Ишлаб чикариш жараёни ва унинг натижалари - Iqtisodiyot - Referatlar

Ишлаб чикариш жараёни ва унинг натижалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

225.5 KB

Ko'chirib olish

И шлаб чикариш жараёни ва унинг натижалари Режа : 1. Ишлаб чиқариш омиллари ва унинг таркиби 2. Ишлаб чиқариш жараёнининг мазмуни 3. Ишлаб чиқаришнинг умумий ва пировард натижалари 4. Ишлаб чиқариш имкониятлари ва унинг чегараси 5. Ишлаб чиқаришнинг самарадорлиги ва унинг кўрсаткичлари

Бу мавзуда бир бири билан узвий боглиқ бўлган ишлаб чиқариш омиллари ва ишлаб чиқариш жараёнига тегишли муаммолар қараб чиқилади. Дастлаб ишлаб чиқаришнинг омиллари тавсифланади, ишлаб чиқаришнинг мақсади ва мазмуни очиб берилади, сўнгра унинг натижалари ва самарадорлиги билан боглиқ масалалар баёни берилади. Таҳлилда «ишлаб чиқариш имконияти» тушунчасига ҳам ўрин ажратилади. Мавзунинг охирида кейинги қўшилган маҳсулот ва унинг камайиб бориши, кейинги қўшилган меҳнат ва капитал унумдорлигининг пасайиб бориши қонунининг мазмунига тегишли маржиналистик гоялар билан танишасиз. 1. Ишлаб чиқариш омиллари ва унинг таркиби. Моддий ва маънавий неъматларни яратиш, хизматлар кўрсатиш инсон ҳаёти, унинг яшаши ва камол топиши учун моддий асосдир. Шунинг учун ишлаб чиқаришнинг тўхтовсиз такрорланиши ва уни ривожлантириш ҳар доим энг муҳим иқтисодий қонуният ва объектив заруриятдир. ҳар қандай жамиятда ишлаб чиқаришнинг амалга ошиши, энг аввало унинг рўй бериши учун бу жараёнда қатнашадиган омиллар мавжуд бўлмоги лозим. Иқтисодиётнинг тизими ва шаклидан қатъий назар ишлаб чиқариш ёки хизмат кўрсатишнинг ҳамма соҳалари учун умумий бўлган учта омил: ишчи кучи, меҳнат қуроллари ва меҳнат предметлари бўлиши шарт. Ишчи кучи деб инсоннинг меҳнат қилишга бўлган ақлий ва жисмоний қобилиятларининг йигиндисига айтилади. Ишчи кучи меҳнат қобилиятига эга бўлган кишилар учун хосдир. Лекин ишчи кучи инсоннинг ўзи эмас ёки унинг меҳнати ҳам эмас, унинг қобилиятидан иборатдир. Меҳнат қуроллари деб, инсон унинг ёрдамида табиатга, меҳнат предметларига таъсир қиладиган воситаларга айтилади (машиналар, станоклар, тракторлар, қурилмалар, ускуналар ва бошқалар). Меҳнат предметлари эса бевосита меҳнат таъсир қиладиган, яъни маҳсулот тайёрланадиган нарсалардир (ер-сув, хом-ашё ва бошқа турли материаллар).

Меҳнат предметлари табиатда тайёр ҳолда учраши мумкин ёки олдинги даврдаги меҳнат маҳсулоти, яъни хом-ашё бўлиши мумкин. Меҳнат қуроллари ва меҳнат предметлари биргаликда ишлаб чиқариш воситалари деб юритилади. Бу эса меҳнат жараёнининг табиатидан келиб чиқади; шунинг учун ҳам ишлаб чиқариш воситалари ҳамма ижтимоий-иқтисодий тизимлар, инсоният тараққиётининг ҳамма босқичлари учун хосдир. Меҳнат воситаларини меҳнат предметларига таъсир этиш ҳарактерига кўра бир нечта катта гуруҳларга бўлиш мумкин. Биринчи гуруҳга машиналар, механизмлар, станоклар, ускуналар, турли хил аппаратлар ва бошқалардан иборат меҳнат қуролларини киритиш мумкин. Уларнинг ёрдамида ишчи табиат ашёлари ва кучларига бевосита таъсир қилади ва бу ашёларни ўзининг истеъмоли учун зарур бўлган шаклга келтиради. Иккинчи гуруҳга материалларни сақлаш учун мўлжалланган меҳнат воситалари /цистерналар, турли хил бочкалар, қувурлар, омборлар ва бошқалар/ киритилади. Учинчи гуруҳга ишлаб чиқариш жараёнида бевосита қатнашмайдиган меҳнат воситалари киради. Лекин бу воситаларсиз ишлаб чиқариш жараёнининг амалга ошиши мумкин эмас ёки тўла ва самарали амалга ошмаслиги мумкин. Буларга бинолар, йўллар ва бошқалар мисол бўла олади. ҳозирги фан-техника инқилоби даврида ишлаб чиқаришнинг ривожланишида меҳнат предметларининг аҳамияти ошиб бормоқда. Материалларнинг табиатда тайёр ҳолда учрамайдиган янги турлари яратилмоқда. Ишлаб чиқариш омиллари инсоният тараққиётининг ҳамма босқичлари учун умумий бўлса-да, бу омилларга турли адабиётларда турлича таъриф беришади ва уларни турлича тушунтиришади. Жумладан «Сиёсий иқтисод» дарсликларида ишлаб чиқаришнинг икки омили: моддий ва шахсий омиллари мавжудлиги тан олинади. Бунда меҳнат қуроллари ва меҳнат предметлари (ер-сув, ер ости бойликлари каби табиий бойликлар ҳам) ишлаб чиқариш воситалари дейилади ва ишлаб чиқаришнинг моддий омилини ташкил этади, ишчи кучи эса унинг шахсий омили деб

юритилади. ҳозирги бозор иқтисодига доир кўпчилик адабиётларда эса ишлаб чиқаришнинг тўрт омили: меҳнат, капитал, ер-сув, тадбиркорлик қобилияти тан олинади. Бу ерда ишчи кучи билан меҳнат ўртасидаги фарқни англаб олиш жуда муҳимдир. Бизга маълумки, меҳнат турли омилларнинг ҳаракат жараёнидир. Ишчи кучи, юқорида айтганимиздек, инсоннинг меҳнатга бўлган ақлий ва жисмоний қобилияти, унинг билим, малака даражаси билан биргаликда ишлаб чиқаришга қатнашишига тайёр турган омил бўлиб хизмат қилади, меҳнат эса ишлаб чиқариш воситалари ва ишчи кучининг қўшилиши натижасида содир бўладиган ва маълум самара олишга қаратилган фаолиятдир. Шунинг учун биз меҳнат деган тушунчани эмас, балки ишчи кучи деган тушунчани ишлаб чиқаришнинг омили деб биламиз ва ишлаб чиқариш омиллари ишчи кучи, капитал, ер-сув ва тадбиркорлик қобилиятидан иборат деб таъкидлаймиз. Ишчи кучи инсоннинг меҳнатга бўлган ақлий ва жисмоний қобилиятларининг йигиндиси бўлганлиги учун бозор иқтисодиёти даврида инсон эмас, меҳнат жараёни ҳам эмас, балки ишчи кучи сотилади, унинг бозори бўлади. Шунинг учун ҳозирги кунда кенг қўлланилаётган меҳнат бозори тушунчаси ўрнига ишчи кучи бозори, меҳнат ресурслари ўрнига ишчи кучи ресурслари дейилса тўгри бўлар эди. Ишчи кучи асосий ишлаб чиқарувчи кучдир. Чунки у ҳамма моддий воситаларни ва пул маблагларини ҳаракатга келтиради, улардан унумли фойдаланади. Қапитал тушунчаси ҳам турли адабиётларда турлича талқин қилинади. қўпчилик капитал тушунчасини тарихий тушунча деб қараб, унинг капитализмга хослигини исботлайди ва капитални ўз эгасига қўшимча қиймат келтирувчи қиймат, ўз-ўзидан кўпаювчи, ўсувчи қиймат деб ҳисоблайди. ҳозирги даврдаги айрим гарб иқтисодчилари ҳам, масалан, Дж. қларк, Л. Вальрас, И. Фишерлар капитални даромад келтирувчи, фойда келтирувчи, фоиз келтирувчи қиймат деб қарайдилар.

Қатор гарб иқтисодчиларининг фикрини келтириб и. ф. д. проф. В.Д. қамаев ўзининг раҳбарлигида чиққан дарсликда ҳам «ҳақиқатдан ҳам — капитал ўзидан ўзи кўпаювчи қиймат» деб ёзади. Лекин Америка ва Европа мамлакатларидан кириб келган «Экономикс» дарсликлари ва бошқа айрим адабиётларда капитални ҳамма ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш соҳаларида қўлланиладиган моддий воситалардан, яъни ҳамма турдаги машиналар, асбоб-ускуналар, иншоотлар, завод-фабрикалар, омборлар, транспорт воситалари ва бошқа шу кабилардан иборат деб кўрсатади, унга пул ва товарни киритмайди. Бундан кўриниб турибдики, айрим иқтисодчилар капиталистик иқтисодий тузумнинг социал моҳиятини очиш учун масалага бир томонлама қараб, ишлаб чиқариш омилларининг қийматига эътиборни кучайтирган. Јарбдаги касбдошларимизнинг айримлари ҳам капитални бир томонлама, яъни унинг қиймат тарафини эътиборга олган бўлса, бошқалари эса иқтисодий тушунчаларнинг тарихийлигини эътибордан четда қолдириб, унинг моддий объектини, нарса ва ҳодисаларнинг ашёвий томонини кўрсатадилар, шунинг учун улар капитални доимий, ўзгармас тушунча деб, ишлаб чиқариш воситаларини капитал деб атайдилар. Биз бу икки хил тушунчани бир танганинг икки томони, бир тушунчанинг, яъни капитал тушунчасининг икки томони: унинг бир томони моддий ва ашёвий кўриниши, иккинчи томони эса унинг қиймат кўриниши эканлигини эътиборга оламиз ва уни бозор иқтисодиёти шароитида капитал деб ишлатамиз. Биз капитал деганда ўз эгаларига даромад келтирадиган ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатишнинг ҳамма соҳаларида ишлатиладиган ишлаб чиқариш воситаларини, сотишга тайёр турган товарларни, янги воситалар ва ишчи кучини сотиб олишга мўлжалланган пул маблагларини, уларнинг ашёвий томони ва қийматининг бирлигини тушунамиз. Бу ерда капитал турли шаклда: пул, ишлаб чиқариш воситалари, товар ва бошқа моддий воситалар шаклида бўлиши мумкин.

Ҳамма адабиётларда ерга деярли бир хил тушунча берилади, яъни ер-сув деганда тупроқ унумдорлиги, ўтлоқлар, яйловлар, сув, ҳаво, ўрмон, қазилма бойликлар, умуман табиий ресурслар тушунилади. Бозор иқтисодиёти шароитида катта эътибор бериладиган омиллардан бири тадбиркорлик қобилиятидир. Тадбиркор деб, иқтисодий ресурслар: ишлаб чиқариш воситалари ва ишчи кучи ресурсларининг, табиий ресурсларнинг бир-бирига қўшилишини таъминлайдиган ташкилотчи, янгиликка интилувчи ташаббускор, иқтисодий ва бошқа хавфдан, жавобгарликдан қўрқмайдиган довюрак кишиларга айтилади; бу хислатлар эса тадбиркорлик қобилияти деб юритилади. ҳозирги даврда айрим адабиётларда ахборот ва унинг воситаларини, экологияни ҳам алоҳида омил деб кўрсатадилар. Бизнинг фикримизча улар ер ва капиталда ўз ифодасини топади. Ишлаб чиқариш жараёнида биз юқорида санаб ўтган омилларнинг ҳаммаси қатнашади, улар бир-бирини тўлдиради, бир-бирига таъсир қилади. Улардан бири бўлмаса ишлаб чиқариш бўлмайди ёки самарасиз бўлади, кўзланган мақсадга эришиб бўлмайди. Икки ёки бир нечта ишлаб чиқариш омилларининг бир-бирига ўзаро таъсири натижасида вужудга келган маҳсулот (товар ёки хизмат) ҳажмининг ўзгариши ишлаб чиқариш функцияси дейилади. Ишлаб чиқаришнинг омиллари доимо бир хил бўлиб турмайди, улар сифат ва миқдор жиҳатдан ўзгаришда, ривожланишда бўлади. Ишлаб чиқариш воситалари ривожланиб, борган сари мураккаб машиналар, асбоб-ускуналар, станоклар вужудга келади. Шунингдек ишчи кучи ҳам онги, малакаси ошган, янги машиналарни яратадиган, улардан унумли фойдаланадиган бўлиб боради. Ишлаб чиқариш омиллари бир-бирига боглиқ ва ўзаро таъсирда бўлади, бирининг ўзгариши иккинчисига таъсир қилади. Ишлаб чиқариш омилларининг ўзаро таъсир усули технологияда ўз ифодасини топади. қишилар буюмларнинг илгари маълум бўлмаган хусусиятларини англаб, товар ва хизматларнинг янги турларини тайёрлаш сирларини билиб оладилар, илгор технологияни қўллайдилар, янги материаллардан, энергия турларидан фойдаланадилар. Ишлаб чиқариш омилларининг ва технологиянинг

ўзгариши ишлаб чиқаришни ташкил этишнинг мазмуни ва шаклининг ўзгаришига, унинг такомиллашувига сабаб бўлади. 2. Ишлаб чиқариш жараёнининг мазмуни. Ишлаб чиқариш жараёни - бу кишиларнинг истеъмоли учун зарур бўлган моддий ва маънавий неъматларни яратишга қаратилган мақсадга мувофиқ фаолиятидир. Моддий ва маънавий неъматлар яратиш, турли хизматлар кўрсатиш жараёни кишилар фаолиятининг асосий томони, чунки бу жараёнда кишилар ўртасида бўладиган муносабатлар бошқа ҳамма соҳаларда – айирбошлаш, тақсимот ва истеъмол соҳаларида рўй берадиган муносабатларнинг хусусиятларини ва йўналишини белгилаб беради. Маълумки, ҳар қандай ишлаб чиқариш, биринчи навбатда, меҳнат жараёнидир ёки бошқача қилиб айтганда, табиатдаги бор нарсаларнинг кўринишини ўзининг истеъмоли учун мувофиқ ҳолга келтириш учун қилинган фаолиятдан иборатдир. Ана шу меҳнат жараёнида кишилар, энг аввало, табиат билан, унинг кучлари ва ашёлари билан ҳамда бир-бирлари билан ўзаро маълум муносабатда бўладилар. Ишлаб чиқариш жараёнида бўладиган бу муносабатларнинг характерини, шаклларини ва хусусиятларини ўрганиш ва уларни билган ҳолда ишлаб чиқаришни онгли ташкил этиш олий мақсадга, яъни чекланган иқтисодий ресурслардан унумли фойдаланилган ҳолда кишиларнинг ўсиб борувчи эҳтиёжларини қондириш мақсадига эришишнинг бирдан-бир йўлидир. Моддий неъматлар ишлаб чиқариш ва хизматлар кўрсатишнинг ички қонуниятлари ва унинг ривожланиш хусусиятлари кўпгина иқтисодчи олимлар томонидан кўрсатиб берилган. Улар меҳнат кишилар яшашининг умумий асосидир деб таърифлайдилар. Демак, меҳнат истеъмол қийматларини яратувчи сифатида, фойдали меҳнат сифатида кишиларнинг яшаши учун ҳеч қандай ижтимоий шаклларга боглиқ бўлмаган ҳолда абадий табиий заруриятдир, меҳнат бўлмаганда киши билан табиат ўртасида модда алмашинуви ҳам мумкин бўлмас эди.

К ишилар ўзларининг онгли мақсадга мувофиқ унумли меҳнати билан табиат моддаларининг шаклларини ўзгартирадилар ва истеъмоли учун зарур бўлган маҳсулотни вужудга келтирадилар. Меҳнат жараёнида кишилар би- лан табиат ўртасида моддалар алмашинуви билан бирга инсоннинг ўзи ҳам ҳар томонлама камол топиб боради, яъни кишилар ўзининг меҳнатга бўлган қобилиятини, билимини оширади ва уларни амалда қўллашни кенгайтириб боради. Шундай қилиб, меҳнат жараёни истеъмол қийматларни вужудга келтириш учун мақсадга мувофиқ қилинадиган ҳаракатдир, табиат яратган нарсаларни киши истеъмоли учун ўзлаштириб олишдир, киши билан табиат ўртасидаги модда алмашувининг умумий шартидир, киши ҳаётининг абадий табиий шароитидир. Ишлаб чиқариш жараёни инсоният тараққиётининг ҳамма босқичларига, ҳамма мамлакатларга, эл-юртларга ва халқларга хос бўлиб, умум инсоний категориядир (тушунчадир). Шунинг учун бу жараён узоқ тарихга эга бўлиб, оддий тош ва ёгоч қуроллардан фойдаланиб, энг содда овчилик ва деҳқончилик қилишдан тортиб то ҳозирги замон мураккаб технологиясига асосланган роботсозлик, самолётсозлик, компьютер техникаларини, замонавий радио ва телевидение воситаларини ишлаб чиқаришгача бўлган йўлни босиб ўтди. ҳозирги даврда мамлакатимиз ҳудудида бир неча юзлаб тармоқлар ва соҳаларда халқимизнинг истеъмоли ва ишлаб чиқаришнинг ўзи учун зарур бўлган истеъмол буюмлари ва асбоб ускуналар ишлаб чиқарилади. Ишлаб чиқаришнинг энг йирик соҳалари саноат, қишлоқ хўжалиги, транспорт ва алоқа, қурилиш, савдо, тайёрлов идоралари, моддий – техник таъминот, коммунал ва уй – жой хўжаликлари, турли хил хизмат кўрсатиш соҳалари ва бошқалардан иборат. ҳар бир мамлакат ўз тараққиётининг шу даврдаги босқичи учун зарур ва қулай бўлган тармоқлар таркибини вужудга келтиришга ҳаракат қилади. Бунда ресурслар чекланганлиги ҳисобга олиниб ишлаб чиқаришни ўстириш ва халқнинг талабини қондириш учун ўта зарур

бўлган, мамлакат мудофаа қобилиятини мустаҳкамлашга, чет эллар билан бўладиган ҳамкорликни юксалтиришга имкон берадиган тармоқларга алоҳида эътибор берилади. Турли мулк шаклларининг тенг ҳуқуқлилиги қарор топаётган ҳозирги ўтиш даврида аҳолига турли хизматлар кўрсатиш миқдори ҳам ўсмоқда. Ўзбекистон ЯИМда хизматларнинг улуши 2000 йилда 36,8 фоизни ташкил қилиб, унинг 8,1 фоизи транспорт ва алоқага, 9,5 фоизи савдо ва умумий овқатланишга, 19,2 фоизи бошқа хизматлар улушига тўгри келди. Бу эса Республикамиз ҳукуматининг кейинги йилларда аҳолининг турмуш шароитини яхшилаш учун олиб бораётган комплекс тадбирлари /индивидуал меҳнат фаолияти, кооперация, ижара пудрати, ер, мулк, тадбиркорлик, солиқлар тўгрисидаги қонунлар/ натижасидир. Хўжалик юритишнинг янги шакли ва усулларининг аҳолига хизмат кўрсатиш, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини, турли чиқиндиларни қайта ишлаш усулларининг иқтисодиётимизга кириб келишининг объектив сабаби меҳнаткашларни товар ва хизматлар билан таъминлаш соҳаларини ривожлантиришдир. Бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида меҳнат фаолиятининг муҳим томони бўлган уй хўжалиги имкониятларидан фойдаланиш /касаначилик, ҳунармандчилик, нонвойлик, уй богча ва яслилари очиш, репетиторлик, қўшимча дарс ўтиш/ ички имкониятлардан фойдаланишнинг муносиб йўлларидан бири ҳисобланади, чунки бу усул қўшимча бинолар қурилишини талаб қилмайди ва маблагни тежашга имкон беради ва шу билан бирга хизматлар турини ва миқдорини купайтиради. Маълумки, бизда иш вақтининг анчагина қисми уй-рўзгор ишига тўгри келмоқда. Мутахассисларнинг ҳисоб-китобларига қараганда, мамлакат аҳолиси уй-рўзгор ишларига йилига сарфлаган вақт ижтимоий ишлаб чиқаришга сарфланган иш вақтига қараганда кўпроқ экан. Бунинг устига уй- рўзгор ишлари талайгина қувватни талаб қилади. Ушбу ва шунга ўхшаш бошқа мисоллар маиший хизматлар кўрсатиш соҳаларини янада

ривожлантириш, уй-рўзгор ишларини механизациялаш имконини берадиган машина ва асбоб – ускуналарни кўплаб ишлаб чиқаришни талаб этади. Эҳтиёжлар тури қанча кўп бўлса шунга биноан ишлаб чиқаришнинг тармоқ ва соҳалари ҳам кенгайиб боради. Уларни ўрганиш осон бўлиши учун ишлаб чиқариш икки катта соҳага: моддий ва номоддий ишлаб чиқаришларга бўлинади. Моддий ишлаб чиқариш соҳасида зарурий моддий неъматлар яратилади, номоддий соҳада эса турли хил маънавий неъматлар яратилади ва хизматлар кўрсатилади. Бу икки соҳа бир-бири билан чамбарчас богланган ҳолда ривожланади ва бир-бирига таъсир кўрсатади. Республика миллий иқтисодиётида товарлар ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш соҳаларининг ЯИМдаги мутлоқ миқдори ва нисбий улуши қуйидаги маълумотлар билан характерланади. Республика ЯИМда товарлар ва хизматлар улуши (жорий бозор баҳоларида)* 1-жадвал. к ўрсаткичлар 1999 2000 млрд. сўм % млрд. сўм % Ялпи ички маҳсулот 2128, 7 100,0 3194, 5 100,0 Шу жумладан: ишлаб чиқарилган товар-лар қиймати; кўрсатилган хизматлар қиймати. 1070, 5 772,4 50,2 36,4 1614, 2 1173, 9 50,5 36,8 *Манба: Социально-экономическое положение Республики Узбекистан за 2000 год. Тошкент-2001.8-бет.

Моддий ишлаб чиқариш соҳаси ўз навбатида икки бўлинмадан — биринчи ва иккинчи бўлинмалардан иборат бўлади. Биринчи бўлинмада ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш корхона ва ташкилотларининг ишлаб чиқариш истеъмоли учун зарур бўлган воситалар — станок, машина, асбоб- ускуна, хом ашё ва турли материаллар ишлаб чиқарилади. Иккинчи бўлинмада эса халқ истеъмоли учун зарур бўлган истеъмол товарлари ишлаб чиқарилади. Биринчи бўлинмада ишлаб чиқаришдан чиққан товарлар шу йилнинг ўзида иккинчи бўлимда ва хизмат кўрсатиш соҳаларида ишлаб чиқариш воситаси сифатида ишлатилиши мумкин, иккинчи бўлинмада яратилган товарлар ва номоддий соҳа хизматлари ўз навбатида биринчи бўлинма учун зарурдир. Шунинг учун улар ўртасида доимо иқтисодий алоқалар ва муносабатлар содир бўлиб туради. Аммо шуни таъкидлаш лозимки, ишлаб чиқариш жараёни жамият тараққиётининг ҳамма босқичлари учун хос бўлган умумий ҳодиса бўлса-да, кишилар, соҳалар, корхоналар ўртасида маълум шаклдаги ўзаро муносабатсиз амалга ошиши мумкин эмас. Шунинг учун ишлаб чиқариш жараёни ҳамиша маълум бир ижтимоий шаклда, яъни шу даврда амал қилаётган ишлаб чиқариш муносабатларига мос ҳолда амалга ошади. Бозор иқтисодиёти шароитида ҳар қандай ишлаб чиқариш, бир томондан истеъмол қиймати яратишдир, иккинчи томондан, моддий воситалар ва меҳнатнинг сарфланиши, янги қийматнинг яратилиши, бошқача қилиб айтганда, қийматнинг ўсиш жараёнидир. ҳар қандай маҳсулот, шу жумладан бозор шароитидаги ёки унга ўтиш давридаги меҳнат маҳсули ҳам икки хил хусусиятга эга: истеъмол қийматига, яъни маълум бир нафлиликка ва қийматга эга бўлиб, жонли ва буюмлашган меҳнат сарфининг маълум миқдорини ўзида мужассамлаштиради. Бу товарнинг ўзаро боглиқ ва ҳамиша бир-бирини тақозо қиладиган икки томонидир (бу ҳақда кейинги мавзуда батафсилроқ тўхталамиз). Шунинг учун ҳам ишлаб чиқариш жараёнига ҳамиша унинг пировард мақсади билан

биргаликда қаралади. Ишлаб чиқаришнинг мақсади чекланган ресурслардан унумли фойдаланиб, кишилар эҳтиёжини қондириш экан, унинг самараси товар ва хизматларнинг натурал ва қиймат жиҳатдан ўсишида кўринади. Шу нуқтаи назардан олганда ишлаб чиқариш жараёни ҳамиша нафлиликни, яъни истеъмол қийматини яратиш, кўпайтириш ва қийматларнинг ўсиш жараёни ҳисобланади, унинг асосий мақсади эса, истеъмол қийматни, яъни нафли товарни яратишдан иборат бўлади. Ишлаб чиқаришнинг чекланган ресурслардан фойдаланган ҳолда кишилар эҳтиёжини қондиришга қаратилиши ва шунга зарур бўлган сифат ва миқдорда истеъмол қиймати яратишни бош мақсад қилиб қўйиши унинг ижтимоий йўналишини ифода этади. Лекин бу умумий ижтимоий йўналиш аниқ кишиларнинг, тадбиркорларнинг манфаати билан боглангандагина амалга ошади. Бозор иқтисодиёти шароитида ёки унга ўтиш даврида ҳар бир мулк эгаси ёки тадбиркор маълум миқдорда фойда олишни, сарфланган воситаларига, пул маблагларига нисбатан кўпроқ қийматга эга бўлишни мақсад қилиб қўяди. Шунинг учун ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш жараёни бир томондан, истеъмол қийматларини яратиш жараёни бўлса, иккинчи томондан, қийматнинг ўсиш жараёни бўлиб ҳисобланади. Масалан, тадбиркор ишлаб чиқаришни ташкил этиш учун ҳар бир тоннаси 1000 сўмдан 100 тонна, ҳаммаси бўлиб 100 минг сўмлик пахта толаси сотиб олди дейлик. У шу пахта толасидан ип йигиради, қўлланилган асосий воситалар амортизацияси, энергия ва бошқа харажатлар 20 минг сўмни, иш ҳақи 30 мингни ташкил этса, 30 минг сўмлик фойда оладиган бўлса ҳаммаси бўлиб яратилган маҳсулотнинг қиймати 180 минг сўмни, қўшилган қиймат 80 минг сўмни ташкил этган бўлади. Агар биз 80 минг сўмлик қўшилган қийматдан 20 минг сўмини амортизация, энергия ва бошқалардан иборат моддий харажатлар, яъни олдиндан яратилган қийматлар деб қарасак 60 минг сўмлик қиймат, яъни 30 минг сўмлик иш ҳақи ва 30 минг сўмлик фойда шу ишлаб чиқариш жараёнида ҳосил қилинган янги қиймат ҳисобланади.

Бозор иқтисодиёти шароитида ишлаб чиқариш жараёнининг икки томонини қуйидагича ифода этишимиз мумкин. Ишчи кучи ва ишлаб чиқариш воситалари (буюм шакллари) Меҳнат жараёни ёки истеъмол қиймати яратилиш жараёни Истеъмол қ иймати, яъни нафлилиги Ишлаб чиқаришнинг омиллари Ишлаб чиқариш жараёни Натижа: товар ва хизматлар қапитал: ишлаб чиқариш воситалари ва ишчи кучи қиймати қийматнинг ўсиш жараёни Сарфланган ва қўшилган қиймат 3-чизма. Ишлаб чиқариш жараёнининг икки томони. Ишлаб чиқариш жараёни икки томонлама таҳлил қилиб ўрганилганда уни тўгри тушуниш мумкин бўлади. Бу ерда шуни ҳисобга олиш лозимки, олдинги ишлаб чиқариш жараёнидан чиққан ишлаб чиқариш воситалари қиймати кўпаймаган ҳолда ўзи қанча бўлса шу миқдорда аниқ меҳнат билан ишлаб чиқарилган товарлар ва хизматлар қийматига ўтказилади. Бу ишлаб чиқариш жараёнида қатнашаётган айрим табиий кучлар қийматга эга эмас, шунинг учун улар истеъмол қийматини ҳосил қилишда омил сифатида қатнашса ҳам, лекин қийматнинг ташкил топишида қатнашмайди. Ишлаб

чиқариш жараёнининг икки томонлама табиати унинг натижаларининг ҳам икки томони борлигини кўрсатади.

3. ÈØËÀÁ ЧÈ Қ ÀÐÈØÍÈÍÃ ÓÌÓÌÈÉ ÂÀ ÏÈÐÎÂÀÐÄ ÍÀÒÈÆÀËÀÐÈ ҳар бир корхона ёки ишлаб чиқариш бўгинида турли омилларнинг биргаликда ишлатилиши натижасида маҳсулот, яъни товар ва хизматлар вужудга келади. Лекин бундай корхоналар сони жуда кўпдир. Масалан, 2001 йил бошида Ўзбекистонда рўйхатга олинган хўжаликлар сони 203,3 мингта эди. Юзаки қараганда ҳар бир корхонадаги индивидуал ишлаб чиқариш бир- биридан ажралган ҳолда мустақилга ўхшаб кўринади. Аммо хилма-хил товарлар ва ресурсларнинг узлуксиз оқимида индивидуал маблагларнинг ҳаракатлари бир-бири билан қўшилиб, ўралиб чатишиб кетади. Чунки айрим олинган индивидуал ишлаб чиқарувчиларнинг фаолияти ва айрим маблаглар, маҳсулотларнинг ҳаракати ўзаро боглангандир. Шу сабабли, индивидуал меҳнатларнинг ҳаракати қўшилиб кетиши, бутун ижтимоий ишлаб чиқаришнинг, жами яратилган товар ва хизматларнинг ҳаракатини билдиради. Демак, ижтимоий ишлаб чиқариш ўзаро богланган ва алоқада бўлган барча индивидуал ишлаб чиқаришларнинг йигиндисидир. ҳар бир индивидуал ишлаб чиқариш, унинг сармояси ва ресурслари эса ижтимоий ишлаб чиқаришнинг ажралмас бир бўлагидир. Ижтимоий ишлаб чиқариш, яъни турли омилларнинг ҳаракати натижасида жуда кўп турдаги товарлар ва хизматлар массасидан иборат бўлган миллий маҳсулот вужудга келади. Республикамизда олдинги даврда мамлакат бўйича ишлаб чиқаришда вужудга келтирилган маҳсулотлар йигиндиси ялпи ижтимоий маҳсулот деб аталган. Ялпи ижтимоий маҳсулот кўрсаткичида йил мобайнида яратилган моддий неъматлар йигиндиси ҳисобга олинган, унда хизмат кўрсатиш соҳаларида вужудга келтирилган маънавий неъматлар ва хизматлар қиймати акс этмаган. Лекин бир ишлаб чиқариш соҳасидан чиққан хом ашё, материаллар, ёнилги ва энергияларнинг қиймати бошқа соҳаларда ишлатилиб, бир неча бор такрор-такрор ҳисобга олиниб, маҳсулотнинг ҳажми сунъий равишда ошириб кўрсатилган, истеъмолга бориб тушадиган тайёр маҳсулот эса ундан бир неча баробар кам бўлган.

Мана шу такрор ҳисоблашларга барҳам бериш учун ҳозир миллий ҳисоб тизимига ўтилиб, энди Мамлакатда вужудга келтирилган маҳсулотлар, яъни товарлар ва хизматлар йигиндиси ялпи миллий маҳсулот деб атала бошланди. Ялпи миллий маҳсулот - бу маълум вақт давомида, масалан, бир йилда яратилган ва бевосита истеъмолчиларга бориб етадиган барча тайёр маҳсулот ва кўрсатилган хизматларнинг бозор баҳосидаги қиймати. Миллий маҳсулот моддий неъматлар ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш соҳалари йиллик фаолиятининг умумий самараси бўлиб ҳисобланади. Ички миллий маҳсулот ҳам худди шу мазмунда тушунилади. Ялпи миллий маҳсулот билан ички миллий маҳсулотнинг фарқи шундаки, ялпи миллий маҳсулотга мамлакат ичидаги ва турли мамлакатлардаги корхоналарда вужудга келтирилган, қўшма корхоналар ҳиссасига (мамлакатимиз ҳиссасига) тўгри келадиган маҳсулотлар киради. Бошқа мамлакатлар ёки фуқаролар томонидан бизнинг мамлакатимиз ҳудудидаги қурилган корхоналар маҳсулоти, қўшма корхоналардаги маҳсулотда уларнинг ҳиссаси ҳисобга олинмайди. Ички миллий маҳсулотда эса мамлакат ҳудудида ишлаб чиқарилган ҳамма маҳсулот ва хизматлар (бошқа мамлакатлар корхоналари, қўшма корхоналарда яратилган ҳамма товар ва хизматлар қўшилиб) ҳисобга олинади. ҳозирги пайтда Ўзбекистонда кўпроқ ички миллий маҳсулот кўрсаткичи ҳисобга олинмоқда. Шунинг учун биз бундан кейин ички миллий маҳсулот тўгрисида гап юритамиз. Мулкдорлар ҳамда ишчилар ўзларига керак бўлган истеъмол буюмларини қаердан оладилар? Иккинчидан, ишлаб чиқаришни такрор олиб бориш ва кенгайтириш учун улар ишлаб чиқариш воситаларини қаердан оладилар? Учинчидан, ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг қайси қисми мулкдор, тадбиркор ва давлатнинг эҳтиёжларини, қайси қисми ишчи ва хизматчиларнинг эҳтиёжларини қондира оладилар?, деган саволлар тугилади. Бу масалани ҳал этиш учун ички миллий маҳсулотнинг таркибий қисмларини билиш ва таҳлил қилиш лозимдир. Чунки ички миллий маҳсулотнинг ҳар бир таркибий қисми ишлаб чиқаришнинг муҳим самараси бўлиб ҳисобланади.

Жами ижтимоий маҳсулот билан ялпи ёки ички миллий маҳсулот ўртасидаги фарқни аниқ тушуниш учун қуйидаги жадвал маълумотларидан фойдаланамиз. 2-жадвал. Ишлаб чиқарилган миллий маҳсулотнинг тузилиши (рақамлар ихтиёрий олинган). Хомаш ё ёнилги қўшилган қиймат Ички миллий Жами ижтимои й матери ал-лар Амортиза ция Иш ҳақи Тўланган солиқлар ва тўловлар Фойда маҳсуло т махсулот Истеъмол қилинган ишлаб чиқариш воситалари қиймати (С) Зарури й махсул от ( V ) қўшимча маҳсулот ( M ) Пахта ишлаб чиқариш 40 30 30 20 20 100 140 Пахтани қайта ишлаш 140 40 50 25 30 145 285 Тўқимачили к 285 50 60 30 40 180 465 Тикувчилик 465 45 50 35 30 160 625 Жами 930 165 190 110 120 585 1515 с1095 v190 m=230 585 1515

Бундан кўриниб турибдики, жами ижтимоий маҳсулот 1515 бирликни ташкил этади, ички миллий маҳсулот эса 585 бирликни ташкил этади. Лекин бу ерда шуни айтиш лозимки, мамлакат миқёсида такрор ҳисобга йўл қўймаслик учун ялпи ва ички миллий маҳсулотни ҳисоблашда сотиб олинган хом ашё, ёнилги ва материаллар қиймати ҳисобга олинмайди, фақат қўшилган қиймат ҳисобга олинади, уларнинг йигиндиси эса ялпи ёки ички миллий маҳсулот ҳажмини кўрсатади. Аммо ҳар бир корхона ва тармоқ учун сотилган товар маҳсулоти ички миллий маҳсулотдан эмас, балки жами яратилган ижтимоий маҳсулотдан иборатдир. Масалан, бизнинг мисолимизда пахтани қайта ишлаш корхонаси ишлаб чиқарган ва сотган маҳсулот 285 бирликни, ички миллий маҳсулот ҳисобига кирадиган қўшилган қиймат эса 145 бирликни ташкил этади. Сотилган маҳсулотнинг (285) 140 бирлиги хом ашё, ёнилги ва материалларни сотиб олиш учун ишлатилади. Шунинг учун биз бу мавзуда корхоналар ва тармоқлар яратган йиллик миллий маҳсулот ҳақида гапирганда кўпроқ жами ижтимоий маҳсулотни назарда тутамиз. Ялпи ва ички миллий маҳсулотлар ҳақида эса ушбу китобнинг кейинги бўлимида батафсил тушунтирилади. Миллий маҳсулот турли корхоналарда ва тармоқларда яратилса-да, уларни умумлаштириб, асосан икки таркибда, яъни натурал буюмлашган ҳолда ва қиймат таркибида ҳисобга олинади. Уларнинг ўзгариши жамиятнинг иқтисодий ривожланиш динамикасини акс эттиради. Моддий буюмларнинг ишлатилиши, ишлаб чиқариш ёки шахсий истеъмол воситаси бўлиб хизмат қилишга мувофиқ миллий маҳсулот ўзининг натурал буюмлашган шакли бўйича икки қисмдан: ишлаб чиқариш воситалари ва истеъмол товарларидан ташкил топади. қейингиси ўз навбатида истеъмол буюмларидан ва аҳолига кўрсатилган турли хизматлардан иборат бўлади. Ишлаб чиқариш жараёнини давом эттириш учун, биринчидан, истеъмол қилинган ишлаб чиқариш воситаларини фақат қиймат ҳолидагина эмас, балки уни моддий буюм шаклида ҳам қайта тиклаш зарур. Бунинг учун албатта ички миллий маҳсулот таркибида маълум миқдорда ишлаб чиқариш

воситалари натурал шаклда мавжуд бўлиши керак. Иккинчидан, ишчи кучининг қайта тикланиши учун мулк эгалари ва тадбиркорларнинг шахсий истеъмоли учун миллий маҳсулот таркибида зарур истеъмол буюмлари мавжуд бўлиши шарт. Шунинг учун ҳам миллий маҳсулот икки хил товар маҳсулот сифатида мавжуд бўлади, бу эса ўз навбатида, икки йирик бўлинмалар ўртасида товар айирбошлаш имконини беради. Ички миллий маҳсулот фақатгина натурал жиҳатдан эмас, балки қиймат жиҳатдан ҳам ҳисобга олинади ва унинг қиймат таркиби таҳлил қилинади. Миллий маҳсулот қиймат жиҳатдан уч қисмдан иборат бўлади, яъни: Ишлаб чиқариш жараёнида истеъмол қилинган ишлаб чиқариш воситаларининг, яъни улар қийматининг маҳсулотга ўтган қисми (С). Янгидан вужудга келтирилган маҳсулотнинг бир қисми, яъни, ишчиларга тегишли қисми зарурий маҳсулотнинг қиймати (У). Янгидан вужудга келтирилган маҳсулотнинг мулкдорлар, тадбиркорлар ва жамият учун ишлаб чиқарилган қўшимча маҳсулот қиймати (М) дан иборатдир. Бошқача қилиб айтганда, олдинги ишлаб чиқариш жараёнларида яратилган ва ушбу жараёнда истеъмол қилинган ишлаб чиқариш воситаларининг қийматидан ҳамда шу ишлаб чиқариш жараёнида яратилган янги қиймат, яъни соф миллий маҳсулотдан иборатдир (ММ=МС+СММ). Чунки миллий маҳсулотнинг бир қисмидан ишлаб чиқариш жараёнида истеъмол қилинган ишлаб чиқариш воситаларининг ўрнини қоплаш учун фойдаланилади. Ишлаб чиқаришнинг узлуксиз давом этиши ва ривожланиши учун истеъмол қилинган ишлаб чиқариш воситалари ҳар қандай асбоб- ускуналар, хом ашё, ёқилги ва бошқа ёрдамчи материаллар ўрнини тўлдириб туриши талаб қилинади. Бунинг учун миллий маҳсулотнинг бир қисмидан фойдаланилади. Демак, соф миллий маҳсулот бевосита ишлаб чиқаришда банд бўлган менежерлар, ишчилар, деҳқонлар ва мухандислар, техник ходимларнинг янгидан сарф қилинган меҳнати билан яратилган зарурий маҳсулотдан ва қўшимча маҳсулотдан иборатдир.

Зарурий маҳсулот деб ишчи ва хизматчилар иш вақтининг бир қисми бўлган зарурий иш вақтида яратилган ишчи кучини нормал ҳолатда сақлаш ва қайта тиклаш учун зарур бўлган маҳсулотга айтилади. Зарурий маҳсулот соф миллий маҳсулотнинг муҳим қисми бўлиб, бевосита ишчи ва хизматчиларга тегишлидир. Соф маҳсулотнинг зарурий маҳсулотдан ортиқча қисми, яъни қўшимча иш вақтида яратилган қисми қўшимча маҳсулот дейилади. Бу қўшимча маҳсулот тадбиркорларга ва мулкдорларга ҳамда давлатга тегишлидир. Зарурий ва қўшимча маҳсулот жамият тараққиётининг деярли ҳамма босқичларига хосдир. Лекин улар ўртасидаги нисбат турли даврларда турлича бўлади. Ибтидоий жамоа тузумининг дастлабки даврида жамоадош ҳамма кишиларнинг вақти фақат зарурий маҳсулотни, яъни яшаш учун энг зарур маҳсулотни топиб ейиш билан банд бўлган. қейинчалик, яъни бу тузумнинг охирларига келиб, қисман меҳнат унумдорлиги ошиб, зарурий маҳсулотдан ортиқча, яъни қўшимча маҳсулот пайдо бўлган ва унинг айрим кишилар томонидан ўзлаштирилиши натижасида хусусий мулк пайдо бўлган. қишилик жамияти тараққиётининг қулдорлик, феодализм ва капитализм деб аталмиш босқичларида қўшимча маҳсулотнинг мавжудлиги ҳақида хеч ким мунозара қилмайдилар. Собиқ Социалистик жамиятда кўпгина иқтисодчилар қўшимча маҳсулот фақат хусусий мулкчилик даврига хос деб тушуниб, ижтимоий мулк мавжуд бўлган даврда у бўлмайди деб келдилар. Лекин улар корхоналар олаётган фойда маҳсулотнинг қайси қисми эканлигини, давлат бошқаруви, мудофаа, таълим, фан-маданият учун маблаглар қаердан олинишини тушунтириб бера олмас эдилар. 1965 йиллардан кейингина зарурий ва қўшимча маҳсулот иқтисодий адабиётларда тушунтирила бошланди. ҳозир, бозор иқтисодиётига ўтиш даврида ҳам бу тушунчани рад қилувчи кишилар топилади. Лекин бундай иқтисодчиларга мулкдорлар ва тадбиркорлар олаётган фойда, фоиз, дивиденд даромадлари, давлат солиқлари, ер рентаси каби пул

кўринишидаги даромадларнинг туб манбаи нима, улар миллий маҳсулот қайси қисмининг тақсимотдаги ҳаракат кўриниши? – деб сўрасангиз жавоб бера олмайдилар. Фойда ва бошқа турли кўринишдаги даромадлар манбаини билмаслик нима учун товарларни ишлаб чиқарувчи корхоналар зарар кўради- ю, уни сотувчилар фойда кўради деган саволларга ҳам жавоб беришда ожизликка олиб келади. Улар иқтисодий ҳодиса ва жараёнларнинг туб илдизига тушунмаганлар, балки унинг юзаки томонларини ўрганиш билангина чекланиб қолганлар. қўшимча маҳсулотни рад қилиш ўрнига унинг мазмунини, ҳаракат шаклларини пухта ўрганиб, янада кўпайтириш ва тақсимланишини такомиллаштириш йўлларини қидиришга куч сарфлаш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. ҳар бир корхонада, тармоқда қўшимча маҳсулотни кўпайтириш асосан уч йўл билан – ишловчилар сонини кўпайтириш, иш кунини узайтириш ва иш куни чегараси ўзгармаган ҳолда зарурий иш вақтини камайтириш эвазига қўшимча иш вақтини кўпайтириш йўли билан амалга оширилади. Иш кунини узайтириш йўли билан олинган қўшимча маҳсулот абсолют қўшимча маҳсулот деб, иш куни ўзгармаганда зарурий иш вақтини камайтириб, қўшимча иш вақтини кўпайтириш эвазига олинган қўшимча маҳсулот эса нисбий қўшимча маҳсулот деб аталади. Йил давомида олинган қўшимча маҳсулотлар йигиндиси қўшимча маҳсулот массаси, унинг зарурий маҳсулотга нисбати эса (фоизда ифодаланиши) қўшимча маҳсулот нормаси деб юритилади. Агар қўшимча маҳсулот нормасини m 1 , массасини m, зарурий маҳсулотни v билан белгиласак қўшимча маҳсулот нормаси m 1 =m|v 100% кўринишдаги формула билан аниқланади. қўшимча маҳсулот бозор иқтисодиёти ва унга ўтиш шароитида қўшимча қиймат шаклида намоён бўлади. Ишлаб чиқариш жараёнида ҳосил бўлган қўшимча қиймат сотилиш жараёнида фойдага айланади. Фойдадан давлат солиқ сифатида, ссуда

капитал эгалари эса фоиз сифатида, ер эгалари рента сифатида ўз улушларини оладилар. Фойданинг қолган қисми эса тадбиркорларнинг соф фойдаси бўлиб, унинг ҳисобидан ўзларининг истеъмолини қондиради, инвестицияни, турли социал йўналишдаги ишларни амалга оширадилар. қўриниб турибдики, қўшимча маҳсулотни кўпайтириш ҳеч кимга зарар бермайди, аксинча жамият аъзоларининг ҳаммаси учун манфаатлидир. Маълумки, қўшимча маҳсулот билан зарурий маҳсулот ўртасида ҳар доим зиддият ва алоқадорлик бўлади. Уларнинг ҳар иккаласида ҳам бутун халқ хўжалигини ривожлантириш ва жамият аъзоларининг фаровонлигини ошириш мақсадлари йўлида фойдаланилади. Лекин уларнинг соф миллий маҳсулотдаги ҳиссаси турли омиллар таъсирида, масалан, техника тараққиётининг ривожланиши, ижтимоий ишлаб чиқариш таркибининг ўзгариши, меҳнат унумдорлигининг ошиши натижасида ўзгариб туради. Меҳнат унумдорлигининг ўсиши натижасида зарурий маҳсулотнинг абсолют миқдори ўсган ҳолда соф миллий маҳсулотдаги ҳиссаси камайиб, қўшимча маҳсулотнинг ҳиссаси ошиб боради. ҳозирги даврдаги бозор иқтисодиётига доир адабиётларда ишлаб чиқариш омиллари билан унинг самаралари ўртасидаги боглиқликни ишлаб чиқариш функцияси деб аташади. Масалан, Ишлаб чиқариш омиллари ер /Е/, капитал /қ/ ва ишчи кучи /И/дан иборат деб фараз қилсак, олинган маҳсулотни /М/ деб олсак, ишлаб чиқариш функцияси М=Ф /Е. қ. И/ дан иборат бўлади. Бу формула ишлаб чиқаришга жалб қилинган омилларининг, яъни сарфларнинг ҳар бирлиги эвазига олинган маҳсулотни билдиради ва эътиборни кам ресурс сарфлаб, кўпроқ маҳсулот олиш имкониятини қидиришга қаратади. Ундан ташқари, бу кўрсаткич ҳар бир маҳсулот бирлигини ишлаб чиқаришга ва кўпайтириш мўлжалланган маҳсулот ҳажмини ишлаб чиқаришга қанча ресурс сарфи талаб қилинишини аниқлаш имконини беради.

Ишлаб чиқаришда фойдаланиладиган турли хил омиллар сарфини бирданига ёки уларнинг айрим турларини кўпайтириш йўли билан маҳсулот ҳажмини кўпайтириш мумкин. Лекин бошқа омиллар ва шароитлар тенг бўлгани ҳолда айрим омиллар сарфини ошириш йўли билан маҳсулотни чексиз кўпайтириб бўлмайди. Масалан, фирма ёки корхонада ишлаб чиқариш бинолари, машина, станок ва бошқа асбоб – ускуналар сони ва сифати ўзгармаган ҳолда ишчилар сонини ва хом ашёни кўпайтириш йўли билан маҳсулотни маълум миқдорда ошириш мумкин. Бунда бино ва асбоб- ускуналардан фойдаланиш даражаси оширилади, яъни улар тўхтовсиз ишлатилади, илгари бир сменада ишлаётган бўлса энди икки ёки уч сменада ишлатишга эришилади. Аммо маълум даражага боргандан кейин қўшимча жалб қилинган ишчи кучи ёки хом ашёлар самараси камаяди. Иккинчидан, ишлаб турган ишчилар сони ўзгармаган ҳолда уларни янги техника ва технологиялар билан қуроллантириш, яъни ҳар бир ишчига тўгри келадиган капитал миқдорини ошириш ҳисобига ҳам маҳсулотни кўпайтиришга эришиш мумкин. Лекин бу жараён ҳам чексиз эмас. Бунда омиллардан фойдаланиш ва уларнинг миқдорини ошириш эвазига олинган маҳсулотни уч хил ўлчамда ўлчайдилар: умумий маҳсулот, ўртача маҳсулот ва қўшилган маҳсулот. Умумий маҳсулот жалб қилинган асосий капитал, ишчи кучи, хом ашё ва материаллардан фойдаланиш эвазига олинган маҳсулотнинг мутлоқ ҳажмидир. Ўртача маҳсулот эса жалб қилинган ҳар бир ишчи кучи ёки капиталнинг бир бирлигига тўгри келадиган маҳсулотга айтилади. Бу эса умумий маҳсулот миқдорини умумий омил (ишчи кучи ёки капитал) миқдорига бўлиш йўли билан аниқланади. ЎМ=М/И. қ. қўшилган маҳсулот деб энг сўнгги қўшилган омил капитал ёки ишчи кучи эвазига ўсган маҳсулотга айтилади.

Масалан, ўтган йили 100 нафар ишчи кучи ёрдамида 100 минг сўмлик маҳсулот олинган бўлса, бу йил 120 ишчи кучи ишлаб 130 минг маҳсулот олинса, 20 нафар қўшилган ишчи, 30 минг эса қўшилган маҳсулот бўлади. Бу охирги қўшилган маҳсулот (ўсган) миқдорини сўнгги қўшилган (ўсган) ишчи кучи ёки капитал миқдорига бўлиш йўли билан қўшилган омил, яъни қўшилган капитал ёки қўшилган ишчи кучи унумдорлиги аниқланади. Яъни қМ=  М/  қ ёки қМ=  М/  И Бу тушунчаларни қуйидаги жадвалда янада аниқроқ ифодалаш мумкин. 3-жадвал. қўшилган маҳсулот ва қўшилган омиллар унумдорлиги 1-йил 2-йил қўшилган миқдор қўшилган омиллар унумдорлиги  М/  О Жалб қилинган капитал минг сўм ҳисобида 120 150 30 1 Ишчи кучи (ишчилар сони) 100 120 20 - Олинган умумий маҳсулот 100 130 30 1,5 Ўртача маҳсулот: 100 130 30 - А) минг сўм капиталга 0,83 0,87 0,04 - Б) 1 ишчига 1 1,08 0,08 - Бу жадвалдан кўриниб турибдики, иккинчи йили биринчи йилга қараганда омиллар миқдори оширилган, улар охирги қўшилган омиллар деб юритилади. Шунингдек маҳсулот ҳам ўсган, ана шу 30 бирликдаги ўсган маҳсулот охирги қўшилган маҳсулот деб юритилади. ҳар бир қўшилган омил эвазига олинган қўшилган маҳсулот эса қўшилган омил унумдорлиги деб айтилади.

Јарб адабиётларида қўшилган маҳсулотни аниқлаш учун ҳамма омиллар олинмайди, балки алоҳида олинган бир омил олиб кўрсатилади. Масалан, бошқа шароитлар тенг бўлганда хом ашё ёки ишчи кучининг ўсганлиги назарга олиниб, унинг эвазига олинган, яъни қўшилган маҳсулот аниқланади. Юқорида айтганимиздек, алоҳида олинган омил эвазига қўшилган маҳсулот маълум даражага боргандан кейин камая бошлайди. Бу камайиш айниқса унинг ҳар бирлиги эвазига қўшилган маҳсулотда аниқ сезилади. Мана шу қўшилган омил унумдорлигининг пасайишига қараб, маржиналистларнинг вакиллари унумдорликнинг камайиб бориш қонуни деган қонунни кашф қилишган. Уларнинг гояси бўйича ҳар бир кейинги қилинган харажат ёки омил олдингисига қараганда кам самара беради ва оқибатда умумий ўртача маҳсулот ҳам пасайиб кетади. Бу қонунни улар иқтисодиётнинг универсал қонуни деб эълон қиладилар ва уни исботлаш учун кўпдан – кўп ер бир бирлигига (гектарга) сарфланган қўшимча капитал унумдорлигининг пасайиб боришини кўрсатадилар. Бу қонун эълон қилинганига 100 йилдан кўпроқ вақт ўтди, у даврларда фан-техника етарли ривожланмаган эди. Бундай шароитда у тўгри бўлган. Лекин ҳозирги фан-техника ва технология тез ривожланиб, янгиликлар ишлаб чиқаришга жорий қилиниб турган даврда бу қонуннинг амал қилмаслиги деярли ҳамма адабиётларда ва ҳамма иқтисодчи олимлар томонидан тан олинмоқда. Шундай қилиб кейинги жалб қилинган омил ёки харажат унумдорлигининг пасайиб бориш қонуни қуйидагича тўрт ҳолатда амал қилиши мумкин. Ишлаб чиқаришнинг бошқа омиллари ўзгармай фақат бир омил тўхтовсиз оширилганда; Фан-техника тараққий этмаганда ёки ишлаб чиқаришга жалб қилинмаганда; Омиллар ўртасидаги миқдорий ва сифатий нисбатлар бузилганда;

Шарт-шароитни ҳисобга олмасдан харажатлар кўр-кўрона амалга оширилганда; Бошқа ҳолатларда у қонун амал қилмайди. 4 . Ишлаб чиқариш имкониятлари ва унинг чегараси. Иқтисодиёт назарияси фани, мавжуд чекланган иқтисодий ресурслардан қандай қилиб фойдаланилганда жамиятнинг чексиз эҳтиёжларини тўлароқ қондириб бориш мумкин? - деган муаммо устида бош қотиради. Бунда, биринчидан иқтисодий ресурслардан фойдаланишнинг турли хил муқобил вариантлари мавжуд бўлиши кўзда тутилиб, улардан энг самаралиси, яъни жамият эҳтиёжларини анча тўлароқ қондирадиган миқдорда товар ва хизматларни ишлаб чиқариш имконини берадиган турини танлаб олишга ҳаракат қилинади. Иккинчидан, иқтисодий ресурслар нисбатан чекланганлиги сабабли жамият аъзоларининг барча эҳтиёжларини бирданига қондириш мумкин бўлмайди. Шунинг учун жамиятга қайси маҳсулотларни ишлаб чиқариш, қайсиларидан вақтинча воз кечиш лозимлигини ҳал қилиш, яъни танлашни амалга ошириш зарур бўлади. Шундай танлаш орқали, ресурсларнинг мавжуд даражасида маҳсулот олишнинг аниқланган энг юқори миқдори жамиятнинг ишлаб чиқариш имкониятини кўрсатади. Жамиятнинг ишлаб чиқариш имкониятидан тўлиқ фойдаланиш учун, иқтисодий ресурсларнинг тўлиқ бандлигига эришиш ва ишлаб чиқаришнинг тўлиқ ҳажмини таъминлаш зарур. Тўлиқ бандлилик деганда биз ишлаб чиқаришга яроқли бўлган барча ресурслардан тўла унум билан фойдаланишни тушунамиз. Ишчи мажбурий ишсиз бўлиб қолмаслиги, иқтисодиёт ишлашни хохлаган ва унга лаёқатли бўлган барчани иш билан таъминлаши зарур, ҳайдаладиган ерлар ёки капитал ускуналар ҳам бўш қолмаслиги лозим. Ишлаб чиқаришнинг тўлиқ ҳажми, ресурсларни самарали тақсимлашни, яъни улардан маҳсулотнинг умумий ҳажмига энг кўп ҳисса қўшадиган қилиб

фойдаланишни ва мавжуд технологияларнинг энг яхшисини қўллашни ҳам билдиради. Бозор иқтисодиёти шароитида ишлаб чиқариш имкониятларининг маълум чегараси бўлади. Ишлаб чиқариш имконияти чегарасини жадвал маълумотларидан фойдаланиб анча аниқ тасвирлаш мумкин. (4-жадвал). Бу муаммонинг моҳияти қуйидагича: русурслар камёб бўлганлиги сабабли иқтисодиёт тўлиқ бандлилик ва ишлаб чиқаришнинг тўлиқ ҳажмида ҳам товар ва хизматларни чекланмаган миқдорда ишлаб чиқаришни таъминлай олмайди. Ишлаб чиқариш имкониятлари чегараси тўгрисида яхшироқ таъсаввурга эга бўлиш учун: Биринчидан, иқтисодиёт фақат икки хил маҳсулот - нон ва тегирмон ишлаб чиқаради; (Бунда нон истеъмолчилик товарларини, тегирмон ишлаб чиқариш воситаларини билдиради). Иккинчидан, иқтисодий ресурслар миқдор ва сифат жиҳатдан ўзгармайди; Учинчидан, меҳнат унумдорлиги ва технология доимий бўлиб қолади, деб фараз қиламиз. Мавжуд ресурслар чекланганлиги сабабли иқтисодиётнинг тегирмон ва нон ишлаб чиқаришни бирданига кўпайтириб бориш имконияти чекланган. Ресурларнинг чекланганлиги маҳсулот ишлаб чиқаришнинг чекланганлигини билдиради: Бундай шароитда тегирмон ишлаб чиқаришни ҳар қандай кўпайтиришга, ресурсларнинг бир қисмини - нон ишлаб чиқаришни камайтириш орқали эришади. Аксинча, агар нон ишлаб чиқаришни кўпайтириш афзал кўринса, бунинг учун зарур ресурслар фақат тегирмон ишлаб чиқаришни қисқартириш ҳисобига олиниши мумкин. қуйидаги жадвалда жамият танлаш мумкин бўлган саноат тегирмонлари ва нон миқдорининг муқобил уйгунлашуви келтирилган. А - муқобил вариантга биноан, иқтисодиёт ўзининг бутун ресурсларини тегирмон, яъни ишлаб чиқариш воситаларини ишлаб чиқаришга йўналтиради. Е - муқобил

вариантда эса мавжуд ресурслар тўлигича нон, яъни истеъмол буюмлари ишлаб чиқаришда фойдаланилади. 4-жадвал. Ресурслар тўлиқ банд бўлаганда ишлаб чиқариш имкониятлари (тахминий маълумотлар). Маҳсулот тури Муқобил вариантлар А В С Д Е Нон (млн. дона) 0 1 2 3 4 Тегирмон (минг дона) 10 9 7 4 0 Бу ҳар икки муқобил вариант очиқдан-очиқ амалга ошмайдиган нореал ҳисобланади, ҳар қандай иқтисодиёт одатда ўзининг мавжуд умумий ресурслари ҳажмини ишлаб чиқариш воситалари ва истеъмол товарлари ишлаб чиқариш ўртасида тақсимлаши зарур. А - муқобил вариантдан Е - вариант томон истеъмол товарлари, Е дан А вариантга томон ишлаб чиқариш воситаларини ишлаб чиқариш кўпайиб боради. Жадвалдаги асосий гоя қуйидагича: ҳар қандай вақт оралигида иқтисодиёт тўлиқ бандлилик ва ишлаб чиқаришнинг тўлиқ ҳажмида У маҳсулотни кўпроқ олиши учун Х маҳсулотнинг бир қисмидан воз кечиши зарур. Иқтисодий ресурслар камёб бўлганлиги сабабли, иқтисодиёт Х ва У маҳсулотни бир вақтда кўпайтира олмайди. Ишлаб чиқариш имконияти ҳақидаги тушунчани чуқурлаштириш учун жадвалда келтирилган маълумотларни чизмада тасвирлаймиз. Чизмада кўрсатилганидек, оддий икки ўлчамли графикдан фойдаланиб, тегирмон (ишлаб чиқариш воситалари) ишлаб чиқариш ҳақидаги маълумотларни тик ўққа, нон (истеъмолчилик товарлари) ишлаб чиқариш ҳақидаги маълумотларни эса ётиқ ўққа жойлаштирамиз. Ишлаб чиқариш имконияти эгри чизигидаги ҳар бир нуқта икки хил маҳсулот ишлаб чиқаришнинг қандайдир энг кўп ҳажмини кўрсатади. Нон ва тегирмон ишлаб чиқаришнинг ҳар хил уйгунлашувини амалга ошириш учун жамият улардаги мавжуд ресурсларнинг тўлиқ бандлилиги ва ишлаб

чиқаришнинг тўлиқ ҳажмини таъминлаши зарур. Нон ва тегирмоннинг барча уйгунлашуви уларнинг энг кўп миқдорини кўрсатиб, бу барча мавжуд ресурслардан эса самарали фойдаланиш натижасида олиниши мумкин. Ишлаб чиқариш имконияти эгри чизигдан ташқарида жойлашган ҳар қандай нуқтага (масалан W) ресурсларнинг мавжуд ҳажми ва ишлаб чиқаришнинг мавжуд технологиясида эришиб бўлмайди. Ж амият учун маҳсулотларнинг эришиб бўладиган ҳар хил уйгунлашувларидан танлаб олиш имконияти эгри чизиқ ичида жойлашади. Жамият бу маҳсулотлар уйгунлашувидан бирортасини танлаши зарур: кўпроқ тегирмон ишлаб чиқариш камроқ нон ишлаб чиқаришни билдиради ва аксинча. Хар қандай маҳсулотнинг қандайдир миқдорини олиш учун, воз кечишга тўгри келадиган бошқа маҳсулот миқдори бу маҳсулотнинг муқобил ишлаб чиқариш ҳаражатлари деб аталади. Т егирмон (минг) Р А 10 9 В 8 7 С 6 W 5 4 Д 3 2 1 Е 0 1 2 3 4 5 6 7 8 Нон ( млн. ) Q 1-график. Ишлаб чиқариш имкониятлари эгри чизиги

Биз иқтисодиёт ресурсларнинг тўлиқ бандлилиги ва ишлаб чиқаришнинг тўлиқ ҳажми билан характерли деб ҳисобладик. Агар банд бўлмаган ресурслар бўлса ёки ресурслари самарасиз фойдаланилса (тўлиқ фойдаланилмаса) иқтисодиёт жадвалда кўрсатилган ҳар бир муқобил вариантдагидан камроқ маҳсулот ишлаб чиқарган ва бу чизмада келтирилган ишлаб чиқариш имконияти эгри чизигининг ичида жойлашган бўлур эди. Агар ресурсларнинг миқдори ва сифати ҳамда технология ўзгарса иқтисодиётда ишлаб чиқаришнинг умумий ҳажми ҳ ам (ишлаб чиқариш имконияти эгри чизигининг ҳолати) ўзгаради. Мавжуд ресурсларнинг кўпайиши ҳар бир вариантда битта ёки ҳар иккала маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмининг кўпайишига олиб келади. Биз тахлилда технология доимий ёки ўзгармай қолади деб ҳисобладик. Хақиқатда техника ва технология доимий такомиллашиб, ўзгариб боради. Дастлаб техника тараққиёти фақат ишлаб чиқариш воситаларининг такомиллашувига , анча самарали машина ва ускуналарининг яратилишига олиб келади , деб ҳисоблаймиз. Бунда техника тараққиёти ишлаб чиқариш имкониятларининг ошишига олиб келади, жамият ресурсларнинг ўзгармаган миқдорда кўпроқ товарлар ишлаб чиқариш имкониятига эга бўлади. Иқтисодий ўсиш маҳсулотнинг кўпроқ умумий ҳажмини ишлаб чиқариш лаёқати бўлиб, у ресурслар таклифининг кўпайиши ва техника тараққиёти натижаси ҳисобланади. Иқтисодий ўсиш ресурсларнинг тўлиқ бандлигида иқтисодиётнинг ҳам нон ва ҳам тегирмон ишлаб чиқаришнинг кўпроқ ҳажмини таъминлаши ҳисобланади. Т ургун иқтисодиёт кўпроқ У маҳсулот олиш учун Х маҳсулотнинг бир қисмидан воз кечишга мажбур бўлса, динамик, ўсиб борувчи иқтисодиёт Х ва У маҳсулотларнинг кўпроқ миқдорига эга бўлиш лаёқатини билдиради. Одатда иқтисодий ўсиш жамиятнинг ҳар хил маҳсулотлар ишлаб чиқариш бўйича қувватининг мутаносиб кўпайишига олиб келмайди. Айрим маҳсулот турларини ишлаб чиқариш ҳажми кўпайиши, бошқалари ўзгаришсиз қолиши мумкин.

5 . Ишлаб чиқаришнинг самарадорлиги ва унинг кўр саткичлари. Ишлаб чиқариш самарадорлиги ва у ни ошириш масаласи хар доим иқтисодиёт назарияси фанининг долзарб муаммоси сифатида, унинг диққат марказида бўлиб келади. Айниқса ҳозирги пайтда бу масала янада кескин қўйилмоқда. Бунинг сабаби шундаки, ишлаб чиқариш самарадорлигини оширмасдан туриб мамлакатимиз олдида турган муҳим масала мустақил иқтисодий тараққиётни жадаллаштириш вазифасини амалга ошириб бўлмайди. Самарадорликнинг иқтисодий мазмуни сифатида ҳар доим ишлаб чиқаришнинг провард натижаси билан унга авансланган ресурслар, маблаглар ёки қилинган ҳаражатлар ўртасидаги нисбат тушинилад и. Лекин, турли социал-иқтисодий тизимлар шароитида шу жамиятнинг мақсади дан келиб чиқиб, самарадорлик муаммосининг туб моҳияти ўзгаради. Бозор иқтисоди ёти шароитида ишлаб чиқаришнинг асосий мақсади фойда олишга қаратилганлиги сабабли ҳар бир иқтисодий субъект кўпроқ фойда олишга интилади. Шунинг учун ҳам ишлаб чиқаришнинг самарадорлигини олинган фойданинг (Ф) ишлаб чиқаришга сарфланган ресурс ҳаражатларига ( МС+ ИХ ) нисбати МС+ИХ х 100% формуласи билан аниқланади , яъни   1 100%   MC UX . Бу ер да Р 1 - фойда нормаси , МС - моддий сарфлар , U Х - иш хақини миқдори . Иқтисодий адабиётларда самарадорлигининг бош мезони ҳақида ҳам бир қанча фикрлар мавжуд . Айрим олимлар ишлаб чиқариш самарадорлигининг бош мезони фойда, бошқа бирлари эса ялпи миллий маҳсулот, cоф маҳсулот, учинчилари миллий даромад, тўртинчилари эса қўшимча маҳсулот деб кўрсатадилар. Биз хозир бу ерда фикрларнинг қайси бири тўгри эканлиги ҳақида батафсил тўхтолмаймиз, лекин шуни айтиш керакки, кўпчилик олимлар томонидан бозор иқтисоди ёти шароитида самарадорли к нинг бош кўрсаткичи олинган фойданинг ҳаражатларга нисбати, яъни рентабеллик ёки фойдалилик даражаси билан белгиланади деб

тан олинади. Ишлаб чиқариш самарадорлиги кўп қиррали масала бўлиб, бу айтилган биргина асосий кўрсаткичда, уни тўла равишда ҳар томонлама ифодалаб бўлмайди. Шунинг учун ишлаб чиқариш самарадорлигини тўла ифодалашда унда қатнашган омилларни нг унумдорлигини, улардан самарали фойдаланиш даражасини билдирадиган кўрсаткичлар тизимидан фойдаланилади. Бу лардан бири меҳнат унумдорлигидир. Меҳнат унумдорлиги деб ишчи кучининг вақт бирлиги мобайнида маҳсулот яратиш қобилиятига айтилади ва ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг /истеъмол қийматининг/ сарфланган меҳнат миқдорига нисбати билан белгиланади. Сарфланган меҳнат миқдори эса ишланган вақт билан, киши ку н и, киши соати ва ҳ.к. билан белгиланади. Агар меҳнат унумдорлигини МУ, маҳсулотни М билан, сарфланган иш вақтини эса - В билан белгиласак, меҳнат унумдорлиги қуйидагича аниқланади : МУ=М/В Меҳнат унумдорлиги сарфланган жонли меҳнатнинг ҳар бир бирлиги эвазига яъни киши ку н и, киши соати ҳисобига ишлаб чиқарилган маҳсулот миқдори билан аниқланади. Самарадорликни аниқлашда капитал унумдорлиги деган кўрсаткичдан ҳ ам фойдаланилади ва унда ишлаб чиқаришда қатнашган капиталнинг ҳар бир бирлиги эвазига олинган маҳсулот, даромад ёки фойда билан аниқланади. Агар капитал унумдорлигини - қУ деб, ишлаб чиқаришда қатнашган капитал миқдорини - қ, маҳсулотни - М, ялпи даромадни - ЯД билан, фойдани - Ф билан белгиласак қуйидаги формулалар ҳосил бўлади: қУ=М/қ ; қ У=ЯД/қ ; қ У=Ф/қ ; Ишлаб чиқаришнинг муҳим омил ларидан бири ер ҳисобланиши сабабли ердан фойдаланиш самарадорлиги кўрсаткичи ҳам аниқланади. Бу кўрсаткич олинган маҳсулот ҳажмининг ер майдонига (гектарга) нисбати билан ҳ исобланади . Самарадорликни аниқлашда бу кўрсаткичлардан ташқари маҳсулотнинг меҳнат сигими, материал сигими, энергия сигими деган кўрсаткичлар ҳам

қўлланилиб, улар ишлаб чиқарилаётган маҳсулотнинг ҳар бир бирлигини яратиш учун кетган, ёки ишлаб чиқариш учун зарур бўлган меҳнат, энергия ва моддий ашёлар миқдорини ифодалайди. Бу кўрсаткичларнинг ҳар бири ишлаб чиқаришда қатнашган турли омиллар самарадорлигини ифодалаб, бир-бири билан чамбарчарс боглиқ ва бир-бирини тўлдиради. Ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш учун унга таъсир қиладиган омилларни ҳам билиш зарурдир. Ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишга бир қанча омиллар таъсир қилади: Илмий-техник тараққиётни тезлаштириш ва унинг натижаларини тезлик билан ишлаб чиқаришда қўллаш; Ишлаб чиқаришни рационал жойлаштириш, ихтисослаштириш ва кооперациялаш; Иқтисодиётнинг таркибий қисмларини ва унинг ташкилий бўгинларини ўзгартириш; Ишлаб чиқарувчиларни рагбатлантириш ва уларнинг фаоллигини ошириш; Мавжуд табиий, моддий ва меҳнат ресурсларидан оқилона, тежаб-тергаб фойдаланиш, янги, арзон, сифатли хомашё ва энергия турларини, экинларнинг янги ҳосилдор навларини, чорва молларининг маҳсулдор зотларини топиб ишлаб чиқаришга жорий қилиш; қишиларнинг билим савиясини, малакасини ошириш, етук ишчи ва мутахассислар тайёрлаш. Бу санаб кўрсатилган омиллар ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш учун таъсир қиладиган асосий ва бутун иқтисод иёт нинг барча соҳалари учун умумий омиллардир. Булардан ташқари аниқ олинган хўжаликларда, тармоқларда ва худудларда самарадорликни оширишнинг шу жойнинг шароитлари хусусиятидан келиб чиқадиган қанчадан-қанча омиллари борки, уларни топиб ишга солиш ва фойдаланиш самарадорликни кескин оширишнинг кенг имкониятлари бўлиб, ҳисобланади. Биз бу ерда

ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишнинг ҳамма омиллари тўгрисида батафсил тўхтала олмаймиз. Лекин унинг муҳим ва ҳозирги кунда республикамиз учун долзарб омилларидан бири бўлган илмий техника тараққиёти тўгрисида қисқача тўхталамиз. Фан-техника тараққиёти фан соҳасидаги ишлаб чиқариш қуроллари, технология, бошқариш ва бошқа кўпгина ўзгаришларни ўз ичига олади. Хозирги даврда фан-техника тез суръатлар билан тараққий қилмоқда ва у илгариги техника тараққиётига қараганда бирмунча афзалликларга эгадир. ҳозирги даврдаги фан-техника тараққиёти афзаллиги шундаки, илгор мамлакатларда фан янгиликлари тезлик билан ишлаб чиқаришга жорий қилинади, бинобарин фан бевосита ишлаб чиқарувчи кучга айланиб боради. Хозирги даврдаги ишлаб чиқаришнинг техник базасини мустаҳкамлаш электроника, радиоэлектроника, телемеханика, атом энергияси, химия ва бошқа фанларнинг эришган ютуқлари билан бевосита боглиқдир. Хуллас фаннинг эришган ютуқлари ишлаб чиқаришнинг тараққиёти учун ва унинг иқтисодий самарадорлиги учун чексиз имкониятлар очиб беради. Шунинг учун ҳам Ўзбекистон давлати фан-техника тараққиётига катта эътибор бериб, уни кескин жадаллаштиришни, техниканинг энг юқори унумдор ва самарадорликни таъминловчи янги туркумларни, принципиал жиҳатдан янги технологияларни кенг жорий этиш вазифасини қўймоқда. Фан тараққиётининг натижаси ва унинг ишлаб чиқариш билан яқинлашишининг муҳим белгиси такомиллашган, чидамли ва унумли меҳнат қуроллари ва предметларини вужудга келтириш ва ишлаб чиқаришга жорий қилиш ҳисобланади. Ишлаб чиқаришга янги унумли меҳнат қуроллари ва сифатли меҳнат предметлари қанча кўп кириб келса жонли меҳнат шунча кўп меҳнат воситалари ни ҳаракатга келтиради ва кўп истеъмол қиймати яратади. Давлатнинг инвестиция сиёсати ресурсларни фан-техника тараққиётининг илгор соҳалари бўлган авиация, машинасозлик саноатини, информатика, электроника, атом энергетикаси, ишлаб чиқариш соҳаларини комплекс механизациялаш, автоматлаштириш, янги материалларни яратиш ва буларга

ишлов бериш технологияси сингари муҳим йўналишларига жалб қилишга қаратилгандир. Шунинг учун ҳам фан-техника тараққиётининг эволюцион ва революцион шаклларини фарқламоқ лозим. Фан-техника тараққиётининг эволюцион шаклда ривожланиши деганда, унинг мавжуд технологияси асосида, машиналар ва ускуналар қисман модернизациялаш асосида ривожланиши тушунилади. Революцион шаклда ривожланиши деганда эса, техниканинг энг сўнгги авлодларини қўллаш, принципиал янги технологик тизимга ўтиш тушунилади. Фан-техника тараққиётининг кейинги шаклда ривожланиши юксак самара беради. Шунинг учун ҳам Ўзбекистон Республикасининг Президенти И.А.қаримов ўзининг асарларида иқтисод иёт нинг барча тармоқларини ҳозирги замон фан ва техникасининг энг янги ютуқлари билан қайта қуроллантириш лозимлигини таъкидламоқда. Бунинг учун аввалом бор техника тараққиётининг асосини ташкил этувчи ишлаб чиқаришнинг ҳамма соҳаларини янги, унумдор, арзон техника билан қуроллантирувчи машинасозликни ривожлантиришга эътиборни қаратмоқ лозимдир. Асосий таянч тушунчалар Ишчи кучи – инсоннинг меҳнат қилишга бўлган ақлий ва жисмоний қобилиятлари йигиндиси. Меҳнат қуроллари – инсоннинг табиатга, меҳнат предметларига таъсир қилишда восита бўлиб хизмат қиладиган нарсалар: машиналар, станоклар, тракторлар, плуглар, қурулмалар, ускуналар ва бошқалар. Меҳнат предметлари – бевосита меҳнат таъсир қиладиган, яъни маҳсулот тайёрланадиган нарсалар (ер – сув, хом ашё, материаллар ва бошқалар). қапитал – ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатишда ишлатилиб, ўз эгаларига даромад келтирадиган ишлаб чиқариш воситалари, товарлар ва пул маблагларидир. Ер-сув – тупроқ унумдорлиги, ўтлоқлар, сувлар, ўрмон, қазилма бойликлардан иборат бўлган ва фойдаланишга тортилган табиий ресурслар.

Тадбиркорлик қобилияти – инсонда бўлган ташаббускорлик, ташкилотчилик, новаторлик, иқтисодий хавфдан, жавобгарликдан чўчимаслик ҳислатларининг бирлиги. Ишлаб чиқариш жараёни – кишиларнинг мақсадни кўзлаб амалга ошириладиган фаолияти бўлиб, истеъмоли учун зарур бўлган моддий ва маънавий неъматларни яратишга қаратилган жараён. Ишлаб чиқариш жараёни бир томондан истеъмол қийматларини (нафлиликни) яратиш жараёни бўлса, иккинчи томондан қийматнинг ўсиши жараёнидир. Ижтимоий ишлаб чиқариш – ўзаро боглиқликда ва доимий алоқада бўлган барча индивидуал ишлаб чиқаришларнинг бирлигидан иборатдар. Ишлаб чиқаришнинг умумий самараси – ишлаб чиқаришнинг пировард натижаси билан унга сарфланган ресурс харажатлари ўртасидаги нисбат. Ялпи ижтимоий маҳсулот – маълум бир даврда, масалан, бир йилда яратилган моддий неъматлар йигиндиси. Ички миллий маҳсулот – бир йил давомида мамлакат ҳудудида вужудга келтирилган ва бевосита истеъмолчиларга етиб борадиган барча тайёр товарлар ва кўрсатилган хизматларнинг бозор баҳосида қиймати. Соф миллий маҳсулот – ишлаб чиқаришда ва хизмат кўрсатишда банд бўлган ходимларнинг сарфланган меҳнати, вужудга келтирган янги маҳсулот. У ички миллий маҳсулотдан ишлаб чиқариш жараёнида истеъмол қилинган асосий воситалар амортизациясини чегириб ташлаш йўли билан аниқланади. Зарурий маҳсулот – ишчи ва хизматчиларнинг зарурий иш вақтида яратилган ва ишчи кучини нормал ҳолатда сақлаш ва қайта тиклаш учун зарур бўлган маҳсулот. қўшимча маҳсулот – ишчи ва хизматчиларнинг қўшимча иш вақтида яратилган маҳсулот бўлиб, соф маҳсулотнинг зарурий маҳсулотдан ошиқча қисмидир. қўшимча маҳсулот тадбиркорларга, мулкдорларга ва давлатга тегишлидир. Ишлаб чиқариш функцияси – ишлаб чиқариш омиллари билан унинг самаралари ўртасидаги боглиқликни билдиради.

қўшилган капитал – ишлаб чиқаришда мавжуд банд бўлган капитал миқдори устига янги қўшимча равишда сарфланган капитал, бошқача қилиб айтганда капитал миқдорининг ўсган қисми. Ўртача маҳсулот – жалб қилинган ишчи кучи ва капиталнинг бир — бирлигига тўгри келадиган маҳсулот миқдори. қўшилган маҳсулот – сўнгги қўшилган омил: капитал ёки ишчи кучи эвазига ўсган маҳсулот. Такрорлаш учун саволлар ва топшириқлар. Ишлаб чиқариш омиллари нималардан иборат? қапитал тушунчасига таъриф беринг ва унинг таркибига нималар киришини тушунтириб беринг. Ишлаб чиқариш жараёнининг мазмунини ва унинг икки томонини тушунтиринг. Ишлаб чиқаришнинг умумий ва пировард натижаларини тушунтириб беринг. Йиллик миллий маҳсулотнинг таркиби нималардан иборат? Зарурий ва қўшимча маҳсулот нима, қўшимча маҳсулот нормаси ва массаси формуласини ёзиб тушунтиринг. қўшилган меҳнат, қўшилган капитал ва қўшилган маҳсулот тушунчаларини изоҳлаб беринг. қўшилган меҳнат ва капитал унумдорлигининг пасайиб бориш қонунини тушунтиринг.

Адабиётлар 1. қаримов И.А. Ўзбекистон ўз истиклол ва тараккиёт йўли. Т.; «Ўзбекистон», 1992. 2. қаримов И.А. Ўзбекистон–бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли. Т.; «Ўзбекистон», 1992. 3. қаримов И.А. Янги уй курмай туриб, эскисини бузманг. Т.; «Ўзбекистон», 1993. 4. қаримов И.А. Ўзбекистон иктисодий ислохотларни чукурлаштириш йўлида. Т.; «Ўзбекистон», 1995 й. 5. қаримов И.А. Максадимиз тинчлик, баркарорлик, хамкорлик. Т.; «Ўзбекистон», 1995 й. 6. қаримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиклол, иктисод, сиёсат, мафкура. Т-1, Т.: «Ўзбекистон», 1996. 7. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Ишлаб чикариш жараёни ва унинг натижалари

Иктисодий фаолият ва ишлаб чикариш. товар ишлаб чикариш ва пул

Товар ишлаб чикариш ва пул

Товар ишлаб чикариш. Пул

Саноат ишлаб чикаришининг асосий фондлари ва ишлаб чикариш кувватлари