Истеъмол иктисодиёти сохасида ахолини эхтиёжи ва тўловга кобилиятлиги - Iqtisodiyot - Referatlar

Истеъмол иктисодиёти сохасида ахолини эхтиёжи ва тўловга кобилиятлиги

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

135 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Истеъмол иктисодий категория сифатида. 2. Ахоли истеъмолининг таснифи. 3. Ахолини т ў ловга кодир талаби. 4. Ахоли талаби турларининг таснифи.

www.arxiv.uz Истеъмол иктисодий категория сифатида. Ахоли истеъмоли истеъмол иктисодида асосий тушунча б ў либ, унинг асосий объекти б ў либ, уни тафтиш ва бошка социал иктисодий категориялари билан узвий богликлиги хисобланади. Шу жумладан, тахлил объекти б ў либ фан нуктаи назаридан хисобланиши керак. Улар орасида асосий категориялар – истеъмол ва ахолини т ў ловга кодир талабидир. Назарий тахлилда ушбу категорияларга т ў ларок т ў хталиб ў тиш лозим. Жамоа истеъмолини жамоа пайдо б ў лиши билан вужудга келган деб хам караш мумкин. Истеъмол иктисодий категория сифатида уни талаб ва ушбу талабни кондирилиш жараёнидир. Ахоли истеъмоли – мураккаб категория б ў либ, унинг объекти яъни тафтиши нафакат иктисодий категорияда, балки уни бошка фанлар, яъни фалсафа, социология, психология, тиббиёт ва биологияларда хам ў рганилади. Шуни таъкидлаш керакки, хар бир фанда истеъмолни ў зига хос характердалиги ва уни тафтиши, фанларни кай сохада эканлиги ва уни кай сохага кизикиши оркали таърифланади. Масалан: биологияда истеъмолни инсонни ривожланиши билан биологик мавжудот сифатида ў рганади, тиббиётда истеъмолни инсон организмида жараёнлар ў згариши нуктаи назаридан социал фанларда, яъни социология ва фалсафада истеъмолни инсонларни ташки мухитга ва дунё караши муносабати оркали ў рганилади ва таърифланади. Баъзи иктисодчилар, замонавий фан ютукларидан фойдаланиб, истеъмолга яъни шахсий истеъмолга

www.arxiv.uz «универсал» тушунча киритишга харакат киладилар. Минг надоматлар б ў лсинки, хозиргача бирор бир тушунчага келиша олишмаганлар. Бизнинг фикримизча, бундай тушунчани яратиш мумкин эмас, чунки хар бир фаннинг узига яраша истеъмол тушунчаси ёндашиши бир-биридан тубдан фарк килади. Шунинг учун баъзи холларда хар бир ёндашишнинг якинларини бирлаштириб, умумий тушунча беришга харакат киладилар. Ушбу холда, истеъмол тахлили объекти б ў либ, иктисодий фан иктисодий категория сифатида, тугриро ғ и социал-иктисодий категория сифатида караймиз. Шуни таъкидлаш лозимки, хозирча истеъмолга иктисодий фан берган тушунча умумий тушунча хисобланмайди. Лекин бошка фанлар берган тушунчага нисбатан ушбу тушунча устунрок хисобланади. Ушбу тушунчага энг аввало берилган категорияни мавжудлигини т ў ликлича акс эттириши лозим. Шунда куйидагича савол тугилиши табиий, яъни «т ў ликлича» деганда нимани тушуниш лозим. Бизнинг карашимизча уни иккига ажратишимиз мумкин: биринчидан умумий ў хшашликлар, яъни хар кандай иктисодий категория каби; иккинчидан ў зига хос хусусиятлари, яъни берилган категорияни бош қ а категориялардан фар қ ини. Умумий ўхшашликлар, яъни ҳ амма и қ тисодий категорияларда узини назорат ва ишлаб чи қ ариш абстрактида умумий нисбатидир. Ушбу тамойил ҳ амма и қ тисодий категорияларда ўз аксини топиши лозим. Ў зига хос хусусиятларга келсак, улар бир-биридан хар хил фаркланиши мумкин. Баъзи иктисодчилар истеъмолни

www.arxiv.uz «зарурат» дейишади, баъзи бирлари «инсон тирикчилиги», баъзи бирлари эса «эхтиёж юзасидан» келиб чикишади дейдилар. Шунга ў хшаш яна бир канча тушунчалар мавжуддир. Бизнинг карашимизча, истеъмол жамият аъзоларини маълум бир даражадаги хаётий зарурати, яъни уларни максимум даражадаги имкониятидир. Максимум даражадаги имконияти деганда, хар бир инсоннинг ў зини имкониятидан келиб чиккан холда неъматларни истеъмол килиши тушунилади. Ва ў з имкониятидан юкори нарсани истеъмол килишга ожиз хисобланади. Истеъмолни таъминотчилар ва олимлар иктисодий категория сифатида ў рганиши юз йиллар хаттоки, минг йиллардан буён ў рганилишига карамасдан аник бир т ў хтамга келиша олишмаган. Шу билан бир каторда канчалик фан ривожланиши билан шунчалик истеъмолни номаълум кирралари очилиб, бахс ва мунозараларга олиб келмокда. Ушбу бахсли муаммоларни камида йирик учтасини санаб ў тиш мумкин: шахсий истеъмол характери, ишлаб чикариш ва истеъмолни ў заро богликлиги ва ў заро харакати, истеъмол шаклланиши табиати. Жуда катта мунозаралар истеъмолни шаклланиши б ў йича бормокда. Ушбу муаммо б ў йича иккита карама-карши гоялар мавжуддир. Улардан бири куйидагича: инсонларда иккита ў зига хос истеъмол гурухлари мавжуд, яъни жисмоний хаёт истеъмоли ва социал хаётдаги рухий истеъмол. Истеъмолнинг биринчи гурухида инсон билан бирга тугилади, иккинчисида эса инсон шаклланиши билан бирга шаклланади.

www.arxiv.uz Иккинчи гояда эса хаммаси инсонга табиат оркали берилади. Ушбу иккинчи гоя якиндан бошлаб таркала бошлаган. Ушбу гоя тарафдорларининг хеч кандай аник фан нуктаи назаридан исботлари булмасдан, уни синдиришга харакат килмокдалар. Лекин улар шу билан бир каторда замонавий фан ютукларига зид келмокда. Замонавий фан ютуклари шуни к ў рсатмокдаки, хамма нарса инсонга «табиат» билан эмас, балки уни шаклланиши жараёнида ў рганилади. Бунга исбот килиб оддий бир чакалок хайвонлар ў ртасига тушиб колса, ушбу бола хайвон нима килса шуни килади, нимани истеъмол килса шуни истеъмол килади. Агарда хамма кобилиятлар яъни рухий, интеллектуал ва социал кобилиятлар бирга тугилганда эди, чакалокхк хайвонлар ў ртасида ў сгани билан у инсонийлигини йукотмасди. Бу эса гояни фанларга зиддиятлигини к ў рсатади. Ушбу нарсани хакикатлигини тан олишимиз лозим, чакалок хайвонлар орасига тушиб колиши билан у истеъмол килиш кобилиятини йукотмайди. Лекин шуни таъкидлаш керакки, хар кандай хайвон хам истеъмол килади. Факатгина ушбу хислат билан инсонни хайвон билан фарклаб б ў лмайди. Лекин чакалок хайвонлар ў ртасида с ў злашиш, яъни инсон тилини тушуниш ва гапиришдан махрум б ў лади. Ушбу хислат инсонни хайвондан фарклай олади. Шундай килиб ушбу тортишувга якун чикарсак, яъни одамнинг истеъмол табиати б ў йича. Генитек табиат б ў йича факат инсоннинг жисмоний истеъмоли кондирилади,

www.arxiv.uz т ў грироги инсонга жисмоний мавжудот сифатида карайди. Бу жисмоний истеъмол хислатлари инсон билан бирга тугилиб, у хар хандай шароитда вужудга келади, хатто хайвонлар орасида хам. Интеллектуал, социал ёки бошка таснифлар б ў йича инсоннинг рухий истеъмоли генетик истеъмол каби вужудга келмайди. Ушбу истеъмол хислатлари жамиятда шаклланиши билан вужудга келади. Тортишувли, мунозарали муаммолардан яна бири б ў либ, инсоннинг шахсий истеъмоли ва унинг шаклланиши хисобланади. Тарих шуни к ў рсатадики, узок минг йиллардан буён инсон мавжуд булиб, уларнинг шахсий истеъмол хусусиятлари тубдан бир-биридан фарк килиб уларни жамиятда кай ў риндалиги ва истеъмолни шаклланишига субъектив омиллар таъсир килади. Ушбу омиллар таъсирини хеч ким хеч качон рад этмаган. Ушбу субъектив омилларга классиклар хам катта эътибор беришган, яъни хар бир инсоннинг ў зига яраша диди, фикри мавжуд. Классикларнинг фикрича инсоннинг шахсий истеъмоли уларнинг жамиятдаги ў рнига катта бокликдир, улар ў з навбатида жамоа ташкилотининг махсулоти хисобланади. Минг надоматлар б ў лсинким, хозирги муаллифлар к ў пчилиги ушбу муаммо б ў йича инсонни рухий холати каби омилларни ёддан чикаришади. Зеро, бу омиллар хам инсонни жамиятдаги ў рнига шаклланишига катта таъсир к ў рсатади. Ушбу омилларни эътиборга олиш мухим хисобланади. Ушбу шахсий истеъмол б ў йича муаммоларни якунига келишда ў уйидагиларни таъкидлаш лозим. Яъни инсон жамият субъекти хисобланиб, шундан келиб чиккан холда инсон истеъмоли жамият характерида ў з аксини топади. Шу

www.arxiv.uz вактни ў зидаёк инсон хам биологик, хам табиий мавжудот хисобланади. Истеъмолини кондириш учун инсон жисмоний хислатларидан аклий каби фойдаланиши лозим. Бирок ушбу биологик истеъмоллар, бошкача килиб айтганда мавжуд истеъмол яъни жисмоний хаёт тарзи истеъмоли якуни жамият характерини к ў рсатади ва уларни шаклланиши ва кондирилиши жамоа ишлаб чикаришига богликдир. Классиклар жисмоний истеъмолга мисол килиб очлик харакатини келтирганлар. Очлик - бу очликдир. Очликни турли усуллар билан кондириш мумкин деб ёзадилар, яъни айримлари г ў штни пичок ва санчки ёрдамида, айримлари эса хом г ў штни к ў л ва тишлар ёрдамида истеъмол киладилар бу нарса барчамизга маълум нарсадир. Юкорида кайд килинган учинчи муаммо ишлаб чикариш ва истеъмол муносабатларидир. Бизнинг карашимизча ушбу муаммонинг куйилиши тугридир, чунки ишлаб чикариш ва истеъмол хеч бир маконда ва замонда бир-биридан айрим холда шаклланмаган. Улар доимо бир- бирлари билан боглик холда шаклланишган. Улар биргаликда ягона диалектик системани вужудга келтиришади уни (бозор шартлари) каби бир-бири билан боглик жамоа ишлаб чикариш максади, системаси сифатида караш. Ушбу бирлик яъни ишлаб чикариш ва истеъмолни кай бири асосий эканлиги катта муаммодир. Тарих шуни к ў рсатадики, инсон шаклланиши билан узок даврлардан буён ишлаб чикариш ва истеъмол мавжуд б ў либ, улар ў ша даврда хам бир-биридан айрим холда б ў лишмаган ва улар биргаликда пайдо б ў лишган. Буни исботлаш учун инсон хайвондан фаркланиши хусусиятларига мурожаат этамиз. Бу хислатлар бизнингча

www.arxiv.uz куйидагилардир: биринчидан, инсон хайвондан фаркли уларок мехнат килиш кобилиятига эга. Ушбу хислат инсонни мехнат махсули яратишга ундайди ва шу билан уни жамоа ишлаб чикариш жараёнига кириб келишини таъминлайди. Шу вактни ў зидаёк инсон истеъмол килиш хусусиятига эгадир. Ушбу хислатни кондириш максадида инсон ў зини мехнат килишга ундайди. Бу мехнат фаолияти билан боклик истеъмол фаолияти инсоннинг ёки уни кенгрок айтганда жамиятнинг ишлаб чикариш жараёнининг иккинчи мухим хислати инсон нафакат биологик мавжудот сифатида эмас, балки социал субъект сифатида хисобланади. Бу ерда шуни таъкидлаш лозимки, инсоннинг бу икки специфик хислати яъни мехнат ва ишлаб чикариш хислати бир-бирисиз мавжуд б ў ла олмайди ва уларни кондириш мухим ахамият касб этади. Улар шунчалик бир-бирлари билан богликки, улар кай бири биринчи вужудга келган деб савол к ў йиш ў зи нот ў гридир. Инсон факатгина мехнат килиш билан инсон саналади, бу ў з навбатида мехнат махсулотини ишлаб чикаришда ва айни инсон истеъмолини кондириш максадида. Инсон мехнат килиб кобилияти пайдо б ў лмагунча хайвондан фарк килмас эди, качонки инсон ў з к ў лига мехнат куролини олиб мехнат махсулотини ярата бошлагандан буён ва онги шаклланиши билан у хайвондан ажрала бошлаб жамиятни пайдо б ў лишига сабаб б ў лган. Шундай килиб, ушбу муаммони тарих жабхасида кай бири биринчи эканлигини к ў риб чикадиган б ў лсак, уларнинг бирорта тоифаси на ишлаб чикариш, на истеъмол бир- биридан фаркли уларок биринчи эканлигини англаш мумкин эмас. Бошкача килиб айтганда инсонда истеъмол ва мехнат махсули бир вактнинг ў зида пайдо б ў лган.

www.arxiv.uz Ишлаб чикариш ва истеъмол бир ва ў тнинг ў зида шаклланган деган тамойил умумий истеъмолга нисбатан каралади. Умумий истеъмолни таснифлашда яна реал конкрет истеъмол мавжуд б ў либ, у реал конкрет хизматлар ва максадларда шаклланади. Конкрет истеъмол билан назарий ишлаб чикариш ў ртасидаги ў заро богликлик муаммосини ечиш осон туюлади. Чунки конкрет истеъмол факатгина конкрет максадлардагина пайдо б ў лиши мумкин. Бу максадлар истеъмолчига таклиф килингандаёк намоён б ў лади. Одатда ушбу муаммони худди шундай тасвирлайди. Бирок кай бири биринчи пайдо б ў лган деган муаммо чукур тахлил жараёнида аник бир т ў хтамга келиш шубхали хисобланади. Гап шундаки, хар кандай конкрет истеъмол бирданига массали характерга эга б ў лмайди ва барча истеъмолчилар ў ртасида таркала олмайди. У биринчидан тахлил жараёнида тугилади ва уни тугилишидан олдин мантикан яратади. Натижада конкрет махсулот ишлаб чикариш мавжуд б ў лмайди, унга б ў лган истеъмол одамлар ў ртасида кай даражададир мавжуд б ў лади. Бирок уларда ушбу конкрет истеъмол мехнат махсулини ишлаб чикариш фаолияти жараёнида тугилади. Ушбу махсулотга бир гурух одамларни эхтиёжи сезилсагина ишлаб чикарилади ва омма ў ртасида ишлаб чикарилган махсулот таркатилади. Ишлаб чикариш истеъмол учун материал ишлаб чикаради, истеъмол усули ва истеъмол килиш хислатини ишлаб чикарилган махсулот оркали аниклайди. Шу вактнинг ў зида шуни таъкидлаш лозимки, ишлаб чикариш истеъмолсиз мавжуд б ў лмайди. Бу ердан бизнинг

www.arxiv.uz фикримизча 2 та асосий замонавий режа ва бошкарув тамойили т ў хтами ишлаб чикарилган. Биринчидан истеъмолни максадли й ў налтириш айни ишлаб чикариш билан бирга олиб бориш максадга мувофик. Агарда, бу хакда кенгрок гапирадиган б ў лсак, бозор шароитлари жамиятдан ў зига хос шаклланиш хукукига эга эканлигини ва айни ў ша истеъмолни кондириш, биринчи даражали ва юкори максадга мувофиклиги хисобланади. Иккинчидан, кандайдир даражада ишлаб чикаришни ривожлантиришни бошкариш ишлаб чикаришга караб й ў налтирилган б ў лиши керак. Ушбу т ў хтамлар шунга ойдинлик киритадики, деолектик истеъмолни шаклланиши ва аникланиши каби, специфик к ў ринишдаги режа ва бошкарув давлат ва жамият фаолиятига асосланади. 2. Ахоли истеъмолининг таснифи. Ахоли истеъмоли мураккаб категория сифатида намоён б ў либ, ў зининг ривожланишида турли шакл ва к ў ринишларга эга б ў лади. Ушбу вазиятда истеъмолни илмий таснифланиши зарур хисобланиб, унинг бошлангич боскичи чукур изланишлардан иборатдир. Ахоли истеъмоли таснифланишини к ў риб чикишимиздан олдин, шуни таъкидлаш лозимки, бу истеъмол жамоа социал-иктисодий истеъмолининг ташкилий кисмида намоён б ў либ, у таснифланишга мухтождир. Бизнинг фикримизча, социал-иктисодий истеъмолни таснифлашда яъни субъектларига боглик холда, уларни жамоа ва шахсий истеъмолларга алохида эътибор беришимиз лозим. Ушбу таснифга оид шахсий истеъмолга хар бир инсоннинг истеъмолини киритиш мумкин, жамоа истеъмолига эса алохида, жамоа кишиларини (масалан,

www.arxiv.uz ишлаб чикарувчилар, санъатчилар истеъмоли) истеъмолини киритиш мумкин. Жамоа истеъмолида шахсий истеъмоллар яъни бир гурухга оид кишилар истеъмоллари бирлашиб бутун жамоа истеъмолини вужудга келтиради. Истеъмолни субъектига боглик холда таснифлашда яна бир жамоа истеъмоли турини алохида к ў риб ў тиш керак. Ушбу истеъмоллар давлат микёси фаолиятида тугилиб у жамият ва унинг аъзоларини мос кизикишларини ва манфаатларини ифодалайди. Уларга куйидагиларни киритиш мумукин яъни ишлаб чикариш ва жамият бошкаруви, мудофа бошкаруви, тенглик ва баркарорликни саклаб турувчи хукук ва бошкалар. Бу ерда шуни таъкидлаш керакки жамоа, шахсий ва жамият истеъмоллари бир-бирлари билан узвий богликдир. Тахлилимизнинг предмети бўлиб шахсий истеъмоллар хисобланиб, у ўз навбатида таснифлашга мухтож хисобланади. Шуни айтиш лозимки, шахсий истеъмолни таснифлашга нафакат иктисодий доиралардаги фанларда балки бошка фанлар доирасида хам бир неча бор ў ринишган. Физиологияда (П. Симонов ва П.Ершов) куйидаги инсон истеъмолли бўйича таснифланади. I . Витал ист еъмолли инсонда б иологик кўринишда намоён бўлади. Уларга овкатга, сувга, уйкуга, насл давомийлигига, ташки хаводан химояланишига жумладан кучни иктисод килишга яъни авторларнинг айтишича «инерция» кашфиётга, технологияларни жорий этишга бўлган истеъмоллар киради.

www.arxiv.uz II. Социал истеъмоллар, уларга белгиланган социал гурух салохиятли белгиланган ў ринга исталган, эътиборни жалб этиш, хурмат ва эътиборни козонмок каби истеъмоллар киради. III . Идеал ист еъмол л ар , у муаллифларни фикри ч а энг ёрк ин дир. Уларга ўзини билиш, ўраб турган оламни билиш, жамиятдаги ўрнини эгаллаш, нима максадда дунёга келганини билиш кабилар киради. Ушбу истеъмоллар уларни фикрича ушбу хислатлар инсонни моддий неъматлар яратишга ундашга эхтиёжини сездиради. Ушбу таснифланишининг камчилиги, бизнинг фикримизча ў хшашлик характеридир. Шунинг учун истеъмоллар мураккаб категория хисобланади, шунинг учун бир турдаги белги бошка турдаги белгиларни очиб бера олмайди ва кабул кила хам олмайди. Агарда таснифларга мантикий ёндошадиган б ў лсак, яъни жисмоний ва ижтимоий истеъмолга унда интеллектуал истеъмолни ажратишимизни талаб этар эди. Бирок муаллифлар янги тушунчаларга караб яъни идеал истеъмол, унинг негизида эса рухий истеъмол ва айнан истеъмолни вужудга келиши табиатида эса (физик, социал ва интеллектуал истеъмолларга б ў линади) ва мухитда уларни вужудга келишида ва шаклланишида (моддий ва рухий) истеъмоллар ётади. Шуни айтиш лозимки, нафакат психологик, фалсафий адабиётларда балки замонавий иктисодий адабиётларда хам ушбу икки истеъмол яъни моддий ва рухий истеъмолни чалкаштиради. Айникса бир томондан рухий истеъмол ва иккинчи томондан эса социал ва интеллектуал истеъмоллар

www.arxiv.uz ў ртасида фаркни ёритиб беролмайди. Бизнинг фикримизча ушбу муаммога ойдинлик киритиш керак. Аввало рухий, социал ва интеллектуал истеъмоллар ў ртасидаги фаркланишга т ў хтасак чунки энг катта чалкашишлар айнан шу тушунчаларни таърифлашда вужудга келади. Бизнинг фикримизга, рухий истеъмол деганда инсоннинг рухий фаолияти доирасида вужудга келадиган истеъмолни тушунишимиз керак. Ушбу истеъмолни хислати б ў либ, инсоннинг рухий ишлаб чикаришни таъминлашни кондиради. Шундай килиб, кискача рухий ва социал истеъмоллар ў ртасидаги фаркка изох берсак, айтиш мумкинки, рухий истеъмол бу инсон истеъмоли шахсий кабидир ёки аникроги инсон к ў нгли истеъмоллидир, социал истеъмол эса бу социал субъект каби инсон истеъмоли худди жамият аъзоси каби. Бу ердан к ў риниб турибдики, рухий истеъмолни социал истеъмолга караганда индивидуаллик хислати каттарокдир. Инсоннинг ру µ ий истеъмоли табиати интеллектуал истеъмолга яқиндир. Бироқ улар ўртасидаги чегарани эттироф этиш му µ имдир. Энг аввало шуни билиш керакки ушбу икки истеъмол турлича таснифга эга. Ру µ ий истеъмол юқорида айтилганидек инсон ру µ ий фаолияти натижасида пайдо бўлади. Интеллектуал истеъмолни таснифлашда шуни эътиборга олиш лозим, яъни истеъмол улар вужудга келиш табиатига боғлиқдир. Ру µ ий ва интеллектуал истеъмоллар ўртасидаги му µ им фарқи ушбу методологик нозеъкликдан эмас балки уларни вужудга келиш билан фарқланади. Интеллектуал истеъмол – бу инсоннинг онгли истеъмоли µ исобланиб, ру µ ий истеъмоли деганда инсон ру µ и ист-лини тушуниш керак.

www.arxiv.uz Ру µ ий истеъмол объекти сифатида инсонларни ру µ ий натижаси, иқтисодий фаолиятда намоён бўлиб, улар аниқ хизмат ва фойда учун йўналтирилган. Ру µ ий истеъмол объекти бўлиб табиий, яъни уни бунёд этишда инсон қатнашмайди, масалан, табиий кексаликлар улар инсонга эстетик ро х атланиш бахш этади. Ру µ ий истеъмол икки асосий шаклда вужудга келади умумий ва хусусий шаклларда ёки аниқ истеъмолларда. Умумий ру µ ий истеъмолга, масалан: эстетик ро µ атланиш киради. Уни қондириш эса иқтисодий фаолият яъни бошқа кишилар кўмаги ёки табиатни ўзини кўмаги ёрдамида қондирилади. Аниқ ру µ ий истеъмол аниқ ру µ ий фойда ва хизматларда акс этади. Ушбу фойда ва хизматлар ме µ нат ма µ сули бўлиши мумкин, аниқроғи бошқа инсонларнинг ру µ ий фаолиятидир. Энг кўп ривожланган аниқ ру µ ий истеъмолни қондириши аниқ ру µ ий фаолият жараёнида қондирилади, масалан инсонларнинг турли ижодий фаолияти ёрдамида. Интеллектуал истеъмолни ру х ийдан фарқи юқорида айтилгандек инсон онгидир. Интеллектуал истеъмолга ўраб турган дунёни билиш бўлиб, хизмат қилади. Интеллектуал истеъмолга яна маълумотлийлик, профессионал билимларни эгаллаш кабиларни кузатиш мумкин. Бу барча интеллектуал истеъмолларни аниқ фойда ва хизматлар ва фаолият турлари ёрдамида қондириш мумкин. Моддий ва жисмоний истеъмоллар ўртасидаги фарққа эътиборимизни жалб этишимиз лозим. Жисмоний истеъмол бу моддий истеъмолга қараганда анча каттароқ тушунчадир. Моддий истеъмолнинг фарқи эса уни қондиришни нафақат ме µ нат ма µ сули ёрдамида балки табиат инъомлари ёрдамида µ ам қондириш мумкин. Масалан: овқат бўлган э µ тиёжни ме µ нат ма µ сули ёрдамида табиат инъом этган ёввойи мевалар ёрдамида µ ам қондириш мумкин.

www.arxiv.uz Жисмоний истеъмоллар жисмоний му µ итда аниқроғи инсоннинг жисмоний µ аёти ва умуман моддий хизмат ёрдамида қондирилиши мумкин. Бу барча истеъмоллар ривожланган инсоний жамиятда қондирилади. А µ олининг социал-ижтимоий истеъмолини таснифида яна бир му µ им µ ислат бўлиб сонли хислат µ исобланади. Бу хислатга боғлиқ равишда истемолнинг уч турини ажратиш мумкин: мутлоқ, µ ақиқий ва тўловга қодир истеъмоллар. Сонли нисбатда энг аниқроғи бўлиб, тўловга қодир истеъмол µ исобланади. Шунинг учундирки иқтисодчилар ўртасида тў ловга қодир истемол борасида якка фикрийлилик мавжуд. Ушбу истемол пулли эквивалентни таъминлаш сифатида қаралади. Гап шундаки, тўловга қодир а µ олининг талаби µ ар доим аниқдир, у х ар доим ани к бир товарга йўналтирилган тўловга к одир талабга келганда абстракт характерга эгадир. Қизиғи шундаки, булар сиғимида халқ истеъмол товарларига бўлган талаб аниқ конкрет а µ олисини тўловга қодир талаби билан эмас балки абстракт тўловга қодир истеъмоли билан аниқланади. Мутлоқ ва нисбий истеъмолларга тухталсак, сонли нисбатларда улар унчалик аниқланмаган, уларни таснифлашда турли фикрлийликларга учралади. Баъзида эса улар бир-биридан фарқлашилмайди, ва улар бошқа иқтисодий категориялар билан чалкашиб кетишади. Мутлоқ истемол чегараланмаган ишлаб чи к ариш кучлари ва аниқ ишлаб чи к ариш истеъмол хизматларида акс этади. Бошқача айтганда, мутлақ истемол µ еч нарса билан чегараланмаган. Х аммасидан кўра, « µ а к и к ий» истеъмолга тушунча киритиш мураккаблироқдир. У бир томонда тўловга истеъмол билан иккинчи томондан мутлақ истеъмол билан оралиқдадир. Хақиқий истеъмолга аниқ киритишда тўловга қодир истеъмол ва мутлақ истемол билан боғлиқдир.

www.arxiv.uz Хақиқий истеъмолга ўзининг фикримизча, унга реал истемол деб қарашимиз керак, у қондиришни тақазо этади. Шунинг учун уни яъни реал истемолни µ ақиқий истеъмол сифатига киритиш лозим. А µ оли истемоллари бошқа хислатлари билан µ ам таснифланиши мумкин, масалан қондиришни даражасига тарқатилиш хислатларига, реаллик даражаси ва бошқаларига қараб. Бизлар лекин буларни бу ерда кўриб чиқмаймиз. А µ олини тўловга қодир талаби. Истемол иқтисодидаги умумий категориялар ичида а µ олини тўловга қодир талаби категрияси бошқа категорияларга нисбатан миу µ имроқ µ исобланади. Ушбу категория истемолдан фарқи уларо к у конкрет характер ва µ аракат тенденция категориясига эгадир. Айни шунинг учун истемол иқтисодиёти фанида ушбу категорияга аниқроқ тухталиб ўтиш даркор. А µ олини тўловга қодир талабини та х лилини бошлашдан олдин истемол иқтисодиётини умумий категорияларни тўлиқроқ ўрганиши лозимдир. А µ олини тўловга қодир талабини назарий жи µ атдан уни аниқ µ ал қилиш осон туюлар эди. Бироқ µ озирги вақтда тўлиқ тушумга яъни ушбу категорияни ижтимоий иқтисодий объекти нимадан иборатлигини аниқлаш асосий муаммо бўлиб µ исобланмоқда. Охирги вақтларга келиб талабга бир система сифатида ёндошадиган бўлиши, яъни катта бир истемолни бўлаги сифатида ва ўз навбатида ушбу майда системани янада майда системаларга ажратиб ўрганадиган бўлинди. Натижада а µ оли элементларининг микро таркиби пайдо бўлди. Маълумки, худди шундай «системали» ёндашув муаммо устида моддий ишлашга олиб келади. Оддий бу µ олат яъни талабнинг системаси, µ аттоки агар бундай µ олат муло µ озалари яъни «система ичида» ва «система устида» «таркибларда» ва «элементларда» кенгайиши а µ олини талабига системали ёндашув ва та µ лили муомаласини тўлиқ µ ал қилишга олиб келмайди.

www.arxiv.uz Бунинг кретик танбе х ларимиз системали ёндашув бўйича ва а µ оли талабини ўрганиши бўйича, албатта булар системали ёндашувга қарши йўналтирилмагандир. Бундай муваффақиятлар фан ва техниканинг турли со µ аларида барчамизга маълумдир. Аниқ бир со µ ага бу билимларни татбиқ этиш учун яъни а µ олининг тўловга қодир талабига ва бошқаларга, биринчидан, ушбу тамойилларни яхши англаб олишимиз лозим, иккинчидан эса, биз аниқ кўз олдимизда ушбу муаммо ва ма к садларни гавдалантира олишимиз лозимдир. Акс µ олда, бу замонавий ёндашувлар назария ва амалиётда µ еч воқега эришиб бўлмай қўз буёмачиликка олиб келади. Бизнинг фикримизча, а µ олини тўловга қодир талаби бўйича назарий аспектларни та µ лил қилганда қуйидагиларга аниқлик киритишимизга тўғри келади: бу категориянинг ижтимоий иқтисодий аммо пайдо бўлиши, бошқа категориялар билан ўзаро боғлиқлик та µ лили, аввалом бор истемол билан бозор билан, жамият истемоли манфаатлари, товар µ олати билан, а µ олини тўловга қодир талабини алоҳида турлари ва уларни таснифи билан, а µ олини тўловга қодир талабини омиллар таснифи шаккланиши талабга таъсири ва шу кабилардир. Бу каби муомалаларни µ ал қилиниши олдинги ишларда кўриб чиқилган эди. Шунинг учун биз баъзи аспектлар, айниқса биз тўлиқ ёритилмаган ва бахсли акспекторларга тўхтаб ўтамиз. Улардан бири - а µ олини тўловга қодир талабини социал-иқтисодий муоммасидир. «Ишлаб чиқариш воситалари, қўшимча иш кучини к ўшилиши натижасида қўшимча ма µ сулот яратишда хизмат қилади. Бошқа яна бир муаммо шундан иборатки, яъни талаб ва истемолни ўзаро боғлиқлиги. Бизга маълумки, талаб бу «бозорда товарларига» нисбатан. Бу тушунчадан шундай хулосага келиш, мумкинки, яъни талаб тўловга к одир асосини ташкил этади ва пулга нисбатан эквивалент қиматга эга бўлади. Талаб агар алмашув воситасига эга бўлгандагина у µ ақиқийдир. Айни вақтда иқтисодчиларнинг фикрича талабга нисбатан эквивалентни таклиф к илсагина µ ақиқийдир.

www.arxiv.uz Талаб бу фақат пул эквивалент билан чегараланган истемол эмас. Шу билан бирга истемол бу бозордаги аниқ бирор товар ёки пуллии хизматлардир. Бошқача қилиб айтганда, талабни негизида нафақат тўловга қодирлик ва шу билан бирга бирор бир товарга йўналтирилган аниқлик. Бундан шуни айтиш мумкинки, а µ олини тўловга қодир талаби тўловга қодир истемолдан фарқ қилади. Шундай қилиб, талабнинг иккита асосий хусусиятини такидлаб ўтиш керак: тўловга қодирлик ва аниқлик яъни бирор бир товарга йўналтирилганлик. Биринчи хусусиятининг та µ лили талаб ва истемолнинг ўзаро боғлиқлигини очиб бериш характерига эгадир. Тўловга қодир талаб келгусида истемол билан ифодаланади ва ижтимоий характерни ўзида акс эттиради. А µ олини тўловга қодир талаби истемол билан қарама қаршилиги бўлиши мумкин. Яъни бундай зиддиятга фақат талабни қондиришга имконияти бўлмагандагина чек қўйиш мумкин. Юқорида қайд этилган зиддиятда, яъни талаб ва ситемол ўртасида бир вақтнинг ўзида актив характерларга эга, яъни улар замонавий жамият аъзоларининг актив ме µ нати харакатини ташкил қилади. Бу зиддиятни µ ал қилишда жамиятнинг µ ар бир аъзоси иштирок этади. Бу эса бозор шароитида ме µ нат фаоллигини оширишга турки беради ва даромадларни оширишга ундайди, бунинг негизида эса ме µ нат фаолияти ётади. Шунинг учун х ам х ар бир киши ўзининг ме х нат фаолиятини оширишга µ аракат қилади. Агарда гап µ алқ хўжалиги даражасидаги талаб ва истемол ўртасидаги зиддият µ ақида кетганда, буни µ ал қилишда жамиятда ишлаб чи к аришни ривожлантириш ва уни самарадорлигини ошириш, шу билан бирга зарурий шароитларда ме µ нат фаоллигини оишириш билан бирга ме µ нат унумдорлиги ва самардорлигини ошириш керак бўлади. Талаб ва истемолни ўзаро боғлиқлиги µ ам деалектик µ аракатга эга µ исобланади. Талаб ва истемолнинг бирлиги талабни истемол билан

www.arxiv.uz боғлиқлигида ва мавжуд бўла олмасилигида намоён бўлади. Гап шундаки, талаб фақат истемол қилиб бўладиган яъни к ўл билан ушлаб бўладиган товарга нисбатан пайдо бўлмайди. Агар истемолдаги ўша товарга нисбатан талаби бўлмаса, у µ олда у товарга пул тўламайди. Шундай қилиб, тўловга қодир талаб µ ар доим µ ам истемолчининг шу товарга нисбатан қизиқиши юзасидан пайдо бўлади. Бунинг негизида талаб ва истемолни бирлиги ётади. Шу билан бирга талаб истемолдан миқдор нисбатан сифатида фарқ қилади. Талабнинг сифат кўрсаткичи шундан иборатки у бозорда истемол орқали талабин қондириши мумкин. Талаб бозор категорияси сифатида, алмашинув категорияси сифатида номоён бўлиши мумкин ва ишлаб чи к ариш жараёнининг ма µ сули якунидир. Бу сифат фарқлари талаб ва истемолни сонли белгилар билан µ ам ажралишида. Гап шундаки, истемол жараёнини қондириш истемолли сифатида қараймиз ва µ ар доим µ ам талаб билан боғлиқ эмас, чунки µ ар доим µ ам тўловга қодир талаб сифатида бозорда фарқли қондирилади. Истемол қоида бўйича вақт х исобида талабдан ортда юради, чунки бирор бир товарга олдин талаб туғилади ва кейинчалик истемол қилинади. Шу билан бир қаторда талаб ва истемол маълум бир му µ итда бир бирига мос келиши мумкин. Масалан, бирор бир территорияда товарга талаб тўғилади ва реализация қилинади, истемолни эса бошқа пайтда амалга оширилади. Шундай қилиб, тўловга қодир талаб ва истемол, келажакда бир бири билан жуда тор боғлангандир, ва шу вақтда маълум белгилари билан характерланади. Бу белгилар талаб ва истемолга қарама-қарши хизмат қилади чунки, истемолни кенгайтирш истемолни имкониятига боғлиқдир. Бу қарама қаршилик белгиси ўзига хос хусусиятларга эга, яъни а µ олини тўловга қодир талаби ва а µ олини истемолли ўртасидаги зиддиятдир. А µ олини тўловга қодир талабини назирий ўрганишишининг асосий саналишларидан бири бўлиб уни таснифланиши µ исобланади. А µ олини

www.arxiv.uz тўловга қодир талаби тушунчаси жуда мурккаб µ исобланиб уни таснифланишини ало µ ида қўриб чиқишни тақазо этади. А µ оли талаби турларининг характеристикаси ва уларнинг таснифи А µ оли талабини ва умуман статистик жи µ атдан ўрганиш учун уни турларга бўлиб ўрганишни талаб этади. Уларни таснифлашиши эса а µ оли талабининг ўрганиши ва прогнозлаштирилишининг му µ им сифат кўрсаткичларидан бири бўлиб µ исобланади. Шуни таъкидлаш лозимки, а µ олини тўловга қодир талаби айни вақтда ту г ма тушунча сифатида қаралади. Талабнинг таснифланишининг му µ им вазифаси эса ту г ма тушунчани тўрларга ажратишдан иборатдир. Ушбу ту г ма тушунчани қийинлиги ва кўп қирралигини µ исобга олган µ олда уни турларга ажратишда маълум белигиларига µ ам эътибор берилади. Уларнинг му µ имларидан бири бу - а µ олининг талаби қондирилиш даражасидадир. Ушбу белгига қараб а µ олини тўловга қодир талабини қуйидагича турларга ажратиш мумкин: яъни µ ақиқий талаб, реализация қилинган ва к ондирилмаган талаблари. Х ақиқий талаб деганда, бу оддий товар хизматларга бўлган талаб µ исобланади. Бу талабнинг µ ажми сифатида а µ олининг имкониятлари ётади. Демак, µ ақиқий талаб бу энг оддий талаб µ исобланиб, бозорда у пулга нисбатан эквивалент қийматига эгадир. Агар кишининг пул имконияти бирор бир товарга нисбатан чекланган бўлса, у µ олда « µ ақиқий тўловга қодир талаб» билан оддий «тўловга қодир» талаб ўртасида фарқ к олмайди. дейиш нотўғридир.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикаси корхоналар тў ғрисида Қонун. 1991 йил 15 феврал Ўзбекистон Республикаси Қонун ва фармонлари. – Т. «Ўзбекистон», - 1992. 2. Ўзбекистон Республикасининг Кооперация т ўғрисидаги 1991 йил 14 июл Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси. 1991 йил, 8- сон. 3. Ўзбекистон Республикасининг таш қи иқтисодий фаолият тўғрисида 1991 йил 14 июл Қонун. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси. 1991 йил, 8- сон. 4. Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида Ўзбекистон Республикасининг 1991 йил 19 ноябр Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси. 1992йил,1- сон. 5. «Хусусий корхоналар тўғрисида» Қонуни. 2003 й. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгаш ахборотномаси. 2004 йил 3- сон. 6. Хўжалик жамиятлари ва ширкатлар тўғрисида Ўзбекистон Республикасининг 1992 йил 9 декабр ахборотномаси. 1993 йил, 1- сон. 7. Ма ҳсулот белгилари ва хизмат кўрсатиш тўғрисида Ўзбекистон Республикасининг 1993 йил, 7 май Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси. 1993 йил, 6- сон. 8. Товар ишлаб чиқарувчилар ва тадбиркорлар палаталари тўғрисида Ўзбекистон Республикасининг 1997 йил 24 апрел Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси. 1997 йил 4-5 сон. 9. Озиқ - овқат махсулотларининг сифати ва ҳавфсизлиги тўғрисида Ўзбекистон Республикасининг 1997 йил 30 август Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси. 1997 йил 9- сон.

www.arxiv.uz 10. Стандартлаштириш тўғрисида Ўзбекистон Республикаси 1997 йил, 28 декабр Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси. 1994 йил 2- сон.

O'xshashlar

Тижорат банкларининг тўловга лаёқатлилиги ва ликвидлилиги

Истеъмол иктисодининг асосий ўзига хос категориялари ва тушунчалари

Истеъмол, жамғарма ва инвестициялар

Мехнат иктисодиёти ва социологияси

Истеъмол иктисоди предмети ва методи