Инвестицион портфелни шакиллантириш усуллари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

447.5 KB

Ko'chirib olish

Инвестицион портфелни шакиллантириш усуллари Режа : 1. Самарали портфель ва самарали кўплик 2. Портфель даромадлиги ва риски 3. Рисксиз активлар бу нима? 4. Облигациялар портфелини бошқариш стратегияси 5. Портфель назариялари 6. Агрессив портфелли бошқарув назарияси 7. Рискли ва рисксиз инвестициялар комбинацияси 8. Рискли активлар ни оптимал комбинацияси. 9. Кўп р искли активлар эга портфеллар. 10. Портфелни даромадлилиги 11. Портфель риски 12. Марковиц нинг «рис-даромадлилик» усули 13. Шарп усули 14. « бета тушунчаси » 15. бета -коэфицентни хисоблаш 16. бета =коэфицент ли портфели . 17. Даромадлилик ва рискни ўртасидаги ўзаъро нисбат.

1.Самарали портфель ва самарали кўплик Портфель назарияси (portfolio theory) рискни бошқариш оптимал стратегиясини танлаш мақсадида амалга ошириладиган статистик таҳлилни ифодалайди. Уй хўжалиги, компания ёки бошқа иқтисодий субъект нуқтаи назаридан кўриб чиқилмасин, портфель назариясидан фойдаланиш ушбу субъектнинг оптимал тарздаги ҳаракатларини аниқлаш учун зарур бўлган рискни пасайтириш билан боғлиқ харажатлар ва даромад ўртасида муроса ишлаб чиқиш ва баҳолашдан иборат. Агар гап оила ҳақида борадиган бўлса, ҳал қилувчи мезон сифатида риск ва истеъмол соҳасидаги хоҳиш-истаклар қабул қилинади. Гарчи хоҳиш-истаклар вақт ўтиши билан ўзгарсада, бу ўзгаришлар сабаблари ва механизмлари портфель назариясида кўриб чиқилмайди. Портфель назариясида асосий эътибор бир нечта молиявий вариантлар ичида ушбу хоҳиш-истакларни максималлаштиришга имкон берадиган вариант танлашга қаратилади. Танлов варианти юқорироқ ставкада даромад олиш ва инвестициялар риск даражасининг ортиши ўртасида муросани-келишувни баҳолашни кўзда тутади. Рискни қисқартиришга йўналтирилган қарор кутилаётган даромадлик пасайишига олиб келади. Шундай ҳолатлар ҳам бўладики, бунда рискнинг иккала томони рискни ўтказиш ҳақида шартнома тўзар экан, шартномани юридик расмийлаштириш қанча турадиган бўса, шунча миқдорда ўз даромади даражасини камайтириши мумкин. Масалан, уй сотувчи ва харидор келишиб олиши ва гарчи мукл ҳуқуқини ўтказиш фақат уч ойдан кейин амалга ошириладиган бўсада, уйнинг шартнома имзоланадиган пайтдаги амалдаги нархини белгилаши мумкин. Бундай келишув форвард шартномаси га мисол бўлиб хизмат қила олади. Бундай шартнома тўзишга розилик берар экан, томонларнинг иккаласи ҳам яқин уч ой ичида уй-жой бозорида нарх тебранишлари билан боғлиқ ноаниқликлардан халос бўлади. Шундай қилиб, қарама-қарши томонлар бир хил ҳодиса рискини турли нуқтаи назардан қабул қилганда, иккала томон учун ҳам рискни шартнома

ёрдамида кўчириш мақсадга мувофиқ, бунда томонлардан биронтаси катта харажатларга учрамайди. Рискларни бошқариш билан боғлиқ бўлган, уларни қабул қилиш харажатларга олиб келмайдиган қарорлар қоидалардан истисно саналади. Одатда риск даражасини қисқартириш учун бунниг учун зарур бўлган харажатлар ва олинадиган фойдани мувозанатлаш талаб қилинади. Бундай муроса, эҳтимол, уй хўжаликлари томонидан ўз маблағларини акциялар, қатъий белгиланган даромадли қимматли қоғозлар ва уй-жой каби активлар ўртасида тақсимлаш бўйича қабул қилинадиган қарорларда яққолроқ кўринар. Портфель назариясининг дастлабки расмий моделлари рискни бошқаришдаги қарорларнинг айнан ушбу тури учун ишлаб чиқилган 5 . Бу моделларда инвестициялар риски ва улардан кутилаётган даромадлик ўртасидаги нисбатни аниқлаш учун эҳтимолликни тақсимлаш (probability distributions) фойдаланилади. Қимматли қоғозлар портфели кутилаётган даромадлиги эҳтимолликлар ўртасидаги ўртача қиймат (mean) сифатида, риск эса – даромадлик олиниши мумкин бўлган қийматларининг кутилаётган қийматдан стандарт оғиши (standard deviation) сифатида аниқланади. Бу концепциялар кейинги бўлимда батафсилроқ кўриб чиқилади. Инвестицион портфельни шакллантириш инвестицияларни муайян шахс томонидан тақсимлашдан иборат бўлади. Бу активлар ва мажбуриятларни оптимал тарзда уйғунлашадиган портфель тўзиш мақсадида инвестициялар кутилаётган даромадлиги ва риск ўтасида энг яхши нисбатни излаб топиш жараёнидир. Торроқ маънода портфелни шакллантириш акция, облигация ва бошқа қимматли қоғозларга инвестициялаш лозим бўлган маблағлар миқдорига нисбатан қарор қабул қилиш сифатидагина талқин қилинади. Агар портфель шакллантиришни кенгроқ кўриб чиқадиган бўлсак, унга нима афзалроқ – уй сотиб олишми ёки ижарага олиш; қайси турдаги суғўртани сотиб олиш ва бунинг учун қанча маблағ ажратиш, шунингдек, ўз 5 Бу модель уни илк бора қўллаган олим - Гарри Маркович ( Markowif) номи билан аталади. Марковицнинг "Portfolio Selection" номли илк мақоласи 1925 йил Journal of Finance да чоп этилган .

мажбуриятларини қай тарзда бажариш лозимлиги каби саволларни ҳам киритиш мумкин. Портфель шакллантиришнинг янада кенгроқ талқини инсон капитали жамғаришга (масалан, касбий таълимни давом эттиришга) қанча маблағ ажратиш мақсадга мувофиқ каби масалаларни кўриб чиқишни ҳам ўз ичига олади. Ушбу қарорларнинг барчаси учун умумий элемент риск ва кутилаётган даромадлик даражаси ўртасида энг яхши нисбатни топиш ҳисобланади. Ушбу мавзу риск/даромадлик нисбатини аниқлаш ва портфель самарадорлигини бошқариш учун талаб қилинадиган усул ва концепцияларни тадқиқ этишга бағишланган. Асосий ғоя шундан иборатки, деярли ҳамма одамларга тўғри келадиган портфель шакллантиришнинг қатор умумий қоидалари мавжудлигида ҳам амалда барча фойдаланадиган портфель умумий модели ёки танлов шакллантиришнинг умумий стратегияси мавжуд бўлмайди. Ҳозир бунинг нима учун шундайлигини тушунтириб берамиз. Портфель шакллантириш стратегияси ҳар бир кишининг муайян ҳолатларига боғлиқ бўлади (ёши, оилавий аҳволи, машғулотлар тури, даромади, умумий фаровонлиги ва ҳ.к.). Шу сабабли пул маблағларини қайсидир қимматли қоғозларга киритар экан, киши ўз рискини оширади, бошқа киши учун эса худди шу қимматли қоғозларни харид қилиш рискни пасайтириша олиб келади. Бунинг устига, оила ҳаётийлик даврининг дастлабки босқичларида қўйилмалар рисклилигини пасайтирадиган қимматли қоғозлар кейинги босқичларда умуман бошқача самара бериши мумкин. Оилавий турмушни энди бошлаётган ёш оила учун уй харид қилиш ва шу уйни гаровга қўйган ҳолда ссуда олиш оптимал қўйилма ҳисобланади. Нафақага чиқиш ёши арафасидаги эр-хотин учун уйни сотиш ва олинган пул маблағларини қимматли қоғозларга қўйилма сифатида киритиш оптимал бўлиши мумкин, бу уларга то ҳаётининг охиригача мунтазам ва барқарор пул тушумлари таъминлаши мумкин.

Ҳаётни суғўрта қилиш масаласини кўриб чиқамиз. Фараз қилайлик, бизнинг олдимиза икки киши турибди 1 : Қўлида вояга етмаган фарзандлари бўлган Мириам ҳамда оиласи ва бошқа боқимандалари бўлмаган, ёлғиз яшайдиган Санджив. Кўплаб жиҳатлардан – ёши, даромади, машғулот тури, фаровонлик даражаси ва ҳ.к. бўйича бир-биридан фарқ қилмасада, уларнинг ҳар бирида суғўрталашнинг ўз оптимал варианти мавжуд. Мириамнинг мақсади – агар тўсатдан вафот этадиган бўлса, оиласи хавфсизлигини таъминлаш ҳисобланади, шу сабабли унга полис эгаси оламдан кўз юмган ҳолатда унинг фарзандларига пул маблағлари тўланиши кўзда тутилган полис керак. Сандживни унинг вафотидан кейин тўланадиган тўловлар қизиқтирмайди, демак, унинг учун ҳаётни суғўрталаш рискни пасайтирадиган ҳаракат ҳисобланмайди. Ҳаётнинг кейинги босқичларида, Мириам унинг фарзандлари ўзини таъминлай олишига ишонч ҳосил қилгач, унга ҳаётни суғўрталаш полиси берадиган ҳимоя керак бўлмай қолади. Энди фараз қилайликки, Мириам ва Санджив нафақа ёшига етди. Мириамнинг фарзандлари бор ва у вафотидан кейин унинг жамғармалари нима бўлишидан хавотирланмайди, улар фарзандларига мерос бўлиб қолади. Агар у узоқ умр кўрса ва барча жамғармаларини сарфлаб бўлса, шубҳасизки, фарзандлари унга молиявий кўмак кўрсата олади. Санджив ҳалигача ёлғиз яшайди, унинг мерос қолдириш учун ҳам ҳеч кими йўқ. У то тирик экан, барча жамғармаларини сарфлашни хоҳлайди, лекин уни агар узоқ яшайдиган бўлса ва бунда пулларини жуда фаол сарфласа, умрининг охиригача пуллари етмай қолиши мумкинлиги безовта қилади. Санджив унга умрбод даромад кафолатлайдиган суғўрта полиси харид қилиш йўли билан жамғармалар етишмаслиги рискини пасайтириши мумкин. Умрбод тўловларни таъминлайдиган бундай суғўрта полиси умрбод тўланадиган рента (life annuity) деб аталади. Мириам учун эса бундай суғўрта тури унинг инвестициялар рискини пасайтиради.

Юқорида келтирилган мисоллардан кўриниб турибдики, ҳаттоки бир хил ёшдаги, фаровонлик ва даромад даражаси бир хил бўлган одамларда ҳам уй ёки суғ у рта полиси харид қилиш истиқболи турлича бўлади. Худди шу фикрни акция, облигация ва бошқа қимматли қоғозлар хариди ҳақида ҳам билдириш мумкин. Инвестиция портфелларидан биронтасини ҳамма инвесторлар учун бир хилда тўғри келади деб бўлмайди. Бунга ишонч ҳосил қилиш учун бир хил ёшдаги ва оилавий аҳволи бир хил бўлган иккита инвесторни кўриб чиқамиз. Чанг 30 ёшда; у Уолл-Стритда молия агенти бўлиб ишлайди. Унинг ҳозирги ва келгуси маоши кўп жиҳатдан қимматли қоғозлар бозори ҳолатига боғлиқ бўлади. Оби ҳам 30 ёшда; у давлат мактабида инглиз тилидан дарс беради. Унинг ҳозирги ва келажакдаги маоши қимматли қоғозлар бозори конъюнктурасига унчалик боғлиқ эмас. Демак, Чанг учун инвестиция портфелининг катта қисмини акцияларга киритиш Обидан кўра кўпроқ рискл тадбир ҳисобланади. Энг яхши портфель шакллантириш режасини тўзиш инвесторнинг мақсадлари ва башорат қилиш горизонтини аниқлашдан бошланади. Башорат қилиш даври ёки горизонти (planning horizon) бу – инвесторнинг режалари тўзиладиган вақт оралиғидир. Энг ўзун башорат қилиш горизонти одатда пенсияга чиқишгача бўлган вақтни ўз ичига олади ва одатда уни индивидуал умр ўзунлиги билан таққослаш мумкин бўлади 1 . Демак, 85 йил умр кўришдан умид қилаётган 25 ёшли кишининг режалаштириш горизонти 60 йилга тенг бўлади. Инсон қариши билан режалаштириш горизонти тобора қисқариб боради. Қарорни қайта кўриб чиқиш даври ёки горизонти (decision horizon) бу - инвестиция портфели шакллантириш билан боғлиқ бўлган иккита қарор ўртасидаги вақт оралиғи. Қарорни қайта кўриб чиқиш даври ўзунлиги ҳар бир шахс томонидан алоҳида белгиланади. 1 Режалаштириш нафақат уларнинг бутун ҳаётини, балки кейинги авлодлар ҳаётини ҳам ўз ичига оладиган одамлар бор. Бундай ҳолатда режалаштириш даври жуда узоқ, амалда аниқлаб бўлмайдиган бўлиши мумкин.

Айрим инвесторлар ўз портфелини қайта кўриб чиқишни белгиланган вақт оралиқлари орқали, масалан, бир ойда бир марта (счетларни тўлашда) ёки бир йилда бир марта (солиқ декларациялари тўлдиришда) амалга оширади. Жамғармаларининг асосий қисми банк ҳисобрақамларида бўлган, даромад даражаси ўртача инвесторлар ўз инвестицион портфелларини камдан-кам ва номунтазам, одатда турмуш қуриш ёки ажралиш, фарзанд туғилиши ёки мерос олиш каби ҳодисалар билан боғлиқ равишда кўриб чиқади. Инвестиция портфелини кўриб чиқишга мазкур шахс эга бўлган у ёки бу активлар нархининг кескин ўзгариши ҳам сабаб бўлиши мумкин. Катта миқдордаги маблағларни акция ва облигацияларга киритган инвесторлар ўз портфелларини ҳар куни, баъзида эса бундан ҳам тезроқ кўриб чиқишлари мумкин. Уларда қарорни қайта кўриб чиқи энг қисқа даври биржа савдолари даври (trading honwn) ҳисобланади, айнан у инвестор ўз портфелини қайта кўриб чиқадиган минимал вақт оралиғини белгилаб беради. Шахс биржа савдолари даври давомийлигини назорат қила олмайди. Биржа савдолари даври ушбу иқтисодий тизимда бозор тўзилмасига (масалан, қимматли қоғозлар биржаси қайси вақт очиқлиги ва ташкиллаштирилган биржадан ташқари бозорлар бор ёки йўқлиги) қараб хафта, кун, соат ёки ҳатто дақиқага тенг бўлиши мумкин. молиявий муҳит глобаллашиб бораётган бугунги шароитларда кўплаб қимматли қоғозларни харид қилиш ва сотиш ер шарининг исталган нуқтасида, кун ва туннинг исталган маҳалида амалга оширилиши мумкин. Демак, бундай қимматли қоғозлар учун биржа савдолари горизонти жуда қисқа. 2. Портфель даромадлиги ва риски Кейинги икки бўлимда инвестиция портфеллари профессионал бошқарувчилари томонидан кутилаётган даромадлик даражаси ва риск ўртасидаги миқдорий нисбатни аниқлаш учун қўлланадиган таҳлилнинг

кетма-кетликдаги босқичлари кўриб чиқилади. Уни излаш ягона мақсад – унга киритиладиган инвестициялар инвестор учун у рози бўлган риск даражаси билан кутилаётган максимал даромадлик ставкасини таъминлайдиган портфель шакллантириш йўлида амалга оширилади. Таҳлил жараёнида биз рискли активлар (risky assets) ҳақида гапирамиз ва уларни облигация, акция, опцион, суғўрта полиси ва ҳ.к.га бўлиб ўтирмаймиз, чунки юқорида айтиб ўтилганидек, ҳар бир алоҳида олинган активнинг рисклилик даражаси ушбу инвестор ҳаётидаги муайян ҳолатларга боғлиқ бўлади. Портфелни оптималлаш одатда икки босқичдан иборат бўлади: (1) рискли активлар оптимал комбинациясини танлаш ва (2) олинган рискли активлар оптимал тўпламини рисксиз активлар билан бирлаштириш. Жараённи соддалаштириш мақсадида биз иккинчи босқичдан – рискли активлардан иборат бўлган портфелни рисксиз активлар билан бирлаштиришдан бошлаймиз. (Айнан қайси активларни рисксиз деб ҳисоблаш лозимлигини кейинги бўимда аниқлаштириб оламиз). Бу ягона рискли портфель оптимал тарзда комбинацияланган рискли активлар кўплигидан ташкил топган. 12.3.4-бўлимда рискли активларга эга бўлган портфель оптимал таркиби қандай аниқланиши кўрсатилади. 3. Рисксиз активлар бу нима? Биз олдинроқ фоиз ставкаларини кўриб чиққан эдик ва ўша ерда ҳар бир ҳисоб-китоб пул бирлиги (доллар, иен ва ҳ.к.) учун ва тўлов муддатларининг ҳар бири учун рисксиз молиявий активлар мавжудлиги кўрсатилганди. Масалан, агар бизнинг олдимизда муомалада бўлиш муддати ўн йил, долларда қайта номинацияланган, купонсиз, дефолт рискидан озод, тўлаш пайти даромадлик йиллик 6%ни ташкил қиладиган облигация турган бўлса, у фақат доллар ҳудудида ва фақат тўлов муддати келгунга қадар ўз эгасида бўлган ҳолдагина рисксиз актив ҳисобланиши мумкин. Агар облигация тўлов муддати келгунга қадар сотиб юбориладиган бўлса, бу ҳолда унинг долларда даромадлиги ҳақида аниқ бирон нарса дейиш қийин, чунки сот у в нархи қандай бўлиши маълум эмас. Агарда эгаси уни тўлов муддати охирига қадар

сотиб юбормаса ҳам, иенада ёки харид лаёкати бирлигида қайта номинацияланган облигациянинг даромадлик ставкаси келажакда айирбошлаш курси ёки истеъмол нархлари ўзгариб туриши сабабли ноаниқ бўлиши мумкин. Энг яхши портфелни шакллантириш назариясида таҳлил учун танлаб олинган ҳисоб-китоб пул бирликларида тўлалигича олдиндан айтиб бериш мумкин бўлган даромадлик ставкасига эга бўлган ва ушбу инвестор учун қарорни қайта кўриб чиқиш доирасидаги қимматли қоғозгина рисксиз актив деб ҳисобланади. Агар муайян инвестор мавжуд бўлмаган умумий бир вазиятни оладиган бўлсак, рисксиз активлар деб инвесторга биржа савдолари даври доирасида (қарор қабул қилиш энг қисқа даврида) олдиндан айтиш мумкин бўлган даромадлик ставкаси таклиф қиладиган активларни ҳисоблаш лозим. Демак, агар ҳисоб-китоб пул бирлиги сифатида АҚШ доллари олинадиган, биржа савдолари даври эса бир кунни ташкил қиладиган бўлса, даромадлик рисксиз ставкаси тўлов муддати кейинги кун бўлган, ғазначилик векселлари фоз ставкаси ҳисобланади. 4 .Облигациялар портфелини бошқариш стратегияси Инвестицион портфель таркиби ҳақидаги бугунги қарорлар эртага нималар рўй бериши ҳақидаги тахминларга асосланади. Уни ишлаб чиқишда бугунги қарорлар кейинги ҳаракатларни ҳисобга олган ҳолда қабул қилинадиган режа стратегия деб аталади. Инвестициялаш стратегиясини ишлаб чиқишда инвестор у ёки бу қимматли қоғозларни харид қилиш ёки сотишда ўз портфелини қанчалик тез- тез қайта кўриб чиқиши ўта муҳим омил саналади. Масалан, инвестор «ортиқча» капитални акцияларга инвестициялаш стратегиясини танлайди. Бу ҳолатда инвесторга белгиланган турмуш даражасини таъминлаш учун зарур бўлган маълум бир чегарадан ортиқ бўлган капитал «ортиқча» саналади. Агар бу акциялар курси вақт ўтиши билан юқорига қараб ўсса, бу ҳолда

инвестор ушбу акцияларга қўйилмалар киритиш учун ажратилган портфель улушини оширади. Бироқ, агар акциялар нархи арзонлашадиган бўлса, инвестор уларга киритилган капитал улушини камайтиради. Агар акциялар курси одатдаги турмуш тарзи хавф остида қоладиган даражагача пасаядиган бўлса, бунда инвестор умуман бу акциялардан халос бўлади. Рискка индивидуал толерантлик (tolerance) – инвестиция портфелини шакллантиришда муҳим омилдир 2 . Ҳисоблаш мумкинки, рискка толерантлик кишининг ёши, оилавий аҳволи, фаолият тури, фаровонлик даражаси каби омиллар, яъни инвестиция портфели ҳолатида ноқулай ўзгаришлар рўй берган ҳолларда инсоннинг одатий турмуш тарзини таъминлаш имкониятига таъсир этадиган омиллар таъсири остида бўлади. Инвесторнинг рискка муносабати ҳам унинг рискка индивидуал толерантлигини аниқлашда муҳим роль ўйнайди. Агар бир хил ёшдаги, оилавий аҳволи ва фаолият тури бир хид одамларни кўриб чиқадиган бўлсак ҳам, уларнинг айримлари бошқаларга нисбатан кўпроқ рискка мойил эканлигини кўзатиш мумкин. Оптимал портфель шакллантириш учун активлар танлаш муаммосини таҳлил қилишда инвесторнинг рискка толерантлиги хақида гапирганда таваккал қилиш қобилияти ва рискка муносабат ўртасида фарқ ўтказмаймиз. Демак, инвестор қайси сабабга кўра рискка юқори мойиллик билан ажралиб туришининг аҳамияти йўқ – ёш ва бой эканлиги учунми, муваффақиятсизликларни осон бошдан кечириши сабаблими, имкониятни қўлдан бой бериш мумкин эмаслиги ишончи комил эканлиги сабабми – фарқи йўқ. Бизнинг таҳлил учун қўйилмалар даромадлилиги кутилаётган даражаси юқорироқ бўлиши учун у баландроқ рискка ўртача инвестордан кўра тезроқ рози бўлади. Аввал биз рискни қабул қилмаслик атамасидан фойдаланган эдик. Одам рискка қанчалик мойил бўлса, ундан шунчалик кам қочади. Кўпчилик кишиларда инвестиция портфелини оптималлаш учун на махсус билимлар, на вақт топилади. Бу операцияни бажариш учун улар ёки инвестициялар бўйича маслаҳатчи ёллайди, ёки уларга молиявий

воситачилар таклиф этаётган тайёр активлар портфели кўринишидаги «якуний маҳсулот» харид қилади. «Якуний маҳсулот»лар ичида инвестицион операциялар учун хилма-хил счетлар, шунингдек, қимматли қоғозлар илан операциялар юритувчи компаниялар, банклар, инвестиция ва суғўрта компаниялари томонидан таклиф этиладиган ўзаро фондлар мавжуд. Молиявий воситачилар муайян уй хўжалигига қайси активлар тўпламини таклиф этиш масаласини ҳал қилганда улар таомнома тўзаётган ресторан ошпази билан тахминан бир хил аҳволга тушиб қолади. Уларда "ингредиентлар" – турли компаниялар ва ҳукумат томонидан чиқариладиган, бозордаги энг оммавий акция, облигация ва бошқа қимматли қоғозлар сони жуда кўп ва уларнинг комбинациялари сони чекланмаган. Бироқ мижозларга чекланган сонли элементлар таклиф этиш лозим. Биз ушбу бобда батафсил тўхталиб ўтажиган портфель назарияси бундай портфелнинг бир томондан унчалик ҳам катта бўлмаган, бошқа томондан эса – мижозлар сўровлари доирасига максимал даражада мос келадиган таркибий қисмларини танлашга ёрдам берадиган белгиланган йўналиш ва мўлжалларни тайинлайди. 5.Портфель назариялари Самарали портфель (efficient portfolio) деб биз инвесторга берилган риск даражасида максимал кутилаётган даромадлилик даражаси таклиф этадиган портфелга айтамиз. Портфель самарадорлиги концепциясининг аҳамиятини тушунитириб бериш ва ҳақиқатда самарали портфелни қандай олишни кўрсатиш учун бундан олдинги мисолни унга яна битта рискли актив қўшган ҳолда кўриб чиқамиз. Рискли актив 2 йиллик 0,08 кутилаётган даромадлилик ставкаси ва 0,15 стандарт оғишга эга. У 10.2-расмда R нуқта билан ифодаланган. Йиллик 0,08 кутилаётган даромадлилик ставка олиш истагида бўлган инвестор барча суммани рискли актив 2 га киритган ҳолда ўз мақсадига эришиши мумкин. Шунда у R нуқта билан тавсифланадиган вазиятда бўлиб қолади. Бироқ бунда инвестор портфели самарасиз саналади, чунки G

нуқтада инвестор камроқ стандарт оғиш қиймати билан худди шундай (йиллик 0,08) кутилаётган даромадлилик ставкаси олиши мумкин. 1-жадвалдан кўриниб турибдики, G нуқтада стандарт оғиш атиги 0,05ни ташкил этади. Буни шу билан изоҳлаш мумкинки, ушбу портфель инвестицияларининг 25%и рискли актив 1га, 75% эса – рисксиз активга киритилган. Ҳақиқатдан ҳам, таваккал қилишни истамаган инвестор G ва S нуқталарни, R нуқтадан бошқа исталган нуқтани бирлаштирадиган риск/даромадлиликни танлайди . Бу нуқталардан исталган бири рискли актив 1 маълум бир сони рисксиз актив билан мувозанатланадиган вазиятга тўлиқ мос келади. Масалан, портфель J нуқтада рискли актив 2 стандарт оғишига (0,15) тенг бўлган стандарт оғишга эга, бироқ унинг кутилаётган даромадлилик ставкаси йиллик 0,12 эмас, балки 0,08ни ташкил қилади. 12.1- жадвалдан бизга маълумки, бундай нисбат 75%и рискли актив 1 ва 25%и рисксиз активдан ташкил топган портфелга мос келади. 12.1 ва 12.2 тенгламалар ёрдамида G ва J ўртасидаги нуқталар билан тавсифланадиган, демак рискли актив 2 га нисбатан юқорироқ кутилаётган даромадлилик ставкаси ва камроқ стандарт оғиш қийматига эга бўлган бошқа самарали портфеллар таркибини аниқлаш мумкин. Мисол учун, 62,5%и рискли актив 1 ва 37,5%и рисксиз активдан иборат бўлган портфелни кўриб чиқамиз. Унинг кутилаётган даромадлилик ставкаси йиллик 0,11, стандарт оғиш эса 0,125ни ташкил қилади.

1-расм. Портфель самарадорлиги Изоҳ. R нуқтада портфель 100%га кутилаётган даромадлилик 0,08 ва  = 0,15 бўлган рисксиз актив 2 га киритилган инвестициялардан иборат. Инвестор G ва J орқали ўтадиган тўғри чизиқнинг ҳар қандай нуқтасида юқорироқ кутилаётган даромадлилик ставкаси ва камроқ стандарт оғишга эга бўлиши мумкин. 6 . Агрессив портфелли бошқарув назарияси Бозор ҳолати ва инвесторнинг имкониятлари унинг инвестиция стратегиясини танлашни асослаб беради. Айнан шу сабабли портфелли инвестициялаш ҳали мамлакат бозорида устунлик қилаётгани йўқ. Бироқ хусусан, инвестиция операциялари натижасида харид қилинган барча қимматли қоғозларни ҳисобга олишда амалга ошириладиган айрим ёндашувлар кўзатила бошлади. Аниқ қилиб айтганда, улар вақти-вақти билан бозорда қайта баҳоланиши лозим бўлган портфель баланс қиймати сифатида ҳисобга олиниши мумкин. Ривожланган фонд бозорида қимматли қоғозлар портфели бу – мустақил маҳсулот бўлиб, айнан уни тўлалигича ёки қисмлаб сотиш фонд бозорида маблағлар киритишни амалга оширишда

инвесторлар эҳтиёжини қондиради. Инвестиция портфели деганда юридик ёки жисмоний шахсга ёхуд юридик ёки жисмоний шахсга улуш иштироки ҳуқуқида тегишли бўлган, тўлақонли бошқарув объекти сифатида иштирок этадиган маълум бир қимматли қоғозлар йиғиндиси тушунилади. Одатда бозорда портфелни бошқариш жараёнида яхшиланиши мумкин бўлган риск/ даромадлилик нисбати белгиланган маълум бир инвестицион сифат сотилади. Риск ва таъминланганлик даражаси турлича бўлган корпоратив акция ва облигациялар, шунингдек, давлат томонидан кафолатланган ва қатъий белгилаб қўйилган даромадли, яъни асосий сумма ва жорий тушумлар бўйича йўқотишлар риски минимал бўлган қимматли қоғозлар маълум бир тўпламини ифодалайди. Масалан, ҳозирги пайтда банклар хориж тажрибаларидан келиб чиқиб, инвестиция портфели шакллантиришда уни қуйидаги нисбатда тўплайдилар: қимматли қоғозлар умумий миқдорида 70%и давлат қимматли қоғозлари, 25%и – муниципал қимматли қоғозлар ва яна 5%и – бошқа қимматли қоғозлар. Шундай қилиб, ликвидли активлар захираси портфелнинг тахминан 1/3 қисмини, фойда олиш мақсадидаги инвестициялар эса - 2/3 қисмини ташкил этади. Қоидага кўра, бундай портфель тўзилмаси йирик банклар учун хос, кийик банклар эса портфель таркибида 90%га давлат қимматли қоғозлари ва муниципал қимматли қоғозларга эга бўлади. Назарий жиҳатдан портфель бир турдаги қимматли қоғозлардан иборат бўлиши, шунингдек, айрим қимматли қоғозларни бошқа қимматли қоғозларга алмаштириш йўли билан ўз тўзилмасини ўзгартириши мумкин. Бироқ ҳар бир қимматли қоғоз алоҳида ўзи бундай натижага эриша олмайди. Портфелли инвестициялашнинг асосий вазифаси – инвестициялаш шароитларини яхшилаш, қимматли қоғозлар тўпламига алоҳида олинган қимматли қоғоз нуқтаи назаридан эришиб бўлмайдиган ва фақат уларнинг комбинациясидан фойдаланган ҳолдагина эришиш мумкин бўлган инвестицион хислатлар бериш ҳисобланади.

Фақат портфелни шакллантириш жараёнидагина берилган тавсифномаларга эга бўлган янги инвестицион сифатга эришилади. Шундай қилиб, қимматли қоғозлар портфели унинг воситасида инвестор учун минимал риск билан талаб қилинган даромад барқарорлиги таъминланадиган восита ҳисобланади. Баланс қиймати ушбу портфелни харид қилиш харажатларини тавсифлайди ва мавжуд портфелнинг баланс қийматига қимматли қоғозлар харид қилишда асосий битим суммасини қўшиш ва қимматли қоғозлар сотишда сотилган қимматли қоғозлар сонига ўртача ўлчанган нархни чиқариб ташлаш йўли билан ўсиб борадиган якун сифатида ҳисоблаб чиқилади. Портфелли инвестициялар бўйича даромадлар у ёки бу портфелга рискни ҳисобга олган ҳолда киритилган қимматли қоғозлар тўплами бўйича ялпи фойдани ифодалайди. Фойда ва риск ўртасида миқдорий мувофиқлик муаммоси вужудга келади, у шаклланиб бўлган портфеллар тўзилмасини мунтазам такомиллаштириш ва инвесторларнинг хоиш-истакларига мувофиқ янги портфеллар шакллантириш мақсадида тезкор ҳал этилиши лозим. Айтиш жоизки, кўрсатилган муаммо уларни ҳал этиш учун умумий ечим схемаси тезда топиладиган, бироқ амалда охирига етказилмайдиган муаммолар қаторига киради. Портфелли инвестициялашнинг бошқа бир афзаллиги ўзига хос инвестицион вазифаларни бажариш учун портфель танлаш имконияти ҳисобланади. Бунинг учун фойдаланиладиган турли қимматли қоғозлар портфелларининг ҳар бири портфель соҳиби учун маъқул келадиган мавжуд риск билан белгиланган вақт даврида кутилаётган самара (даромад) ўртасида ўз балансига эга бўлади. Бу омиллар нисбати қимматли қоғозлар портфели турини аниқлашга имкон беради. Портфель тури бу – унинг даромад ва рискка асосланган инвестицион тавсифномасидир. Бунда портфель турини таснифлашда ушбу даромад қандай усулда ва қайси манба ҳисобига: кўрс қийматининг ўсиши ёки жорий тўловлар – дивидендлар, фоизлар ҳисобига

олингани муҳим аҳамият касб этади. Ўсиш портфели, масалан, инвестицион тавсифномаси кўрс қийматининг ўсиши ҳитсобланган акцияларга йўналтирилган бўлишига қарамай, портфелни бир хил турдаги йиғинди деб тушуниш соддароқ бўлган буларди. Унинг таркибига ўзгача инвестицион хислатли қимматли қоғозлар ҳам кириши мумкин. 7 . Рискли ва рисксиз инвестициялар комбинацияси Фараз қилайлик, сиз 100000 доллар инвестициялашга қарор қилдингиз. Сизнинг олдингизда йиллик фоиз ставкаси 0,14 бўлган рисксиз актив ва кутилаётган даромадлилик ставкаси йиллик 0,14 ва стандарт оғиш 0,20 бўлган рискли актив турибди 3 . 100000 доллар маблағнинг қайси қисмини рискли активга киритиш лозим 4 ? Риск ва даромадлилик барча комбинациялари 10.1-жадвал ва 10.1-расмда кўрсатилган. Сиз пулларни рисксиз активга киритадиган вазиятдан бошлаймиз (10.1-расмда F нуқта ва 10.1-жадвалда биринчи сатр). 10.1- жадвалда иккинчи устун рискли активга инвестицияланган портфель улушини (0), 3-устун эса - рисксиз активга инвестицияланган портфель улушини (100%) кўрсатади. Улушларни бир-бирига қўшиш доимо 100%га тенг бўлади. 12.1-жадвалнинг 4 ва 5 устунлари йиллик 0,06 ва 0,00 га тенг бўлган F: Е(г) портфелга мос келувчи кутилаётган даромадлилик ва стандарт оғишга эга. Сиз барча пулларни рискли активга инвестициялайдиган взият 10.1- расмдаги S нуқта ва 10.1-жадвалдаги сўнгги сатрга мос келади. Бу ҳолатда кутилаётган ёки ўртача даромадлилик 0,14 га тенг, унинг стандарт оғиши эса 0,20ни ташкил этади. 1-расмда портфель даромадлилиги кутилаётган ставкаси Е(г) вертикал ўқда, стандарт оғиш <т эса – горизонтал ўқда кўрсатилган. Портфель улушлари 10.1-расм маълумотларида кўрсатилган ва 10.1-жадвалда аниқроқ ифодалаб берилган.

1-расмда риск ва даромадлилик ўртасидаги нисбат график кўринишда акс эттирилган. 1-расмда F, G, H, J ва S нуқталарни бирлаштирадиган чизиқ рискли ва рисксиз активларнинг очиқ бўлган вариантлари тўпламини ифодалайди 5 . чизиқдаги ҳар бир нуқта 1-жадвалнинг 2 ва 3 устунларида кўрсатилган активлар икки туридан иборат бўлган портфелга мос келади. даромадлилик кутилаётган (ўртача) ставкаси ва унинг стандарт оғишини ҳисоблаб чиқиш учун формулаларни махсус адабиётлардан топиш мумкин. шунга эътибор қаратингки, ушбу мавзуда биз даромадлилик ставкасини фоиз қийматида эмас, балки ўнли касрларда кўрсатмоқдамиз. Ушбу бўлимда активлар ва қимматли қоғозлар - синонимлар. Рисксиз актив сифатида масалан, АҚШ ғазначилик вексели, рискли актив сифатида эса – бирон-бир корпорация акцияси иштирок этиши мумкин. 2-расмда вертикал ўқда жойлашган, йиллик ставка 0,06 ва стандарт оғиш 0 бўлган F нуқтада сизнинг барча пулларингиз рисксиз активга киритилган. Сиз ҳеч нима билан таваккал қилмайсиз, кутилаётган даромадлилик эса йиллик 0,06ни ташкил этади. рисксиз активдан қанчалик кўп пул чиқариб олинса ва рискли активга жойлаштирилса, риск/даромадлилик нисбатини ифодалайдиган чизиқ бўйлаб тобора ўнгга ҳаракатланиш мумкин. Бунда риск даражаси ортади, бироқ кутилаётган даромадлилик ҳам ўсади. Агар барча пулларингиз рискли активга киритилган бўлса, сиз даромадлилик 0,14 ва стандарт оғиш 0,20 бўлган S нуқтада бўлиб қоласиз. 1-жадвал Рискли активга инвестицияланган маблағлар улуши билан боғлиқ портфелда кутилаётган даромадлилик ва стандарт оғиш Портфе ль варианти (1) Рискли активга инвестицияланган портфель улуши,% (2) Рисксиз активга инвестицияланга н портфель Кутилаётган даромадлилик ставкаси E(r) (4) Стан дарт оғиш (5) F 0 100 0,06 0,00 G 25 75 0,08 0,05 Н 50 50 0,10 0,10

J 75 25 0,12" 0,15 S 100 0 0,14 0,20 Стандарт оғиш 2-расм. Инвестицион портфель кутилаётган даромадлилиги ва риск ўртасидаги нисбат. Изоҳ. F нуқтага портфель 100%га даромадлилик йиллик 0,06га тенг бўлган рисксиз қимматли қоғозларга инвестициялардан иборат бўлган вазият мос келади. S нуқтага 100% инвестициялар кутилаётган даромадлилик 0,14 ва стандарт оғиш 0,20 бўлган рискли активларга киритилган вазият тўғри келади. ??? нуқтада портфелнинг ярми рискли активлардан, ярми эса рисксиз активлардан иборат бўлади. Портфель //(12.1-жадвалда учинчи сатрга мос келади) ярми рисксиз активлардан иборат. Агар сумманинг 50%и рискли қимматли қоғозларга, 50%и эса рисксиз қимматли қоғозларга киритлган бўлса, кутилаётган

даромадлилик тўлалигича акциялардан, яъни рискли активлардан иборат бўлган портфель кутилаётган даромадлилик ставкаси (0,14) ва рисксиз активлар кафолатлайдиган фоиз ставкаси (0,06) ўртасида бўлади. Кутилаётган даромадлилик ставкаси (0,10) 4-устунда, стандарт оғиш (0,10) эса – 5-устунда кўрсатилган. Энди 1-жадвалда кўрсатилган нуқталар учунгина эмас, балки 1-расмда риск/даромадлилик тўғри чизиғида ётган ҳар қандай нуқта учун портфель таркибини қандай қилиб аниқлаш мумкинлигини кўриб чиқамиз. Айтайлик, масалан, биз кутилаётган даромадлилик ставкаси 0,09га тенг бўлган портфель таркибини аниқлашни истаймиз. 1-расмга кўра, бундай портфелга мос келадиган нуқта G ва Н нуқталар ўртасидаги риск/даромадлилик тўгри чизиғида ётади. Бироқ портфелнинг аниқ таркиби ва унинг стандарт оғиши қандай? Бу саволга жавоб бериш учун 1-расмдаги барча нуқталарни боғлайдиган даромадлилик ва риск нисбати графгини тавсифлайдиган формула керак бўлади. Ҳаракатларни қатор кетма-кетликдаги босқичларга ажратган ҳолда қуйидаги тарзда ҳаракат қилинг. 1-босқич. Рискли активга тўғри келадиган инвестициялар улуши ва кутилаётган даромадлилик ўртасидаги нисбатни аниқланг. w 100000 доллар маблағнинг рискли активга киритилган қисмини ифодаласин. Маблағнинг қолган қисми (I - w) га тенг бўлади ва у рисксиз активга киритилади. Е(r) портфель кутилаётган даромадлилик ставкаси қуйидаги формула билан берилган: (1) бу ерда Е (r) рискли активнинг кутилаётган даромадлилик ставкасини, r f эса – даромадлилик рисксиз ставкасини англатади. Мос келувчи ўрин алмаштиришлар ёрдамида қуйидагига эга бўламиз: E (r)= 0,06 + w (0,14-0,06) = 0,06 + 0,08w 10.1-тенглама қуйидаги тарзда талқи этилади. ҳар қандай портфель учун даромадлилик бошланғич ставкаси даромадлилик рисксиз ствкаси (бизнинг мисолда 0,06) ҳисобланади. Бундан ташқари, портфелга инвестициялар E (r s )

- r f рискли актив бўйича риск (бизнинг мисола 0,08) учун мукофотга (1) ва рискли активга киритилган, w деб белгиланган портфель улушига (2) боғлиқ бўлган риск қўшимча мукофот келтиради деб тахмин қилинади . Кутилаётган даромадлилик ставкаси 0,09га мос келадиган портфель таркибини аниқлаш учун 10.1-тенгламага керакли қийматлар киритиш ва w ни ҳисоблаб чиқиш лозим . 0,09=0,06+0,08w (0.09-0,06), 0,08 Шундай қилиб, портфель 37,5%га рискли активдан ва 62,5%га рисксиз активдан иборат бўлади. 2-босқич. Рискли активга тўғри келадиган инвестициялар улуши ва стандарт оғиш ўртасидаги алоқани аниқланг. Агар рискли ва рисксиз активлар битта портфелга бирлаштирилган бўлса, бундай портфель даромадлилик стандарт оғиширискли актив даромадлилиги стандарт оғишининг унинг портфель таркибидаги салмоғига кўпайтмасига тнг бўлади. Рискли активнинг стандарт оғишини о s сифатида белгилаб, портфель даромадлилиги стандарт оғиши формуласини қўлга киритамиз: Даромадлилик кутилаётган ставкаси 0,09га мос келадиган стандарт оғишни аниқлаш учун 10.2-тенгламада w ўрнига 0,375 киритамиз ва  ни ҳисоблаб чиқамиз =  s w = 0,2х0,375 =0,075 Шундай қилиб, портфель даромадлилиги стандарт оғиши 0,075ни ташкил қилди. Ниҳоят, биз риск/даромадлилик тўғри чизиғида стандарт оғиш билан кутилаётган даромадлилик ставкасини тўғридан-тўғри боғлайдиган формула чиқариш учун w ни олиб ташлашимиз мумкин. 3-босқич. Кутилаётган даромадлилик ставкаси ва стандарт оғиш ўртасидаги нисбатни аниқланг. 10.1-расмда риск/даромадлилик тўғри чизиғини тавсифлайдиган аниқ тенгламани чиқариш учун 10.2 тенглама кўринишини ўзгартириш ва w ни

о/о нисбати сифатида тақдим этиш мумкин. Бу нисбатни 10.1-тенгламада w ўрнига қўйиб, қуйидагига эга бўламиз: Бошқача қилиб айтганда, стандарт оғиш функцияси сифатида ифодаланган портфелнинг кутилаётган даромадлилик ставкаси T [ == 0,06 нуқтада вертикал ўқ билан кесишадиган ва қуйидагига тенг бўлган қияликка эга тўғри чизиқни ифодалайди: тўғри чизиқнинг қиялик бурчаги инвестор унга рози бўлган қўшимча ҳар бир риск бирлиги учун бозор таклиф этадиган қўшимча кутилаётган даромадлиликни тавсифлайди. Берилган кутилаётган даромадлиликни қандай олиш мумкин: 1-мисол. Даромадлилик кутилаётган ставкаси йиллик 0,11 бўлган портфель таркибини аниқлаймиз. Бу ҳолатда даромадлилик стандарт оғиши қандай бўлади? Ечим Даромадлилик кутилаётган ставкаси йиллик 0,11 бўлган портфель таркибини аниқлаш учун ушбу маълумотларни 10.1-тенгламага қўйиш ва w ни топиш лозим. 0,11 =0,06+0,08w Демак, портфель таркибида 62,5% рискли актив ва 37,5% рисксиз актив мавжуд. Даромадлилик кутилаётган ставкаси йиллик 0,11га мос келадиган стандарт оғишни аниқлаш учун 12.2-тенгламада w ўрнига 0,625 қўйиш ва  ни аниқлаш лозим.   40,0 06,0 ) ( )(      s f s f r r E r r E 40,0 2,0 08,0 ) (    s f s r r E  625,0 08,0 06,0 11,0    w

 = 0, 2w= 0,2х0,625 =0,125 Демак, портфель даромадлилиги стандарт оғиши 0,125га тенг. Битта портфелда рискли активларнинг икки хил турини бирлаштириш рискли активни рисксиз актив билан бирлаштиришга ўхшаб кетади; бу мавзу олдинроқ кўриб чиқилган эди. Яна бир бор 10.1-жадвал, 10.1-расм, 10.1 ва 10.2-тенгламаларга назар ташланг. Агар иккита активдан биттаси рисксиз актив бўлса, унинг даромадлилик кутилаётган ставкаси стандарт оғиши ва бошқа актив билан корреляция нолга тенг бўлади. Агар иккала актив рискли - w ҳисобланса, у ёки бу тарзда риск/даромадлилик нисбати таҳлил қилиниши лозим. Формула для вычисления среднего значения ставки доходности любоғо портфеля, в котором w – рискли актив 1, (1 - w) эса рискли актив 2 бўлган ҳар қандай портфель учун даромадлик ставкаси ўртача қийматини ҳисоблаб чиқиш формуласи қуйидаги кўринишга эга бўлади: Е(r) = wE(r 1 )+(l-w)E(r 2 ) (10.4) Ўз навбатида, дисперсия формуласи қуйидагича бўлади:  2 =  1 2 + (1 - w) 2  2 + 2w (1 - w) p  1  2 (10.5) Бу икки тенгламани мос равишда 10.1 ва 10.2-тенгламалар билан таққослаш мумкин. 10.4-тенглама бу моҳиятига кўра, 10.1-тенгламадир, фақат r r рисксиз актив фоиз ставкаси ўрнига унда рискли актив 2 кутилаётган даромадлиги Е (r 2 ) киритилган. 12.5-тенглама бу 10.2-тенгламанинг умумийроқ шаклидир. Агар актив 2 рисксиз бўлса,  2 = 0 ва 10.5-тенглама 10.2-тенглама кўринишигача соддалашади. 10.2-жадвалда 1 ва 2 активлар даромадлик ставкалари эҳтимолликларини тақсимлаш учун биз берган баҳолар келтирилган. Эътибор қаратингки: биз мы корреляция коэффициенти нолга тенг (р = 0) деган тахминдан келиб чиқамиз. 10.3-жадвал ва 10.3-расмда рискли актив 1 ва рискли актив 2 битта портфелда бирлаштиришда олиш мумкин бўлган даромадлик стандарт оғишлари ва ўртача қийматлари комбинацияси кўрсатилган. 10.3-расмда S

$нуқта фақат рискли актив 1 дан иборат бўлган портфелга, R нуқта эса – фақат рискли актив 2 дан иборат бўлган портфелга мос келади. Энди даромадлик кутилаётган ставкалари ва стандарт оғишлар 12.4 ва 12.5-формулалар бўйича қандай ҳисоблаб чиқилишини кўрсатамиз. 25%и рискли актив 1 ва 75%и рискли актив 2 дан иборат бўлган С портфелни кўриб чиқамиз. Щ Рискли актив 1 Рискли актив 2 Ўртача қиймат Стандарт оғиш 0,14 0,20 0 0,08 0,15 0 Икки рискли портфел учун риск\ даромадлилик ртасидаги нисбат п ь Рискли актив 1га киритилган маблағлар улуши (%) Рискли актив 2га киритилган маблағлар улуши (%) Кутилаётган даромадлик ставкаси Стандар т оғиш 0 100 0,0800 0,1500 25 75 0,0950 0,1231 | ьна 36 64 0,1016 0,1200 50 50 0,1100 0,1250 100 0 0,1400 0,2000 10.4-тенгламага зарур қийматлар криитб, шуни аниқлаймизки, С нуқтада кутилаётган даромадлик йиллик 0,095ни ташкил қилади: jE'(r)=0,25 E(r,) +0,75 E{r} =0,25 х 0,14 +0,75 х 0,08 =0,095 10.5- тенгламага w қийматини киритиб , стандарт оғиш қуйидагича бўлиши аниқланади ( Т 2 = W 22 + (1 - w) (7 2 + 2w (1 - w) pO'iO'2 =0,25 2 x0,2 2 +0,75 2 x0,15 2 +0 =0,01515625 о- =УО,01515625 =0,1231$

10.3-расм. Риск/даромадлик нисбати эгри чизиғи: фақат рискли активлар Изоҳ. Тахмин қилинадики, £'("/•=0,14, о-/=0,20, E(r)=0,OS, crj=0, 15, /т=0. Энди 12.3-жадвал ёрдамида 10.3-расмда R ва S нуқталарни бирлаштирадиган эгри чизиқни кўриб чиқамиз . R нуқтадан бошлаймиз ва капиталнинг бир қисмини рискли актив 2 дан рискли актив 1 га ўтказамиз. Бунда нафақат даромадлик ўртача ставкасининг ўсиши, балки стандарт оғишнинг пасайиши ҳам кўзатилади. У 36%и рискли активлар 1 ва 64%и рискли активлар 2га инвестициялардан иборат бўлган портфель олгунимизга қадр давом этади 6 . Бу нуқта рискли актив 1 ва рискли актив 2 дан иборат бўлган минимал дисперсияли портфелни (minimum-variance portfolio) тавсифлайди. Агар рискли актив 1 га умумий капиталнинг 36%идан ортиқ маблағ инвестиция қилинса, портфелнинг стандарт оғиши ортади. Портфель дисперсиясини минималлаштирадиган рискли актив 1 улушини тавсифлайдиган формула қуйидаги кўринишга эга бўлади:

8. Рискли активлар оптимал комбинацияси. Энди рисксиз активни рискли актив 1 ва рискли актив 2 билан бирлаштириш воситасида олиш мумкин бўлган риск/даромадлик комбинациясини кўриб чиқамиз. 12.4-расмда бўлиши мумкин бўлган барча риск/даромадлик комбинациялари график шаклида кўрсатилган; бу расм шунингдек, рисксиз актив билан бирлаштириш учун рискли активлар оптимал комбинациясини қандай олиш мумкинлигини ҳам кўрсатади. Стандарт оғиш 4-расм. Рискли активлар оптимал комбинацияси Изоҳ. Тахмин қилинадики, Гу=0,06, £/-=0,14, сг/=0,20, £)=0,08, сг;=0,15, /? =0. Дастлаб F нуқтани S нуқта билан бирлаштирадиган тўғри чизиқни таҳлил қиламиз. У бизга муълум, чунки 10.1-расмда биз кўрган риск/даромадлик нисбати графигини ифодалайди. Тўғри чизиқ рисксиз активни рискли актив 1 билан бирлаштириш воситасида олиш мумкин бўлган риск/даромадлик комбинациялар қаторини кўрсатади. Fc нуқтани R ва S нуқталарини бирлаштирадиган эгри чизиқдаги исталган нуқта билан бирлаштирадиган тўғри чизиқ қуйидаги учала актив: рисксиз

актив, рискли актив 1 ва рискли актив 2 барча комбинациялари учун риск/даромадлик нисбатини тавсифлайдиган графикни ифодалайди. Бу нисбатнинг биз олишимиз мумкин бўлган энг катта қиймати F ва Т нуқталарни бирлаштирадиган чизиқда ётади . Т нуқта F нуқтадан чиқадиган тўғри чизиқ ҳамда R ва S нуқталарни бирлаштирадиган эгри чизиқ учун умумий нуқта ҳисобланади. Биз 12.4-расмда Г умумий нуқтага мос келадиган бундай рискли портфелни рискли активлар оптимал комбинацияси деб атаймиз. Айнан рискли активлар ушбу портфелини рисксиз активлар билан бирлаштириш воситасида максимал даражада самарали портфель шакллантиришга эришилади. Г нуқтада портфель улушини аниқлаш формуласи қуйидагича: керакли маълумотларни бу тенгламага қўйиб, рискли актив ( тангенциал портфель (the tangency portfolio) деб ҳам аталадиган портфель учун тўғри чизиқ билан кесишув нуқтасида ) 69,23% рискли актив 1 ва 30,77% рискли актив 2 эканлигини оламиз. Бу даромадлик ставкаси Е(г-г) ва стандарт оғиш қуйидагига тенг эканлигини англатади: £(/y)=0,122 От =0,146 Демак, риск/даромадлик самарали нисбати учун янги график қуйидаги формула билан берилади: бу ерда қиялик бурчаги — даромадликнинг рискка нисбати —0,42га тенг. Олинган қийматни F ва S нуқталарни бирлаштирадиган риск/даромадлик нисбати аввалги чизиғи учун формула билан солиштирамиз : Е (г) =0,06 +0,40ст бу ерда қиялик бурчаги 0,40га тенг. Тушунарлики, энди инвестор яхшироқ аҳволда, чунки у исталган риск даражаси учун кутилаётган даромадлик ставкаси юқорироқ бўлишига эришиши мумкин.

Энг афзал кўриладиган инвестиция портфели шакллантириш. Таҳлилни якунлаш учун инвестор танловини унинг нималарни афзал кўриши нуқтаи назаридан ва самарали портфеллар учун риск/даромадлик нисбати графигини ҳисобга олган ҳолда кўриб чиқамиз. Умид қиламизки, сиз мавзунинг бошида портфель шакллантиришда нималарни афзал кўриш инвесторнинг ҳаётийлик даври қайси босқичида эканлиги, режалаштириш даври ва рискка мойилликка боғлиқ эканлигини айтиб ўтганлигимизни ёддан чиқармагансиз. Демак, инвестор F ва Г нуқталар билан чегараланган кеисмда исталган нуқтада позиция танлаши мумкин. 10.5-расмда бунинг учун Е нуқта танлаб олинган . Бу нуқтага мос келадиган портфель 50%и умумий нуқтадаги портфелли инвестициялардан (тангенциал портфель) ва 50%и рисксиз активларга инвестициялардан иборат. 10.1 ва 10.2-тенгламаларни шундай ўзгартирамизки, улар кесишув нуқтасида портфель энди рисксиз актив билан бирлаштириш лозим бўлган ягона рискли актив эканлигини акс эттирмин. Аниқланадики, Е портфель стандарт оғиши ва кутилаётган даромадлик қуйидаги кўринишга эга бўлади: () = /у + 0,5 х [£(/y) - /7] = 0,06 + 0,5(0,122 - 0,06) = 0,091 ст= 0,5ха,- =0,5х0,146=0.073 Тангенциал портфель 69,2%га рисклик актив 1 ва 30,8%га рискли актив 2 дан иборат эканлигини ҳисобга олиб, портфель таркиби қуйидагича бўлишини аниқлаш мумкин: Рисксиз активларни у луш и 50,0% 1 рискли активларни улуши 0,5х69,2%= 34,6% 2 рискли активларни улуши 0,5х30,8%= 15,4% Жами 100,0% Демак, сиз 100000 долларни Е портфелга инвестиция қилган бўлсангиз , бунда 50000 доллар рисксиз активга, 34600 доллар – рисклик актив 1га ва 15400 доллар – рискли актив 2га инвестиция қилинган. Иккита рискли актив ва битта рисксиз актив тури мавжуд бўлган ҳоллар учун самарали портфель яратиш бўйича бизда мавжуд маълумотларни умумлаштириб кўрамиз. Рисксиз актив билан оптимал тарзда бирлаштириш

мумкин бўлган рискли активлардан иборат бўлган фақат битта портфель мавжуд. Биз 10.4-расмдаги Г умумий (тангенциал) нуқтага мос келадиган бу портфелни рискли активлар оптимал комбинацияси деб атаймиз . Афзал кўриладиган портфель доимо умумий нуқтада рискли активлар ва рисксиз активлар портфели бирон-бир комбинацияси ҳисобланади. Стандарт оғиш 10.5-расм. Энг афзал кўриладиган портфелни танлаш 2-мисол Фараз қилайлик, сизда 100000 доллар бор ва сиз бу маблағни йиллик 0,10 кутилаётган даромадлик ставкаси билан инвестициялашни истайсиз. Олдинги риск/даромадлик графигида ( Е ва S нуқталарни бирлаштирадиган чизиқ) кўзатиладиган даромадлик стандарт оғишини янги риск/даромадлик графигида ( F ва 7 нуқталарни бирлаштирадиган чизиқ) кўзатиладиган даромадлик стандарт оғиши билан солиштиринг. Бу портфельлардан ҳар бирининг таркиби қандай? Ечим Биринчидан, портфель кутилаётган даромадлигини рискли активларга инвестиция қилинган улуш билан боғлайдиган формулани ёзиб олайлик ва

$уни ечайлик. Шу тариқа биз рискли активларга инвестициялаш лозим бўлган улушни аниқлаймиз. Икки хил рискли активлар оптимал комбинацияси фойдаланиладиган янги риск/даромадлик нисбати учун формула қуйидаги кўринишга эга бўлади: £ (г) =£•(/,>+г, (1-w) £(/•)= 0,122w+0,06(1-н') портфель кутилаётган даромадлик ставкасини 0,10га тенг деб оламиз ва қуйидагига эга бўламиз: £(/-)=-0,06 + 0,062w =0,10 0,10-0,06 . .- w = ————— = 0,6D 0,062 Демак, оптимал комбинация олиш учун 100000 долларнинг 65%и рискли активларга, 35%и эса – рисксиз активларга йўналтирилиши лозим. бундай портфелда стандарт оғиш қуйидаги формула бўйича аниқланади: ( J =\ V ( T =0,65х0,146=0,095 Рискли активлар оптимал комбинацияси 69,2% рискли актив 1 ва 30,8% рискли актив 2дан иборат эканлиги сабабли, кутилаётган даромадлилик йиллик 0,10 бўлган якуний портфель таркиби қуйидаги тарзда аниқланади: Улуш безрискового актива 35% Улуш рискованного актива 1 0,65х69,2%= 45% Улуш рискованного актива 2 0,65х30,8%= 20% Жами 100% Ягона рискли активдан иборат бўлган риск/даромадлилик аввалги графиги учун кутилаётган даромадлилик ва w ни боғлайдиган формула қуйидаги кўринишга эга бўлади: £(r) =£(/•>+/у (1-uQ £(r)=0,14w+0,06(l-w) портфель кутилаётган даромадлилигини 0,10га тенг деб олиб, w ни ҳисоблаб чиқамиз ва қуйидагига эга бўламиз: £(r)= 0,06+0,08=0,10 0,10 -0, 06 -0, 50 w = 0, 08$