортиментти, ишлатилиш йўналишлари бўйича турларга бўлинади. 1- чизма .

www.arxiv.uz Истеъмол таклифини таснифланиши Таснифланиш аломатлари Истеъмол товарлари таклифи I. Манбалари бўйича Табиий неъматлар Ишлаб чиқариш қишлоқ хўжалиги Кичик бизнес Аҳолининг томорқа хўжалиги Экспорт , импорт II. Ассотименти бўйича 2.1. Озиқ - овқат товарлари 2.2. Ноозиқ - овқат товарлари III. Ишлатилиш йўналишлари бўйича Истеъмол товарлари бозорида қайта ишлаб чиқаришга Ишлаб чиқариш истеъмолига Натурал тўловларга (қишлоқ хўжалигида) Давлат резевлари Давлат бюджети ташкилотлари фондлари Экспорт Товар заҳиралари 3. Ўзбекистонда истеъмол товарлар таклифини шаклланиш тенденциялари Истеъмол товарлари таклифини натурал – ашёвий таркиби ишлаб чиқариш (саноат, қишлоқ хўжалиги, аҳолининг шахсий хўжалиги)нинг товар маҳсулотлари ҳажми ва таркибига боғлиқдир. Уларни шаклланиши давлатнинг ишлаб чиқариш салоҳияти, иқтисодиётни ривожланганлик даражаси, ташқи иқтисодий алоқаларнинг ривожланиши ва бир қатор бошқа омилларга боғлиқ бўлади. Истеъмол товарлари таклифини қийматини шаклланиши бир томондан таклифни натурал – ашёвий ҳажмининг миқдори билан, иккинчи томондан баҳонинг миқдори билан тиғиз боғлиқдир. Ўзбекистонда истеъмол товарлари таклифини шаклланишини статистик

www.arxiv.uz маълумотлар асосида кўриб чиқамиз. Республикада истеъмол товарлари таклифини ҳажмини ва таркибини шаклланишида саноатнинг ривожланиши алоҳида ўрин тутади. Ташқи ва ички талабнинг ортиши ва хўжалик юритиш шароитларининг яхшиланиши саноатнинг барқарор ривожланишига ижобий таъсир кўрсатди. Саноат маҳсулотларини ишлаб чиқариш 2004 йилда ўтган йилга нисбатан 9,4%га ортди ва 8074,8 млрд. сўмни ташкил этди. Саноатнинг юқори суръатлар билан ривожланишига корхоналарнинг қайтадан таркибий ўзгартирилиши, тармоқлар бошқарув тизимини ислоҳ қилиш, иқтисодиётнинг реал секторида иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш чора – тадбирларини амалга оширилиши сабабли эришилди. Асосий турдаги саноат маҳсулотларини ишлаб чиқариш ҳажми 1 жадвалда келтирилмоқда. 1 – жадвал. Асосий турдаги саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш Ўлчов бирлик лари Натурал кўринишда асосий махсулотлар ишлаб чиқариш Асосий махсулот ишлаб чиқариш индекси (ўтган йилга нисбатан %да) 2003 2004 2003 2004 Электроэнергия млн.кВтс 48698 49627 100,2 101,9 Нефть минг.т 7134 6580,3 99,1 92,2 Газ млн.куб.м 57487,1 59864,9 99,7 104,1 Сиқилган газ минг.т 160,6 197,2 131,2 122,8 Кўмир минг.т 1904 2700 69,8 141,8 Енгил автомобиллар дона 40505 70070 116,7 173,0 «Дамас» дона 6962 9495 106,1 136,4 «Тико» дона 5989 1133 108,5 18,9 «Нексия» дона 23999 39079 182,6 162,8

www.arxiv.uz «Матис» дона 3246 19856 34,2 6,1р «Ласетти» дона 309 507 - 164,1 Рангли телевизорлар дона 14770 53345 13,8 м 3,6 м Холодильник ва музлатгичлар дона 2513 3099 23,7 123,3 Кондиционерлар дона 1628 3001 81,5 184,3 Кир ювиш машиналари дона 1195 973 7,0 м 81,4 Синтетик ювиш воситалари т 1734 1233 58,9 71,1 Лок бўёқ материаллари т 6775 9463 145,6 139,7 Девор учун ишлатиладиган қурилиш материаллари млн.донашартли ғишт 119,4 105,0 65,8 87,9 Цемент минг.т 4062,5 4803,8 103,5 118,2 Асбоцемент материаллари млн.лист 313,6 350,3 105,0 111,7 Линолеум минг.кв.м 360 16,0 86,3 4,4 Керамик плиталар минг.кв.м 516,1 446,4 99,4 86,5 Пахта толаси т 945893 976656 94,0 103,3 Пахта бўзи т 159806 159108 102,4 99,6 Пахта калава ип т 574,0 676,7 66,3 117,9 Манба: ЎзР Давлат статистика қўмитаси. Истеъмол товарларини мамлакатнинг ўзида ишлаб чиқришга қаратилган иқтисодий ислоҳатлар ўзининг ижобий натижаларини бермоқда. 2004 йилда ички бозорда мамлакатда ишлаб чиқарилган истеъмол товарларининг улуши 75,0 % ни, жумладан озиқ-овқат маҳсулотларининг улуши 95% ни, ноозиқ-овқат махсулотларининг улуши эса 50,0%ни ташкил этган. 2004 йилда истеъмол товарларини ишлаб чиқариш ҳажми 2405,1 млрд.

www.arxiv.uz сўмни, жумладан озиқ-овқат товарлари 1030,2 млрд. сўм ароқ, вино ва пиво махсулотлари 162,7 млрд. сўмни ташкил этди. Бунда истеъмол товарларни ишлаб чиқришни ўсиш сурати 2003 йилдаги 8,4 %га нисбатан 13,4 %ни (ёки солиштирма баҳоларда 280 млрд. сўмни) ташкил этди. Озиқ-овқат махсулотларни ишлаб чиқариш 9,9 %га (2003 йил 6,6 %), ноозиқ-овқат махсулотлари 18,6 %га (12,1%) ортди. (2 жадвал). Истеъмол товарларни ишлаб чиқаришдаги бундай тенденция саноат корхналари, кичик тадбиркорлик субъектлари фаолиятининг кучайганлиги, фермер ва дехқон хўжаликлари томонидан қишлоқ хўжалиги хом ашёсини қайта ишлаш даражасининг ортганлиги билан боғлиқ. Ноозиқ-овқат товарлари ишлаб чиқаришда маиший техникаларни (телевизор 3,6 марта, музлаткичлар 23,3 %, электрдазмоллар 4,4 %), енгил автомобиллар (72,6 %га), гилам махсулотлари (40,2 %) ва пайпоқ махсулотлари (10,0 %га) кўпайганлиги ўсиш тенденсиясини таъминлади(1,2, 3, 6 жадваллар). 2 – жадвал Истеъмол товарларини ишлаб чиқариш динамикаси (ўтган даврга нисбатан %да) 2003 2004 Истеъмол товарлари 108,4 113,4 Озиқ-овқат товарлари 106,6 109,9 Ароқ-вино ва пиво 98,2 100,9 Ноозиқ-овқат товарлари 112,1 118,6 Енгил саноат товарлари 112,2 99,4 Манба: ЎзР Давлат статистика қўмитаси. 3 – жадвал Истеъмол товарларини ишлаб чиқариш данамикаси (ўтган йилга нисбатан %да) 2000 2001 2002 2003 2004 Истеъмол товарлари 106,2 107,6 108,4 108,4 113,4 Озиқ овқат товарлари 110,5 110,2 116,1 106,6 109,9 Ароқ - вино ва пиво 108,1 102,6 95,5 98,2 100,9

www.arxiv.uz Ноозиқ овқат товарлари 101,7 106,3 103,7 112,1 118,6 Енгил саноат товарлари 117,3 110,7 105,8 112,2 99,4 Манба: ЎзР Давлат статистика қўмитаси. Истеъмол товарларни ишлаб чиқариш таркиби деярли ўзгаришсиз қолди. Иқтисодиётни ва саноат ишлаб чиқаришини ислоҳ қилиш натижасида ноозиқ овқат маҳсулотларини ишлаб чиқариш суръатининг ўсиши давом этди. 2004 йилда уларнинг ялпи истеъмол товарларини ишлаб чиқариш таркибидаги ҳиссаси 2003 йилдаги кўрсаткичга нисбатан 2,2 фоиз пунктга (50,4%-48,2%) ортди (4, 5 жадваллар). 4 – жадвал Истеъмол товарларини ишлаб чиқариш таркиби (%) 2003 2004 Истеъмол товарлари 100,0 100,0 Озиқ овқат товарлари 44,2 42,8 Ароқ-вино ва пиво 7,6 6,8 Ноозиқ-овқат товарлари 48,2 50,4 Енгил саноат товарлари 14,0 12,3 Манба: ЎзР Давлат статистика қўмитаси маълумотлари асосида. 5 – жадвал Истеъмол товарларини ишлаб чиқариш таркиби 2000 2001 2002 2003 2004 Истеъмол товарлари 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Озиқ-овқат товаралари 44,6 45,6 47,1 44,2 42,8 Ароқ-вино ва пиво 11,9 9,9 8,6 7,6 6,8

www.arxiv.uz Ноозиқ-овқат товарлари 43,5 44,5 44,3 48,2 50,4 Енгил саноат товарлари х 12,0 11,6 14,0 12,3 Манба: ЎзР Давлат статистика қўмитаси маълумотлари асосида. Йирик саноат корхоналари томонидан янги пахта хосилини қайта ишланиши 2004 йил натижасига кўра трикотаж ва пайпоқ, ўсимлик ёғи каби махсулотларни ишлаб чиқариш суратларининг пасайишини олдини олди (6, 7 жадваллар). 2004 йил нитажаларига кўра гилам маҳсулотларини ишлаб чиқариш 2003 йилда Хоразм вилоятида «Хива Карпек» ҚК фойдаланишга топширилганлиги натижасида ишлаб чиқаришнинг 40,2 % ўсиши кузатилди. Мамлакатда етиштирилган буғдой ҳосили ҳисобига ун маҳсулотлари ишлаб чиқаришнинг 45,6 % га, макорон махсулотларни ишлаб чиқариш 10,1 %га кўпайди (6 жадвал). 6 – жадвал Истеъмол товарларининг асосий турларини ишлаб чиқариш (ўтган даврга нисбатан %да) 2003* 2004* Пахта матолари 97,8 82,0 Ипак матолари 100,3 91,4 Гилам ваг илам махсулотлари 2,8 м 140,2 Пайпоқ махсулотлари 188,4 110,0 Трикотаж махсулотлари 100,6 95,9 Пойафзал 99,9 81,9 Сут ва сут махсулотлари 107,6 183,4 Сир бринза билан 78,4 89,1 Консервалар 119,8 80,9 Шакар 114,2 78,0 Ун 73,7 145,6 Нон ва нон махсулотлари 55,2 89,0

www.arxiv.uz Макарон махсулотлари 60,4 110,1 ўсимлик ёғи 97,8 100,5 Узум виноси 73,4 59,9 Ароқ ва ликёр ароқ махсулотлари 96,6 107,1 Алкаголсиз ичимликлар 25,3 26,9 Сигарет ва папирослар 92,5 94,6 Манба: ЎзР статистика қўмитаси * кўрсаткичлар йирик корхоналар бўйича берилган. Истеъмол товарларини ишлаб чиқаришнинг юқори суръатлари Навоий вилоятидан ташқари (97,3%) барча вилоятларда таъминланган. Нисбатан юқори кўрсаткичлар қуйидаги ҳудудларда кузатилди: Андижон (45,6 %), Фарғона (19,2 %), қашқадарё (17,1 %) вилоятларида (8.2.3.8 жадвал). Мамлакат ҳудудларида истеъмол товарларини ишлаб чиқаришнинг ўсишига кўп жиҳатдан кичик тадбиркорлик субъектлари, жумладан, нон ва нон маҳсулотлари, мева ва сабзавот консервалари, вино, алкоголсиз ичимликлар ишлаб чиқарувчи кичик корхоналар фаолиятининг фаоллашганлиги ижобий таъсир кўрсатди. 7 – жадвал Саноат корхоналари томонидан истеъмол товарларининг асосий турларни ишлаб чиқариш динамикаси (* ўтган даврга нисбатан %да) 2000 2001 2002 2003 2004 Пахта матолари 107,8 111,9 106,9 97,8 82,0 Ипак матолари 102,0 98,3 97,4 100,3 91,4 Гилам ва гилам махсулотлари 71,4 104,8 108,3 2,8 м 140,2 Пайпоқ махсулотлари 119,9 63,4 77,0 188,4 110,0 Трикотаж

www.arxiv.uz махсулотлари 97,6 85,7 82,4 100,6 95,9 Пойафзал 111,3 149,1 109,5 99,9 81,9 Сут ва сут махсулотлари 91,2 102,5 115,9 107,6 183,4 Сир бринза билан 89,7 87,2 74,3 78,4 89,1 Консервалар 103,8 97,1 101,3 119,8 80,6 Шакар 48,6 2,8м 7,6м 114,2 78,0 Ун 94,0 103,4 87,1 73,7 145,6 Нон ва нон махсулотлари 106,3 100,4 99,5 55,2 89,0 Макарон махсулотлари 107,7 110,7 81,0 60,4 110,1 Ўсимлик ёғи 108,0 96,3 93,8 97,8 100,5 Узум виноси 89,3 118,8 116,6 73,4 59,9 Ароқ ва ликёр ароқ махсулотлари 99,1 92,5 92,5 96,6 107,1 Алкоглсиз ичимликлар 107,5 77,8 93,1 25,3 26,9 Сигарет ва папирослар 72,8 89,8 101,0 92,5 94,6 Манба: ЎзР Давлат статистика қўмитаси *2003-2004йй. Кўрсаткичлари йирик корхоналар бўйича олинган. 8 – жадвал Ўзбекистон худудларида истеъмол товарларини ишлаб чиқариш (ўтган йилганисбатан %да) 2003 2004 Ўзбекистон Республикаси 108,4 113,4 Қорақолпоғистон Республикаси 104,7 110,3 Андижон 120,3 145,3 Бухоро 106,0 107,8 Жиззах 129,0 115,2 Қашқадарё 108,8 117,1 Навоий 105,3 97,3

www.arxiv.uz Наманган 114,0 110,4 Самарқанд 106,8 109,9 Сурхондарё 106,2 115,2 Сирдарё 104,2 107,5 Тошкент 107,1 111,7 Фарғона 101,6 119,2 Хоразм 114,5 101,4 Тошкент ш. 102,7 103,4* Манба: ЎзР Давлат статистика қўмитаси (*«Шакар Инвестментс» ҚК ва «КокаКола» ҚКдан ташқари.) 2004 йилда истеъмол товарларини ишлаб чиқаришнинг ҳудудий таркиби сақланиб қолди. Нисбатан юқори улушга эга бўлган худудлар Андижон(20,3 %), Тошкент(11,4 %), Фарғона(9,8 %) вилоятлари ва Тошкент ш.(17,5 %) ҳисобланади (9-жадвал).

www.arxiv.uz 9-жадвал Истеъмол товарлари ишлаб чиқаришнинг ҳудудий таркиби (%) 2003 2004 Ўзбекистон Республикаси 100,0 100,0 Қорақолпоғистон Республикаси 1,9 1,9 Андижон 15,8 20,3 Бухоро 9,0 8,5 Жиззах 2,8 2,9 Қашқадарё 4,1 4,3 Навоий 2,6 2,2 Наманган 4,7 4,6 Самарқанд 9,5 9,2 Сурхондарё 2,9 2,9 Сирдарё 1,9 1,8 Тошкент 11,5 11,4 Фарғона 9,4 9,8 Хоразм 3,1 2,7 Тошкент ш. 20,8 17,5* Манба: ЎзР Давлат статистика қўмитаси маълумотлари асосида муаллиф ҳисоб китоблари (* «Шакар Инвестментс» ҚК ва «КокаКола» ҚК дан ташқари). Озиқ-овқат товарларини ишлаб чиқариш кўрсаткичлари Тошкент шаҳрида (91,3 %) ташқари барча ҳудудларда юқори бўлган. Бунинг сабаби, шаҳарда жойлашган «КокаКола» ичимлиги ҚК ва «Шакар инвестментс» ҚКда хом ашё етишмаслиги натижасида ишлаб чиқариш қувватларининг пасайиб кетиши бўлди. (8.2.3.6-жадвал). Енгил саноат махсулотларини ишлаб чиқаришнинг асосий қисми пахта ва ипак маҳсулотлари, трикотаж, тўқимачилик, гилам махсулотлари ва пойафзал ишлаб чиқарувчи ҳудудлар ҳиссасига тўғри келмоқда. Бундай ҳудудлар жумласига Бухоро (20,5 %), Фарғона (14,1 %), Андижон (11,5 %), Тошкент (11,1 %) вилоятлари ва Тошкент шаҳри(12,3 %) киради. Навоий вилоятидаги кимё мажмуа корхоналарида енгил саноат махсулотларини ишлаб чиқаришнинг

www.arxiv.uz пасайиши уларнинг вилоятдаги ва Республикадаги кўрсаткичларни пасайтириб юборди (7, 8 жадваллар). 2004 йилда енгил автомобиллар, пахта ва ипак матолари, пайпоқ, тўқимачилик махсулотлари, мева-сабзавот консервалари, соклар, вино махсулотлари истеъмол товарлари экспортини асосий ташкил қилади. Натижада истеъмол товарлари экспорти 45,9 %га, жумладан, ноозиқ-овқат махсулотлари экспорти 50,5 %, озиқ-овқат махсулотлари экспорти 32,9 % га ортди. Ноозиқ- овқат товарлари ҳисобига экспорт таркибидаги истеъмол товарлари улуши 1,0% даражада ошди (10, 11 - жадваллар). 2003-2004 йилларда истеъмол товарлари жами экспорти мос равишда 314,7 ва 483,6 млрд. сўмни ташкил этди. Импорт эса 581,2 ва 351,3 млн. сўм бўлиб, истеъмол товарлари импорти республикага озиқ-овқат махсулотларини олиб киришнинг (87,4%) қисқариши натижасида камайди. Натижада мамлакатда ишлаб чиқарилган озиқ-овқат товарлари ҳисобига ички бозорнинг таъминланиши 95 % га етди. Импорт бўйича озиқ-овқат товарларидан шакар, гўшт ва сут консервалари, чой, чорвачилик ва ўсимлик ёғлари, ноозиқ-овқат товарларидан – оёқ кийим, матолар, трикотаж ва турли пайпоқ махсулотлари, кимёвий толалар, мураккаб маиший техника товарлари ва бошқа махсулотлар олиб келинди (10, 11- жадваллар). 10 жадвал Истеъмол товарларини экспорт ва импорти (ўтган даврга нисбатан %да) 2003 2004 Экспорт, жами 124,6 130,3 Истеъмол товарлари 121,3 145,9 Озиқ-овқат товарлари 96,5 132,9 Ароқ, вино ва пиво 32,8 81,3 Ноозиқ-овқат товарлари 133,3 150,5 Импорт, жами 109,3 128,7 Истеъмол товарлари 108,3 106,8 Озиқ-овқат товарлари 88,9 87,4 Ароқ, вино ва пиво 87,1 130,4 Ноозиқ-овқат товарлари 120,5 115,8 Манба: ЎзР Давлат статистика қўмитаси

www.arxiv.uz 11 жадвал Истеъмол товарларини экспорт ва импорт таркиби (ўтган даврга нисбатан % да) 2003 2004 Экспорт, жами 100,0 100,0 Истеъмол товарлари 8,7 9,7 Озиқ-овқат товарлари 2,2 2,3 Ароқ, вино ва пиво 0,1 0,1 Ноозиқ-овқат товарлари 6,4 7,4 Импорт, жами 100,0 100,0 Истеъмол товарлари 20,2 16,7 Озиқ-овқат товарлари 6,4 4,4 Ароқ, вино ва пиво 0,0 0,0 Ноозиқ-овқат товарлари 13,8 12,4 Манба: ЎзР Давлат статистика қўмитаси маълумотлари асосида муаллиф хисоб китоблари Мамлакатда иқтисодий ўсишни таъминлаш ва иқтисодий ислоҳатларни чуқурлаштиришда аграр сектор муҳим рол ўйнайди. 2004 йилда ялпи ички маҳсулот таркибида қишлоқ хўжалигининг улуши 26,8 %ни ташкил этди. Маскур сектор охирги йиллар давомида барқарор суръатларда ривожланиб келмоқда. Барча мулк шаклларида яратилган қишлоқ хўжалиги махсулотларининг умумий ҳажми 2004 йилда 4732,0 млрд. сўмни ташкил этди. ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 10,1 % ўсиш таъминланди. 2003 йилга нисбатан барча мулк шаклларида экин майдонлари 2,6 %га (3790,1 минг га дан 3691,5 минг га) ёки 98,6 минг га қисқарди. Жумладан, донли экинларнинг майдони 124,4 минг га, ем-хашак 35,2 минг га, мева-сабзавотлар14,3 минг га, техник экинлар майдони эса 71,8 минг га, жумладан, пахта экин майдонлари 62,7 минг. га кўпайди.

www.arxiv.uz 2004 йилда ширкат хўжаликлари экин майдонларининг камайиш тенденцияси давом этиб, фермер ва деҳқон хўжаликлари улуши ортиб бормоқда. Агарда 2003 йилда экин майдонлари таркибида фермер хўжаликларининг улуши 36,9 %ни, деҳқон хўжаликлари улуши 11,1 %ни ташкил этган бўлса, 2004 йилга келиб бу кўрсаткич мос равишда 47,7 % ва 11,7 %ни ташкил этди, ширкат хўжаликларининг улуши51,9 %дан 40,5 %га камайди. Илк бора юқоридаги қайт этилган ўсиш суръатларига об-хавонинг қулай келиши натижасида эмас, балки зарар билан ишлаётлан ширкат хўжаликлари ўрнида фермер хўжаликларини ташкил этиш, корхоналарни кредитлашнинг янги механизмларини жорий этиш, агротехник тадбирларни ўз вақтида ўтказиш, зарур миқдордаги минерал ўғитлар билан ўз вақтида таъминлаш ва шартнома муносабатларини такомиллаштириш эвазига эришилади. 2004 йилда қишлоқ хўжалиги ялпи махсулоти таркибида сезиларли ўзгаришлар юз беради. Деҳқончиликнинг улуши 2003 йилдаги 51,6 % ўрнига 53,7 %га ортди, чорвачиликнинг улуши эса мос равишда 48,4 %дан 46,3 %га камайди. Чорвачиликдаги вазият олдинги йилларга нисбатан бирмунча яхшиланди. Йирик шохли қорамол, қўй ва эчкилар ҳамда паррандаларнинг сони ортди. Барча мулк шаклларида чорвачилик махсулотларини ишлаб чиқариш 6,8 %га ортди. Нисбатан юқори кўрсаткичларга қўй ва эчкилар (6,4%) ҳамда паррандаларнинг (5,9 %) жон бошини ортганлигига таалуқли (13 жадвал).

www.arxiv.uz Махсулотлар 2003 2004* Барча мулк шаклларида Қишлоқ хўжалиги корхоналари Фермер хўжаликлари Деҳқон хўжаликлари Барча мулк шаклларида Қишлоқ хўжалиги корхоналари Фермер хўжаликлари Деҳқон хўжаликлари Пахта 280,3 1741,8 1061,5 х 3535,4 1707,1 1828,3 х Дон 6319,2 3075,6 2264,1 979,5 6017,1 2211,6 2781,5 1024,0 Буғдой 5625,6 2805,4 2030,3 789,9 5502,5 2085,2 2584,9 832,4 Гуруч 350,8 162,3 145,7 42,8 187,3 54,0 105,7 27,6 Картошка 834,4 49,7 33,5 751,2 892,7 45,7 43,1 803,9 Сабзавотлар 3301,4 626,0 353,5 2321,9 3315,9 355,6 384,4 2575,9 Полиз экинлари 587,3 77,8 177,8 331,7 571,3 46,2 174,1 351,0 Мева 765,8 231,5 56,6 477,7 846,3 215,9 109,5 520,9 Узум 401,5 160,5 22,5 218,5 577,6 264,3 56,9 256,4 12 – жадвал Барча мулк шакллари бўйича қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг етиштириш (минг т.) Манба: ЎзР Давлат статистика қўмитаси * кутилаётган

www.arxiv.uz 13 - жадвал Барча мулк шакллари бўйича қорамол ва паррандалар сони (минг бош) 2003 2004* Барча мулк шакллари да қишлоқ хўжали ги корхона лари Фермер хўжаликл ари Деҳқон хўжаликла ри Барча мулк шаклларида қишлоқ хўжали ги корхоналар и Фермер хўжаликл ари Деҳқон хўжаликла ри Йирик щохли қорамол 5878,8 284,2 291,6 5303,0 6232,6 228,2 309,9 5694,5 қўй ва эчкилар 9928,6 2460,8 309,4 7158,0 10560,3 2449,9 419,6 7690,8 Чўчқа 89,9 31,3 12,7 45,9 83,8 20,2 14,8 48,8 Паррандалар 7675,7 5630,4 770,9 11274,4 18726,9 5139,6 466,6 12820,7 Манба: ЎзР Давлат статистика қўмитаси (* кутилаётган )

www.arxiv.uz Қорамоллар жон бошининг ортиши асосан деҳқон ва фермер хўжаликлари ҳисобига эришилди. Шу билан бир қаторда ширкат хўжаликларида қорамоллар ва паррандаларнинг сонининг камайиши кузатилди. Бу эса, уларнинг ўрнида чорвачиликка ихтисослашган фермер хўжаликларининг ташкил этилиши билан изоҳланади. Чорвачиликнинг асосий маҳсулотларини ишлаб чиқариш кўпайди, жумладан, гўшт 6,4 %, сут 6,2 %, тухум 13,9 %га ортди. Чорвачилик маҳсулотларининг асосий ишлаб чиқарувчилари деҳқон хўжаликларидир. Амалга оширилган институционал ва таркибий ўзгаришлар натижасида қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқаришда илғор мулк шаклларидан бўлган фермер хўжаликларининг улуши ортиб бормоқда, шаркат хўжаликларининг улуши камаймоқда. қайта ташкил этилган 326 та ширкат хўжаликлари ўрнига жами майдони 769,1 минг гектарга эга бўлган 15118 та фермер хўжаликлари ташкил этилда. Ташкил этилган фермер хўжаликларининг 10667 таси (469,9 минг га) пахта ва буғдой етиштиришга ихтисослаштирилган. Бозор иқтисодиёти шаклланаётган шароитда ўтказилаётган ислоҳотлар натижасида истеъмол товарлари таклифини таркибида кичик тадбиркорликни хиссаси ортиб бормоқда. Истеъмол товарларини ишлаб чиқариш соҳасида кичик корхоналарнинг фаоллиги сақланиб қолди. ўтган йилга нисбатан уларнинг ўсиш суръати 115,2% ни ташкил этди. Бу кўрсаткич махаллий хам ашё ҳисобига маҳсулотлар ишлаб чиқариш етган микрофирмалар ҳамда якка тартибда фаолият юритаётган корхоналарда ишлаб чиқариш ҳажмини 122 %га ортиши натижасида эришилди. Бу кичик корхоналарнинг халқ истеъмоли товарлари умумий ишлаб чиқариш ҳажмида улушини оширишда ўз аксини топган (23,7 %). Кичик тадбиркорликнинг озиқ-овқат маҳсулотлари ишлаб чиқаришни умумий ҳажмидаги улуши 36,5 %га ошди. Кичик тадбиркорлик субъектлари томонидан истеъмол товарларини ишлаб чиқаришнинг юқори суръатлари Жиззах 83,3 %, Сирдарё 42,6%, қашқадарё 38,7% ва Тошкент вилоятларида 36,4 %га ўсди. Бундай ўсиш якка тартибда маҳсулот ишлаб чиқарувчи тадбиркорлик субъектлари ишлаб чиқариш суръатларининг ошиши

www.arxiv.uz ҳисобига эришилди. Енгил саноатнинг йирик корхоналари жойлашган, лекин бугунги кунда таъмирлаш жараёнида бўлган Андижон, Бухоро, Сурхондарё, Фарғона ва Хоразм вилоятларида ўртача республика даражасидан (23,7 %) паст бўлган кўрсаткичлар қайт этилди. Мазкур вилоятларда жойлашган истеъмол товарларини ишлаб чиқаришга иҳтисослашган кичик корхоналар учун катта бўлмаган ишлаб чиқариш ва технлогик салоҳиятга эга. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқаришда кичик тадбиркорлик субъектларининг улуши ўтган йилга нисбатан 2,8 % даражага кўтарилди ва 80,9%ни ташкил этди. (14 жадвал). Кичик корхоналардаги (181,5 %), микрофирмалардаги (140,8 %) ўсиш туфайли эришилди. Ялпи қишлоқ хўжалиги маҳсулотларида деҳқон хўжаликлари улуши 59,7 %ни ташкил қилди. Аҳолини истеъмол товарларига бўлган талабини миқдорини асосан чакана товар айланиши ҳажми орқали ўлчаш мумкин. Шу сабабли Самарқанд вилояти мисолида чакана товар айланишини ички ресурслар билан таъминланганлик даражаси ҳисоб – китобини келтирамиз (15 жадвал). 14 - жадвал Иқтисодиёт тармоқлари бўйича маҳсулот ишлаб чиқаришда кичик тадбиркорлик субъектларининг улуши, (%) Кўрсаткичлар 2003 2004 Саноат Кичик тадбиркорликнинг саноат маҳсулотларини ишлаб чиқаришдаги улуши 10,9 10,7 кичик корхоналар 4,6 4,4 микрофирмалар 2,1 2,3 якка тартибдаги тадбиркорлар 4,2 4,0

www.arxiv.uz Кичик тадбиркорликнинг истеъмол товарлари ишлаб чиқаришдаги улуши 23,3 23,7 кичик корхоналар 8,9 8,3 микрофирмалар 2,3 2,5 якка тартибдаги тадбиркорлар 12,1 13,0 Кичик тадбиркорнинг озиқ-овқат маҳсулотларини ишлаб чиқаришдаги улуши 34,5 36,5 кичик корхоналар 8,3 8,0 микрофирмалар 2,6 2,5 якка тартибдаги тадбиркорлар 23,5 26,0 қишлоқ хўжалиги Кичик тадбиркорликнинг ялпи ишлаб чиқаришдаги улуши 78,1 80,9 кичик корхоналар 1,2 2,0 микрофирмалар 14,0 19,1 якка тартибдаги тадбиркорлар 63,0 59,8 Чакана товар айланиши Кичик тадбиркорликнинг товар айланмасидаги улуши 42,4 41,8 кичик корхоналар 6,5 7,5 микрофирмалар 6,2 6,5 якка тартибдаги тадбиркорлар 29,7 27,8 Пуллик хизматлар Кичик тадбиркорликнинг пуллик хизматлар кўрсатишдаги улуши 45,4 47,4 кичик корхоналар 2,8 2,8 микрофирмалар 3,6 2,9 якка тартибдаги тадбиркорлик 39,0 41,7 Манба: ЎзР Давлат статистика қўмитаси

www.arxiv.uz 1 5 - жадвал Самарқанд вилоятида чакана товар айланишини ресурслар билан таъминланганлиги № Кўрсаткичлар 2003 2004 2004 % 2003 1. Чакана товар айланиши, млн. сўм 347136 372544,3 107,3 2. Аҳоли жон бошига тўғри келган чакана товар айланмаси, минг сўм. 123,6 130,09 105,9 3 Халқ истеъмол моллари ишлаб чиқариш: 3.1 млн. сўм 3.2. %, чакана товар айланмасига нисбатан 201018,2 57,9 220950,0 59,3 109,9 +1,4 4. Аҳоли жон бошига тўғри келган халқ истеъмол моллари, сўмда 73632,5 77408,1 105,1 5. Аҳоли жон бошига тўғри келган чакана товар айланишига нисбатан, % 59,6 59,1 -0,5 Истеъмол товарлари таклифини режалаштириш Истеъмол товарлари таклифини жамиятда, регион ва ҳудудлар миқиёсида режалаштириш, талаб билан мувофиқлаштириш иқтисодий усуллар орқали хисоб китоб қилиш, уни ҳаракатини, йўналишларини тартибга солиш давлатнинг ҳар хил органлари томонидан амалда қўлланилади. Бунинг учун асосан саноат махсулотлари, қишлоқ хўжалиги махсулотлари, талаб ва таклиф балансларидан кенг қўлланилади.

www.arxiv.uz Балансни тузишда техник-иқтисодий ҳисоблар, нормативлардан фойдаланилади. Баланслар махсулотлари ассортименттлари бўйича натурал ва қиймат кўрсаткичларда ишлаб чиқилади. Баланслар икки қисмдан иборат бўлиб, бир (чап) томонидан ресурслар, иккинчи (ўнг) томонида уларни ишлатилиши акс топади. Вилоят ва республика миқёсида истеъмол товарлари ассортименти бўйича ҳамда алоҳида қишлоқ хўжалиги махсулотлари турлари бўйича баланслар тузилади. Уларни шакллари қуйидаги жадвалларда келтирилган (2,3, – жадваллар) Ресурсларни давлат томонидан режалаштирилиши нуқтаи назаридан қуйидагича тавсифлаш мумкин (1 – чизма)

www.arxiv.uz 1 – чизма. Ресурсларнинг тавсифи Жами ресурлар Давлат томонидан режалаштири ш Давлат резерви Экспорт, импорт Давлат э³тиёжи учун ºишлоº х ¢жалиги махсулотлари хариди (м: бу¼дой, пахта) Давлат корхоналари ресурслари Давлат томонидан режалаштири л майди Истеъмол бозорида сотилиши Ишлаб чиºариш истеъмоли Єайта ишлаб чиºариш Вилоятлараро айрибошлаш Натурал т ¢ловлар Шахсий истеъмол

www.arxiv.uz 2 - жадвал Истеъмол товарлари баланси шакли (Вилоят миққиёсида) (натурал ёки қиймат кўрсаткичларда) Ресурслар Сони ёки қиймати Ресурсларни ишлатилиши Сони ёки қиймати 1. Йил бошига заҳиралар 1.Истеъмол бозорида 2. Ишлаб чиқаришдан келиши жами Жумладан: 2. қайта ишлаб чиқаришга 2.1. Давлат корхоналари 3.Ишлаб чиқариш истеъмолига 2.2. қўшма корхоналар 4. Давлат бюджети ташкилотларига 2.3. Хусусий корхоналар 5. Давлат резервига (тўлдириш учун) 2.4. Акциядор (очиқ, ёпиқ) корхоналар 6.Чет элга (экспорт) 3. Чет элдан (импорт) 7.Бошқа вилоятларга 4. Бошқа вилоятлардан 8. Йил охирига заҳиралар 5. Бошқа манбалар (Давлат резерви) Табиий йўқолишлар (чиқариб ташланади)

www.arxiv.uz БАЛАНС БАЛАНС

www.arxiv.uz 3– жадвал Қишлоқ хўжалиги махсулотлари баланси шакли (буғдой мисолида) (Вилоят миқиёсида, фақат ички ресурслар ҳисобга олинади) Ресурслар Хўжалик турлари Ресурсла рни ишлатил иши Хўжалик турлари Ширкат лар Фермер лар Дехқон хўжалик лар Шахс ий томар қа Жа ми Ширкат лар Фермер лар Дехқо н хўжалик лар Шахс ий томар қа Жа ми 1. Йил бошидаги заҳира 1. Шартном а асосида давлатга топшири лади 2. Хўжаликла рни жами махсулоти 2. Ишлаб чиқариш истеъмол и 3. Натурал меҳнат тўловлари, 2.1. Уруғлик 2.2.

www.arxiv.uz ёрдамлар Емиш фонди Жами ресуслар 2.3. Суғурта фонди Табиий йўқотишла р (чиқариб ташланади ) 3. Натурал меҳнат тўловлар и ва ёрдамлар 4. Шахсий истеъмол 5. Бозор фонди БАЛАНС БАЛАНС

www.arxiv.uz Истеъмол товарлари бўйича талаб ва таклифни мувофиқлаштириш учун талаб ва таклиф баланси тузилади . Баланс истеъмол товари ассортименти бўйича ҳисоб қилинади . қуйида ушбу банаснинг чизмаси келтирилган . 4 чизма Талаб ва таклиф баланси № Товар ассорти менти Талаб Таклиф Фарқи Аҳоли Ташкилот, муассаса Жам и + -

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар : 1. Ў збекистон Республикаси Мулкчилик тўғрисидаги қонун. 1990 йил 31 октябр ўзбекистон Олий Советининг Ведемостлари, 1990 йил №31-33. 2. Ўзбекистон Республикасида Мулкчилик тўғрисидаги қонунга ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳақида ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 7 май қонуни ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси. 1993 йил, 5- сон. 3. Ў збекистон Республикаси корхоналар тўғрисида қонун. 1991 йил 15 феврал Ўзбекистон Республикаси қонун ва фармонлари. Тошкент. “Ўзбекистон”, - 1992. 4. Ў збекистон Республикасининг Кооперация тўғрисидаги 1991 йил 14 июн қонуни Ў збекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси. 1991 йил йил, 8-сон. 5. Ўзбекистон Республикасининг ташқи иқтисодий фаолият тўғрисида 1991 йил 14 июн қонуни. Ў збекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси. 1991 йил, 8-сон. 6. Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида ўзбекистон Республикасининг 1991 йил 19 ноябр қонуни Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахбортномаси. 1992 йил, 1-сон. 7. Монополистик фаолиятни чеклаш тўғрисида Ў збекистон Республикасининг 1992 йил, 2 июл қонуни Ў збекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси.1992 йил, 10-сон. 8. Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳатларни чуқурлаштириш йўлида. Тошкенат., Ў збекистон, 1995. 9. Каримов И.А. ўзбекистон – бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли. Тошкент., Ў збекистон, 1995. 10. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг сиёсий ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг таъмоиллари. Тошкент., Ў збекистон, 1995. 11. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Халқ истеъмоли товарларига баҳони шаклланиши

Истеъмол, жамғарма ва инвестициялар

Истеъмол иктисоди предмети ва методи

Бозорни ва истеъмолчиларни ўрганиш

Маркетинг тизмида нарх сиёсати