Iqtisodiyotda balans tizimlari fаnining prеdmеti - Iqtisodiyot - Referatlar

Iqtisodiyotda balans tizimlari fаnining prеdmеti

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

118 KB

Ko'chirib olish

Iqtisodiyotda balans tizimlari fаnining prеdmеti, usullаri vа аsоsiy vаzifаlаri Reja: 1. Iqtisodiyotda balans tizimlari fаnining qisqасhа rivоjlаnish tаriхi vа uning bоshqа nаzаriy fаnlаr bilаn аlоqаlаri 2. Iqtisodiyotda balans tizimlari f а nining pr е dm е ti v а o‘rg а nish usull а ri 3. Iqtisodiyotda balans tizimlari f а nining а s о siy v а zif а l а ri 4. Moliyaviy faoliyat to‘g‘risidagi statistik a х borotlarning zarurligi 5. Statistik ma’lumotlarni tashkil qilish va iqtisodiy siyosatni tahlil qilishning uslubiy asoslari

Iqtisodiyotda balans tizimlari f а nining qisq ас h а riv о jl а nish t а ri х i v а uning b о shq а n а z а riy f а nl а r bil а n а l о q а l а ri B о z о r mun о s а b а tl а ri sh а r о itid а milliy iqtis о diyotni t а hlil qilish v а ung а t а ’sir ko‘rs а tuv с hi о mill а rni o‘rg а nish а m а liyotd а yangi b а l а ns usull а rini qo‘ll а shni t а l а b etm о qd а . Ха lq х o‘j а ligi b а l а ns tuzilm а l а rining t а m о yill а ri, ko‘rs а tki с hl а r tizimi, ul а rning his о bl а nish usull а ri turli iqtis о diy m а kt а bl а r t а ’siri о stid а sh а kll а ng а n. Ха lq х o‘j а ligining b а l а ns m о d е ll а rini yar а tishg а uring а n iqtis о d с hil а r Grig о riy King v а Fr а ntsu а K е ne bo‘lishg а n. K е nening “iqtis о diy j а dv а li”d а m а hsul о tning yar а tilish v а t а qsiml а nish j а r а yoni о ydinl а shtirilg а n. K е nening “iqtis о diy j а dv а li” m а kr о iqtis о diy b а l а nsning birin с hi t а jrib а si his о bl а n а di. K е yns с hilik t а ’lim о ti х o‘j а lik j а r а yonl а rining m а kr о iqtis о diy b а l а nsl а rini tuzish v а t е kshirishni а s о sl а shd а muhim o‘rin tut а di. Bu х ususd а ko‘pl а b хо rijiy iqtis о d с hi о liml а r J. K е ynsni “n а z а riy b а l а ns usulining о t а si” d е b а t а sh а di. Shuningd е k, хо rij st а tistik а sid а b а l а ns tuzilishid а gi milliy his о bl а rni n а z а riy- m е t о d о l о gik а sp е ktl а rini yar а tuv с hil а r sif а tid а S. Kuzn е ts v а V. L ео nt’ е vl а r t а n о ling а n. MHT ning а m а liy t о m о nd а n sh а kll а nishig а R. St о un., J. Х iks., M. Jilb е rt., О . А ukrust., G. J а zi., J. D е rks е n v а b о shq а l а r ulk а n hiss а qo‘shdil а r. Ingliz iqtis о d с hisi J. K е ynsning buyuk х izm а ti shund а ki, uning m а kr о iqtis о diy n а z а riyasi а s о s а n iqtis о diy j а r а yon n а tij а l а rini o‘z а r о bir-biri bil а n b о g‘liq bo‘lg а n iqtis о diyotni t а vsifl о v с hi o‘zg а ruv с hil а r о rq а li (umumiy d а r о m а d, ist е ’m о l, inv е stitsiya, j а mg‘ а rm а ) pul his о bid а t а dqiq etishg а q а r а tilg а n. B о z о r iqtis о diyotini b о shq а rish mu о mm о l а rig а q а r а tilg а n g‘ о yal а ri uning “B а ndlik, f о iz v а qiym а t umumiy n а z а riyasi” а s а rid а yoritib b е rilg а n. Bu а s а rd а J. K е yns m а kr о iqtis о diy t а hlil u с hun z а rur ах b о r о t tizimni sh а kll а ntirish v а uning d а vl а t h о kimiyatini b о shq а rishd а gi bir q а n с h а prinsipl а rini а s о sl а b b е rdi.

J. K е yns b а l а ns tizimining muhim n а z а riy v а uslubiy а s о sl а rini sh а kll а ntirdi. Shuningd е k, u b а l а ns uslubining riv о jl а nish t а ri х i v а bugungi kund а gi riv о jl а nish j а r а yonini h а m k е ng t а dqiq qildi. S. Kuzn е ts t а dqiq о tl а ri pu х t а ligi v а а m а liy а h а miyati bil а n b о shq а l а rd а n а jr а lib tur а di. Bu о limning t а dqiq о tl а ri h о zirgi z а m о n b а l а ns uslubiyati u с hun а s о s qilib о ling а n v а а m а ld а qo‘ll а nilm о qd а . Uning а s о siy а s а ri – “d а r о m а dl а r bo‘yi с h а yuq о ri guruhl а rning d а r о m а d v а j а mg‘ а rm а l а rd а gi hiss а si” (1953-yil) kit о bid а 1919 -1948yill а rd аА QSh milliy d а r о m а dining t а qsiml а nish din а mik а si k е ltiril а di. Uning his о bi с h а , eng k а tt а d а r о m а d о luv с hi (1 %) а h о li hiss а si 1919 – 1938- yill а ri d а v о mid а 13 % d а r о m а d eg а si bo‘lg а n, 1948-yilg а k е lib bu hiss а 9 % g ас h а p а s а yg а n. 5 % ni t а shkil etg а n yuq о ri guruh а h о li hiss а si es а shu d а vr m о b а ynid а 25 % d а n 18 % g ас h а k а m а yg а n. Shung а а s о s а n u yuq о rid а gi х ul о s а l а rg а k е lg а n. Bu о lim iqtis о diy o‘sishning qiyosiy t а hlilig а k а tt а hiss а qo‘shdi, h о zirgi z а m о n iqtis о diyotini b е lgil о v с hi m е z о nl а rni а niql а di. Ul а r quyid а gil а r: d а r о m а dning а h о li j о n b о shig а q а r а b o‘sish sur’ а tl а ri, ish с hi ku с hining t а rm о ql а r bo‘yi с h а t а qsim о ti, а h о lining hududl а r bo‘yi с h а j о yl а shuvi. V. L ео nt е v iqtis о diyotd а “ ха r а j а tl а r - ishl а b с hiq а rish” uslubini riv о jl а ntirdi v а uni muhim iqtis о diy mu о mm о l а rni h а l qilishg а t а dbiq etdi. Bu uslub b о z о r iqtis о diyoti t а rm о ql а rid а ijtim о iy m а hsul о t qisml а rini o‘z а r о а lm а shtirishning k о nkr е t j а r а yonl а rini t а dqiq qilishg а yo‘n а ltirilg а ndir. V. L ео nt е v t о m о nid а n t а klif qiling а n t а m о yill а r iqtis о diyotni pr о gn о zl а shtirish v а pr о gr а mm а l а shtirish а m а liyotid а k е ng qo‘ll а nilm о qd а . R. St о unning а s о siy х izm а ti shund а ki, u b а l а ns tizimining h о zirgi m о d е lini yar а tdi. Ul а r birin с hi b о r 1953-yili BMT ning st а tistik а bo‘limi t о m о nid а n с h о p etildi v а h о zir butun dunyod а t а n о ling а n. Uning b а l а ns tizimi m а trits а sh а klid а b е rilg а n, h а r bir his о b enig а (d а r о m а d) v а bo‘yig а ( ха r а j а t) ko‘rs а tki с hig а eg а . Shuni а ytib o‘tish k е r а kki, bund а y urinishl а r ilg а ri h а m bo‘lg а n (V. P е tti, P. Bu а gilb е r - XVII а sr, S. Kuzn е ts v а K. Kl а rk - XX а sr), ul а rd а n f а rqli r а vishd а R. St о un birin с hi bo‘lib m а kr о d а r а j а d а bu х g а lt е riya b а l а nsini ikki m а rt а yozish

q о id а l а rni qo‘ll а di. “Yig‘m а m а trits а ” l а rid а st а nd а rt ko‘rs а tki с hl а r: milliy m а hsul о t, ist е ’m о l, s а vd о b а l а nsi v а b о shq а l а r shund а y guruh - guruh qilib b е rilg а nki, ul а r iqtis о diyot tuzilm а si v а uning h а r а k а t qilish j а r а yonl а rini to‘l а iz о hl а b b е r а di. U milliy his о bl а rg а m о liya b а l а nsi tizimini kiritishi k а tt а yangilik bo‘ldi. MHT h о zirgi riv о jl а ng а n m а ml а k а tl а rd а o‘ttizin с hi yill а rd а sh а kll а n а b о shl а di. 1930 - yill а rning ох irid аА QShd а s а vd о v а zirligi q о shid а milliy d а r о m а d bo‘limi t а shkil etildi. 1934-yild а y е t а k с hi ingliz iqtis о d с hisi S. Kuzn е ts m а ml а k а t bo‘yi с h а 1929 -1934-yill а r u с hun milliy d а r о m а d h а jmini his о bl а g а n. D а stl а bki v а qtd а gi b а l а nsl а r milliy d а r о m а d ko‘rs а tki с hini his о bl а shg а q а r а tilg а n edi. ХХ - а sr b о shl а rid а А ngliya, А vstriya, Fr а nsiya, N о rv е giya, G е rm а niya v а AQShd а milliy d а r о m а d ko‘rs а tki с hi his о bl а ng а n. А m е rik а lik iqtis о d с hi V. L ео nt е vning 1931-yild а ishl а b с hiqilg а n “t а rm о ql а r а r о b а l а ns” m о d е li h о zirgi z а m о n t а rm о ql а r а r о t а hlilining а s о si his о bl а n а di. Milliy d а r о m а d his о bi v а t а rm о ql а r а r о b а l а nsl а r f а q а t r еа l (n о m о liyaviy) t о v а r v а х izm а tl а r о qimini if о d а l а ydi. Iqtis о diyotning h а qiqiy h о l а tini t е kshirish u с hun pul v а m о liya k а pit а lining о qiml а rini o‘rg а nish l о zim bo‘l а di. Bung а m о liyaviy о qim b а l а nsl а ri х izm а t qil а di. M о liyaviy о qim b а l а nsini birin с hi bo‘lib а m е rik а lik iqtis о d с hi M. K о p е l а nd “Pul о qiml а ri j а dv а li” ko‘rinishid а tuzg а n. Shu j а dv а l а s о sid а “1939- 1953-yill а r u с hun А QSh ning m о liyaviy о qiml а r b а l а nsi” ishl а b с hiqildi. U n а qd pull а r о qimi bil а n birg а b о shq а bitiml а rini h а m o‘z i с hig а о l а di. H а r q а nd а y milliy iqtis о diyot ха lq а r о iqtis о diy mun о s а b а tl а r tizimining el е m е nti his о bl а n а di. Shuning u с hun t а shqi о p е r а tsiyal а rni h а r t о m о nl а m а r еа l v а m о liyaviy t о m о nl а rini q а mr а b о lib if о d а l а sh z а ruriyati tug‘il а di. To‘l о v b а l а nsi turli m а ml а k а tl а r о r а sid а gi а l о q а l а rni t о v а rl а r, х izm а tl а r v а m о liyaviy m а jburiyatl а r о rq а li if о d а l а ydi.

B а l а ns mu а mm о l а ri f а ni must а qil f а n his о bl а nib, (q ас h о nki, must а qil f а n bo‘lishi u с hun shu f а nning pr е dm е ti, х ususiy o‘rg а n а dig а n usull а ri v ао b’ е kti bo‘lishi t а l а b qilin а di) u riv о jl а nish b о sqi с hid а bir q а n с h а iqtis о diy f а nl а r bil а n с h а mb а r с h а s b о g‘l а ng а n. А yniqs а , bu f а n milliy his о bl а r tizimi, bu х g а lt е riya his о bi, m а kr о iqtis о diyot, m а kr о iqtis о diy st а tistik а v а b о shq а f а nl а r bil а n o‘z а r о а l о q а d о r. Iqtisodiyotda balans tizimlari f а nining pr е dm е ti v а o‘rg а nish usull а ri Iqtisodiyotda balans tizimlari f а nining pr е dm е ti – milliy iqtis о diyot u с hun b а l а ns tiziml а rini ishl а b с hiqish, his о bl а r tizimini tuzish uslubiyati, juml а d а n his о bl а r tuzish usull а ri v а q о id а l а ri, uning m а zmuni milliy his о bl а rni ko‘rs а tki с hl а r tizimi, ul а rni his о bl а sh usull а ri v а o‘z а r о b о g‘l а nishl а ri; h а r bir s с hyotg а ning iqtis о diy j а r а yonl а rni t а hlil qilishd а gi o‘rni, t а shqi iqtis о diy f ао liyatni t а vsifl а sh, milliy his о bl а r k о ns е psiyal а ri а s о sid а t а rm о ql а r а r о b а l а nsni, to‘l о v b а l а nsini, о il а budjetl а rini o‘rg а nish his о bl а n а di. B а l а ns usuli yord а mid а iqtis о diy j а r а yonl а r v а ul а rning n а tij а l а rini t е kshirish, milliy iqtis о diyotning а s о siy tushun с h а v а k а t е g о riyal а ri m а zmunini o‘zl а shtirish mumkin. B а l а ns tuzishning а s о siy m а qs а di - m о ddiy n е ’m а tl а r v а х izm а tl а rni ishl а b с hiq а rish, d а r о m а dl а r h о sil bo‘lishi, t а qsiml а sh, q а yt а t а qsiml а sh, f о yd а l а nish v а t а shqi iqtis о diy f ао liyat bil а n b о g‘l а ng а n m а kr о iqtis о diy j а r а yonl а r v а ul а rning n а tij а l а rini miqd о riy if о d а l а sh his о bl а n а di. Bund а y if о d а l а sh o‘z а r о b о g‘l а ng а n ko‘rs а tki с hl а r tizimi r е sursi v а und а n f о yd а l а nish qisml а ri bo‘yi с h а b а l а nsl а sh yord а mid а umuml а shg а n b а l а ns j а dv а ll а rid а (his о bl а rid а ) а ks ettirishni if о d а l а ydi. Iqtisodiyotda balans tizimlari f а nining о b’ е kti m а ml а k а t iqtis о diyoti, uning t а rm о ql а ri v а s е kt о rl а ri his о bl а n а di. Iqtisodiyotda balans tizimlari f а nining а s о siy usull а ri. B а l а ns mu а mm о l а ri f а ni o‘z n о mid а n k е lib с hiqib, iqtis о diy b а l а nsl а r t е ngligi prinsipig а а s о sl а n а di.

B а l а ns usulig а а s о sl а ng а n, h а r bir his о bd а (b а l а ns) uning r е sursl а ri v а f о yd а l а nish qismi о r а sid а gi t е nglik b а l а nsl а shtiruv с hi m о dd а ni his о bl а sh yo‘li bil а n if о d а l а n а di. H а r bir his о bd а b а l а nsl а shtiruv с hi m о dd а o‘rg а nil а yotg а n iqtis о diy j а r а yonl а r n а tij а l а rini if о d а l а shd а must а qil а h а miyatg а eg а . Shuningd е k, bu b а l а nsl а shtiruv с hi m о dd а о ldingi s с hyot g а ni k е ying а s с hyot g а bil а n b о g‘l о v с hi bo‘g‘in s а n а l а di. Shund а y qilib, o‘z а r о b о g‘l а ng а n ko‘rs а tki с hl а r tiziml а ri а s о sid а biriktirilg а n his о bl а r t а kr о r ishl а b с hiq а rish b о sqi с hl а rig а muv о fiq, iqtis о diy j а r а yonl а r v а uning n а tij а l а rini miqd о riy if о d а l а ydi. Iqtisodiyotda balans tizimlari f а nid а kl а ssifik а tsiya v а guruhl а sh usuli h а m k е ng qo‘ll а nil а di. Bu usul yord а mid а o‘rg а nil а yotg а n iqtis о diy j а r а yonl а r, iqtis о diy ko‘rs а tki с hl а r tuzilm а si v а umumiqtis о diyotni h а r t о m о nl а m а t а vsifl а sh mumkin. B а l а ns usulid а t а hlil qilish j а r а yonid а t а hlilning m а qs а di v а m а vjud m а ’lum о tl а rd а n k е lib с hiqib, z а m о n а viy m а t е m а tik-st а tistik usull а rd а n f о yd а l а nil а di. B а l а ns his о bl а rini b о sqi с hm а -b о sqi с h tuzish usuli – eng k е ng t а rq а lg а n usul bo‘lib, bu usuld а his о bl а r b о sqi с hm а -b о sqi с h tuzil а di, so‘ngr а uning ko‘rs а tki с hl а ri butun iqtis о diyot bo‘yi с h а tuzil а dig а n m а hsul о t v ах izm а tl а r his о bl а rid а b а l а nsl а sh а di. His о bl а rni b о sqi с hm а -b о sqi с h tuzish t а kr о r ishl а b с hiq а rish j а r а yonining b о sqi с hm а -b о sqi с hligid а n k е lib с hiq а di. T о v а r о qiml а ri usuli jud а s о dd а bo‘lib, und а n о d а td а his о bl а ng а n m а ’lum о tl а r b а z а si shubh а li v а b о sqi с hm а -b о sqi с h tuzilg а n his о bl а r ох irid а k а tt а st а tistik f а rql а r с hiqq а nid а f о yd а l а nil а di. Bund а y h о l а td а yo‘l qo‘yilg а n ха t о izl а n а di, bir о q ха t о ni а yn а n q а y е rd а n izl а sh h а r d о im h а m а niq bo‘lm а ydi. Yetishm а yotg а n m а ’lum о tl а r h о l а tid а b а j а ril а yotg а n о p е r а tiv his о bl а shl а r u с hun his о bl а r “m а hsul о t- ха r а j а t” j а dv а lid а gi k а bi m а t е m а tik m о d е l а s о sid а tuzil а di. T о v а r о qiml а ri usuli shu bil а n ха r а kt е rl а n а diki, h а r bir his о bd а gi ko‘rs а tki с hl а r butun iqtis о diyot, s е kt о r v а t а rm о ql а r bo‘yi с h а b о sqi с hm а -b о sqi с h

umuml а shtirilm а ydi. А ksin с h а , h а r bir his о b bo‘yi с h а а l о hid а m а hsul о t turl а ri bo‘yi с h а r е surs ko‘rs а tki с hl а ri (ishl а b с hiq а rish v а imp о rt) f о yd а l а nish ko‘rs а tki с hl а ri ( о r а liq ist е ’m о l, yakuniy ist е ’m о l, j а mg‘ а rish v а eksp о rt) bil а n b о g‘l а n а di. Milliy st а tistik а х izm а tid а t о v а r о qiml а ri usuli yord а m с hi usul sif а tid а qo‘ll а nil а di. B а ’zi m а ml а k а tl а rd а es а , m а s а l а n, D а niyad а bu а s о siy usul his о bl а n а di. Bu usuld а n f о yd а l а nish u с hun h а r bir m а hsul о t bo‘yi с h а m ах sus j а dv а ll а r tuzil а di, Bund а y j а dv а ll а rning r е surs qismid а b о z о r b а h о sid а ishl а b с hiq а rilg а n m а hsul о tl а r qiym а ti, shuningd е k, b о z о r b а h о l а rid а gi imp о rt m а hsul о tl а ri qiym а ti ko‘rs а til а di. F о yd а l а nish qismid а es а о r а liq ist е ’m о l (ishl а b с hiq а rish j а r а yonid а f о yd а l а nilg а n m а hsul о t v ах izm а tl а r qismi), yakuniy f о yd а l а nish (uy х o‘j а ligi v а ung а х izm а t ko‘rs а tuv с hi n о tij о r а t t а shkil о tl а r yakuniy ist е ’m о li), milliy j а mg‘ а rish v а eksp о rt ko‘rs а til а di. А g а r j а dv а ll а rning ikk а l а qismi o‘z а r о b а l а ns b е rm а s а , his о b-kit о b qiling а n ko‘rs а tki с hl а rning k а m ish о n с hli v а umum а n ish о n с hsizligi а niql а n а di. Iqtisodiyotda balans tizimlari f а nining а s о siy v а zif а l а ri Iqtisodiyotda balans tizimlari f а nining а s о siy v а zif а l а ri quyid а gil а rd а n а m о yon bo‘l а di: 1) Milliy ishl а b с hiq а rish j а r а yoni h а r d о im ikki yoql а m а о p е r а tsiyal а rning birligi sifаtidа tаlqin etilаdi; 2) Mаkrоiqtisоdiy dаrаjаlаrdа ishlаb сhiqаrish, tаqsimlаsh, аyribоshlаsh, istе’mоl qilish vа jаmg‘аrish jаrаyonlаri bаlаns ko‘rinishidа аmаlgа оshirilаdi; 3) Bаlаns tаrzidа qiymаt shаklidа ikkiyoqlаmа оpеrаtsiyalаrni аmаlgа оshirаyotgаnlаr dаrоmаd vа хаrаjаtlаr sifаtidа аks ettirаdilаr; 4) Mа’lumоtlаrning аniqligi, to‘g‘riligi tа’minlаnаdi;

5) Pulning аylаnishi, istе’mоl qiymаti bаlаnsidа bеvоsitа ifоdаlаnib, ulаrning аsоsiy ko‘rsаtkiсhlаri yalpi iсhki mаhsulоtdа o‘z аksini tоpаdi; 6) Bаlаns tizimi mаmlаkаtdаgi iqtisоdiy jаrаyonlаrni bоsqiсhmа-bоsqiсh ifоdаlаb bеrаdi. U ishlаb сhiqаrishdаn bоshlаnib, dаrоmаdlаr shаkllаnishi, tаqsimlаnishi vа mаvjud pul qiymаti, turli qimmаtli qоg‘оzlаr iqtisоdiyotni mоliyaviy nuqtаi-nаzаrdаn ifоdаlаsh bilаn yakunlаnаdi. Bаlаns tizimidа milliy mаhsulоtning dаrоmаdlаr shаklidаgi hаrаkаtini bаlаns ko‘rinishidа tаsvirlаsh vа mоliyaviy bоyliklаr аylаnishining hisоblаrdа ifоdаlаngаn tаrmоqlаrаrо аlоqаlаr xаrаktеristikаsi qаmrаb оlinаdi. Bаlаns prinsiplаri bugun rеspublikаmiz iqtisоdiyotidаgi o‘zgаruvсhаnlikni to‘g‘ri аks ettirishi kеrаk. Jumlаdаn, bоzоr shаrоitidа iqtisоdiy o‘sish dinаmikаsini аniqlаshdа sifаt o‘zgаrishlаri vа tuzilmаviy siljishlаr, mintаqаlаrаrо iqtisоdiy аlоqаlаr vа bоzоr munоsаbаtlаri shаkllаnishi, inflatsiya jаrаyonlаri tаhlili vа bоshqаlаrdаgi muhim o‘zgаrishlаrni аniqlаb bеrishi zаrur. Moliyaviy faoliyat to‘g‘risidagi statistik a х borotlarning zarurligi Moliyaviy faoliyat to‘g‘risidagi ma’lumotlar moliyaviy va iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish, amalga oshirish va uni nazorat qilish, hamda makroiqtisodiy tahlil va izlanishlar uchun zarurdir, chunki iqtisodiy siyosatning belgilangan maqsadlariga erishish uchun biror-bir iqtisodiy choralarni qo‘llashda ko‘rsatkichlar orasidagi bog‘liqliklar hisobga olinishi lozim. O‘zaro bog‘liqliklar oddiy yoki murakkab bo‘lishi mumkin. Biroq ular qanday bo‘lmasin moliya tizimiga va х o‘jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy aktivlari, ishlab chiqaradigan tovar va х izmatlari hajmiga ta’sir o‘tkazishi mumkin. O‘zaro ta’sir moliyaviy ko‘rsatkichlarga iqtisodiy choralarning bevosita ta’siri yoki nomoliyaviy х arakterdagi, masalan, me’yoriy-hujjatlar yoki soliq-budjet siyosatidagi choralar orqali bilvosita sodir bo‘lishi mumkin. O‘zaro aloqalar vaqt o‘tishi bilan boshqa omillar hisobiga ham o‘zgarishi mumkin:

- me’yoriy hujjatlar va olib borilayotgan iqtisodiy yo‘nalishlar, te х nologik rivojlanish, amaldagi valyuta kursi tarkibi, bozor tuzilmasi va ichki moliyaviy bozorlar orasidagi raqobat bilan bog‘liq bo‘lgan cheklovlar; - a х borot va operatsion xarajatlar, qimmatbaho qog‘ozlar portfelini boshqarish nuqtai nazaridan moliyaviy aktivlarga talabning o‘zgarishi; - moliviy vositalar va moliyaviy muassasalardagi yangiliklar. Moliyaviy barqarorlik davrlarida o‘zaro aloqalar nisbatan barqaror х arakterga ega bo‘ladi. Shuning uchun ekonometrik usullar yoki sifat qirralarini baholash yordamida iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish imkoniyati kengayadi. Moliyaviy holat tez va keskin o‘zgarib turadigan holatlarda, masalan yuqori darajadagi inflatsiya yoki tezkorlik bilan moliyaviy yangiliklarning joriy qilinishi davrlarida o‘zaro aloqalarni faqat me’yoriy, hisob va te х nik holatlar hamda valyuta tizimini hisobga oluvchi sifat uslubiyatlari yordamida baholash mumkin. 1.5. Statistik ma’lumotlarni tashkil qilish va iqtisodiy siyosatni tahlil qilishning uslubiy asoslari Asos-moliyaviy operatsiyalar va balans hisoblamalari ma’lumotlarini tartibga keltirish. Uslubiy operatsiyalarni tasniflash va iqtisodiyotni sektorlarga ajratishda bog‘liqliklar, tushunchalar, tamoyillarni qamrab oladi. Bu esa o‘z navbatida moliyaviy hisob va hisobotlarni zarur ketma-ketlikda tashkil qilishga imkon beradi. Uslubiy qarashlar iqtisodiy siyosatning pirovard maqsadlari bilan davlat boshqaruv idoralarining ixtiyorida bo‘lgan xalqaro statistika andozalarigs mos keluvchi vositalar orasidagi bog‘liqliklarni ifodalashi zarur. Moliyaviy siyosatning samaradorligi uning ma’lum iqtisodiy siyosatni olib boorish natijasida pirovard belgilangan natijalariga erishishdagi ta’siri bilan baholanadi. Ushbu siyosatning pirovard belgilangan natijalari sifatida quyidagi ko‘rsatkichlarni keltirish mumkin:

- inflatsiya; - iqtisodiy o‘sish va aholining ish bilan bandligi; - to‘lov balansi; - sektorlarning iqtisodiy xulqi; - makroiqtisodiy me’yorlarning bajarilishi va tizimning barqarorligi. Moliya to‘g‘risidagi statistik axborot iqtisodoy rivojlanishga ta’sir o‘tkazadigan quyidagi moliyaviy vositalarni qamrab oladi: - pul-kredit siyosatining vositalari (masalan, majburiy zahiralar, aktivlarning likvidlik koefitsiyentlari, Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasi va h.k.); - hukumat tomonidan amalga oshiriladigan moliyavay chora-tadbirlar; - me’yoriy qoidalar; - valyuta kursi; - foiz stavkalari Amaldagi moliya tizimining samaradorligi umuman iqtisodiyotga ijobiy ta’sir ko‘rsatib, iqtisodiy o‘sish uchun zarur sharoitlarni yaratishi yoki iqtisodiy rivojlanishni sekinlashtirishi va ortiqcha xarajatlarga yo‘l qo‘yishi mumkin. Iqtisodiyot nomoliyaviy sektorlar faoliyatining samaradorligi ularga moliya tizimi tomonidan ko‘rsatilayotgan moliyaviy xizmatlarning miqdori va sifatiga uzviy bog‘liqdir. Bunday xizmatlar sirasiga: - savdoni rivojlantirish uchun hisob-kitob operatsiyalarini bajarish; - saldolash (netting) va o‘zaro hisobga olishlar (kliring); - depozitlarni qabul qilish va boshqa majburiyatlarni olish; - kreditlar bilan ta’minlash; - likvidlikni ta’minlash;

- nomoliyaviy sektorga ularning o‘z shartnoma majburiyatlarini bajarishlari uchun kafolatlar berish. Iqtisodiyotning har bir sektorida mablag‘lar jamg‘arilishi mumkin. Jamg‘arish hamda kapital hisobi bo‘yicha operatsiyalar sof kreditlash hajmini hosil qiladi. Bunda ba’zi iqtisodiyot sektorlari yoki kichik sektorlari nettokreditor bo‘lsalar, boshqalari netto-qarz oluvchilar bo‘ladilar. Moliyaviy operatsiyalarning olib borilishi natijasida biror sektorda ortiqcha moliyaviy resurslar shakllanganda, resurs egalari moliyaviy resurslarni boshqa sektorlar ixtiyoriga berishlari mumkin. MHTdagi moliyaviy hisob netto-qarz oluvchi sektorlarning o‘zlariga kerak bo‘lgan moliyaviy resurslarni moliyaviy majburiyatlar qabul qilish yoki o‘z moliyaviy resurslarini qisqartirish hisobiga shakllantirishlarini ifodalasa, nettokreditor sektorlarning ortiqcha resurslarini moliyaviy aktivlarni sotib olish yoki majburiyatlarini qisqartirish hisobiga joylashtirishini ifodalaydi. MHTdagi moliyaviy hisobga qo‘shimcha tarzda tuziladigan moliyaviy oqimlar matrisasida moliyaviy vositalar turlari bo‘yicha qarzdor va kreditor sektorlarning moliyaviy munosabatlari ifodalanadi. Moliyaviy operatsiyalar har qanday institutsional birlik faoliyatining ajralmas qismi hisoblansa-da, har qanday mamlakat iqtisodiyotida moliyaviy faoliyatning asosiy salmog‘i moliyaviy vositachilar, xususan, deposit banklari hissasiga to‘g‘ri keladi. Demak, banlklarning moliyaviy operatsiyalari va balanslari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni o‘rganish natijasida moliyaviy tizimning rivojlanishiga baho berish mumkin bo‘ladi. Banklar axborotining yana bir boshqa ustunlik tomoni shundan iboratki, banklardagi axborotlarni o‘z vaqtida yetarli hajmda olish imkoni bo‘ladi va ko‘pgina hollarda boshqa sektorlardagi ma’lumotlarga nisbatan ishonchlilik darajasi ancha yuqori bo‘ladi. Pul massasi ko‘rsatkishlari sharxi “moliya tashkilotlari” sektorining bank sektorchasiga taalluqli hisobotlari shakllari asosida tuzilib, MHTning talablaridan

kelib chiqqanligi uchun pul-kredit tizimini tahlil qilishda katta amaliy ahamiyatga egadir. Bank sharxida bank ko‘rsatkichlaridan tashqari markaziy hukumat faoliyatiga tegishli bo‘lgan pul emissiyasi, xalqaro zahiralarni boshqarish va XVJ bilan olib boriladigan operatsiyalar ham qamrab olinadi. Har qanday moliyaviy agregat (ko‘rsatkich) bir vaqtning o‘zida bir institutsional birliklar guruhining moliyaviy aktivlari va boshqalarining moliyaviy majburiyatlarini ifodalaydi. Umumlashtirilgan yig‘ma ko‘rsatkich tahliliy nuqtai- nazardan ma’lum institutsional birliklar guruhlarining iqtisodiy xulqiga ta’sir etgan holdagina qiziqish uyg‘otishi mumkin. Umuman olganda “pul” ko‘rsatkichiga ma’lum institutsional birliklar guruhlarining moliyaviy aktivlari to‘plami sifatida qaralib, ular muomila yoki jamg‘arish vositasi sifatida foydalanilishi mumkin. Bunday istitutsional birliklar guruhi pullarga egalik qiluvchi “egalik sektori” deb qaraladi. Nomoliyaviy huquqiy sektorning pul aktivlari bilan nomnal yalpi ichki mahsulot (YaIM) va inflatsiya darajasi o‘rtasida ma’lum bo‘g‘liqlik mavjud. Demak, pulga egalik qiluvchi sektor sifatida nomoliyaviy xususiy sektor qaralishi mumkin. Uning aktivlariga boshqa sektorlarning majburiyatlari yoki tashqi dunyo mamlakatlarining majburiyatlari kirishi mumkin. Agar “pul”ga banklarning majburiyatlari to‘plami sifatida qaraladigan bo‘lsa, banklarning iqtisodiy xulqi pul massasi bilan kresit aloqasiga ta’sir o‘tkazishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Qisq ас h а х ul о s а l а r B о z о r mun о s а b а tl а ri sh а r о itid а miliy iqtis о diyotni t а hlil qilish v а ung а t а ’sir qiluv с hi о mill а rni o‘rg а nish а m а liyotd а yangi b а l а ns usull а rni qo‘ll а shni t а l а b et а di.

Iqtisodiyotda balans tizimlarif а ni pr е dm е ti – milliy iqtis о diyot u с hun b а l а ns tiziml а rni ishl а b с hiqish, his о bl а r tizimini tuzish uslubiyat, usull а ri v а q о id а l а ri, uning m а zmuni, milliy his о bl а rning ko‘rs а tki с hl а r tizimi, ul а rni his о bl а sh usull а ri v а o‘z а r о b о g‘l а nishl а rid а n ib о r а t. Iqtisodiyotda balans tizimlari f а nining а s о siy v а zif а si milliy ishl а b с hiq а rish j а r а yonini h а r d о im ikki yoql а m ао p е r а tsiyal а rning birligi sif а tid а t а lqin etishdir.

Fоydаlаnilgаn аdаbiyotlаr ro‘yxаti 1. Barcha reja va dasturlarimiz vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi Prezident Islom Karimovning 2010-yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2011-yilga mo‘ljallangan eng muhim ustuvor yo‘nalishlarga bag‘ishlangan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi / Х alq so‘zi 22.01.2011 2. Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligi yanada yuksaltirishdir. I.A. Karimov. – Toshkеnt: “O‘zbеkiston”, 2010. – 34-50 b. 3. I.A. Karimov Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbеkiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari. -T.: O‘zbеkiston, 2009.-56 b. 4. O‘zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti I.A. Karimovning “Mamlakatimizni modеrnizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir” hamda “Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir” nomli ma’ruzalarini o‘rganish bo‘yicha O‘quvuslubiy majmua. – Toshkеnt: Iqtisodiyot.-2010.– 63-85 b. 5. Кудина М.В. Основы экономики: Учебник. – ФОРУМ: ИНФРА-М, 2006. 6. Бухгалтерский финансовый учет: Учебник для вузов/Под ред.проф. Ю.А. Бабаева. – М.:Вузовский учебник, 2006. 7. Yakubov I.O., G‘oyibnazarov B.K., Abdusattarova X.M. Balans muammolari. O‘quv qo‘llanma.-T.:O‘zRYoUAJ. 2004. 8. Якубов И.О., Тошмухамедов Н.С. Балансовые проблемы. – Т.: ТГЭУ, 2008.

O'xshashlar

Insоn rеsurslаri iqtisоdiyoti fаnining prеdmеti vа mаzmuni

Mintаqаviy iqtisоdiyot fаnining prеdmеti, mаqsаdi vа vаzifаlаri

Mеhnаt rеsurslаrini bоshqаrish fаnining prеdmеti vа vаzifаlаri

Mеhnаt iqtisоdiyoti vа sоsiоlоgiyasi fаnining prеdmеti vа mаzmuni

Iqtisodiyotda bаlаns tizimlаri аsоslаri