Иқтисодий таҳлил тизимида меҳнат кўрсаткичларининг ўрни ва роли - Iqtisodiyot - Referatlar

Иқтисодий таҳлил тизимида меҳнат кўрсаткичларининг ўрни ва роли

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

113 KB

Ko'chirib olish

И қ тисодий таҳлил тизимида меҳнат кўрсаткичларининг ўрни ва роли Режа: 1. Иқтисодий ривожланиш тизимида иқтисодий таҳлил . 2.Меҳнат кўрсаткичлари таҳлилининг объекти, предмети ва мақсади 3. Ишлаб чиқаришнинг турли даражаларида меҳнат кўрсаткичларининг тузилиши 4. Ишлаб чиқариш салоҳиятидан фойдаланиш даражасини аниқлашда меҳнат кўрсаткичларининг аҳамияти

1.Иқтисодий ривожланиш тизимида иқтисодий таҳлил. Бозор хўжалиги тизимида, иқтисодиётнинг барча соҳаларида моддий неъматлар ишлаб чиқариш ва хизматлар кўрсатиш учта зарур таркибий қисмдан: биринчидан моддий ресурслар (хом ашё, асбоб ускуналар ва ҳоказолар) дан, иккинчидан молиявий ресурслар (капитал, инвестиция, аҳолининг ортиқча пул маблағлари)дан ва учинчидан инсон ресурслари (ишчи кучи, меҳнат ресурслари, меҳнат салоҳияти)дан яъни касб малакалари ва билимларига эга бўлган ходимлардан иборат бўлади. Ҳар бир ишлаб чиқариш жамоасининг меҳнат фаолияти энг аввало шу корхонада меҳнат қилаётган инсон меҳнат салоҳиятидан, улардан фойдаланиш даражасидан, касбий ва профессионал билимлар мажмуасидан иборат бўлади. Ходимнинг меҳнат салоҳияти – унинг қурби етадиган фаолият қобилияти, меҳнат соҳасидаги ресурс имкониятлар йиғиндисидир. Меҳнат салоҳияти инсон салоҳиятининг бир қисми бўлиб, у фақат меҳнат соҳасини тавсифлайди. Корхона меҳнат салоҳияти эса меҳнат жамоасидаги жами ишловчилар таркибининг ялпи ресурс кўрсаткичидир. Инсон ресурслари энг қимматбаҳо ва сермаҳсул ресурс ҳисобланади. Бозор иқтисодиёти шароитида ана шундан ресурсни оқилона бошқариш талаб қилинади. Меҳнат масалалари минглаб инсонлар ҳаёти манфаатларига тааллуқлидир. Иқтисодиётни бошқаришнинг замонавий босқичида меҳнатга ва ижтимоий меҳнат муносабатларига таъсир этишнинг янги шакл ва усулларини қўллаш зарур. Бу борада меҳнатни бошқариш, бошқарув муносабатларининг бир тури ҳисобланади. Меҳнат билан боғлиқ жараёнлар ва муносабатлар кўлами ижтимоий-меҳнат муносабатларини келтириб чиқаради. Замонавий ишлаб чиқариш жараёнида меҳнат муносабатлари ҳам ривожланиб янгича тус олади, айниқса технологик жараёнлар эволюцияси меҳнат мунососбатларини янада такомиллашувига олиб келади.

Иқтисодий тизим ривожининг замонавий босқичидаги иқтисодий ўсиш энг аввало ишлаб чиқаришнинг ўсиш суръати, аҳоли ўсиш суръатига нисбатан тез ривожланиши билан белгиланади. Бундай ўсиш суръати инсон меҳнатининг ўрнига янги техника ва технологиянинг кириб келиши билан асосланади. Ишлаб чиқариш ва иқтисодий тизимда оддий функцияларни техника эгаллаши билан бир қаторда инсон омили ҳам ўсиб бориб уларга мураккаб ва муҳим вазифалар юклатмоқда. Ишлаб чиқаришнинг асосий омиллари ҳисобланаган, меҳнат, капитал, табиий ресурслар билан бир қаторда информацион таъминот ҳам асосий омил сифатида тан олинмоқда, бу эса ўз навбатида меҳнат харажатларини камайтириб автоматик машина ва механизмларни такомиллашувини келтириб чиқармоқда. Бундай жараён маънавий эскирган техника ва технологиялар ўрнини автоматлашган ишлаб чиқаришга алмашинишига олиб келмоқда, ўз навбатада мазкур ҳолат инсон капиталининг қадр-қийматини оширади, натижада инсонлар юқори билим ва маҳоратга эга касб эгаларига эга бўлиши профессионал меҳнатни талаб қилиб боради. Инсоният учун билим эгаллаш, юқори сифатли касб эгаси бўлиш учун ўзига кўпроқ маблағ сарфлаш керак бўлади. Инсон капитали ўз навбатида янги ғоя ва идеялари билан ишлаб чиқаришни янада ривожланишига кўпроқ ҳисса қўшади, бунинг натижасида меҳнат сиғимининг, материал сиғимининг, энергия сиғимининг камайиши натижасида миллий маҳсулот улушида инсон капитали салмоғининг ўсиши рўй беради. Янги технологияларга асосланган замонавий ишлаб чиқариш жараёнида мавжуд институтларнинг роли ҳам ўзгариб бориши кузатилади. «Институтлар – бу инсонлар томонидан чекланган рамкага солинган қоидаларга амал қилиш, бу чекловлар одамлар ўртасидаги ўзаро алоқаларни ташкил қилади». Бу ёзилган ва ёзилмаган қонунлар, урф-одатлар, традициялар кишилар юриш туришини, қарорлар қабул қилишини енгиллаштиради ва осонлаштиради.

Корхона, у й хўжалиги функциялари, давлат ва иқтисодий муносабатлар институтлари ўзгариб боради. Айниқса институтлар кризис ва ривожланиш даврида тез ўзгаришга мойил бўлади. Корхоналарнинг самарали фаолияти ва иқтисодиётнинг амал қилиши технологик даража билан институционал шароитларнинг мос келиши билан боғлиқ бўлади. Барча иқтисодий тизимда марказлашган бошқарув ва бозор айирбошлашувининг турли даражадаги мувозанати мавжуд. Марказлашган бошқарув ва бозор бошқарувининг шакллари турлича ҳисобда бўлиши мумкин. Иқтисодий тизимнинг асосий функцияси - иқтисодий ҳокимиятнинг барча иқтисодий субъектлар манфаатини ифодалашдан иборат. Бозор муносабатлари тизимида бозорнинг ўзаро алоқаси корхона, корхона ва уй хўжалиги, корхона ва давлат шаклида бўлади. Давлат корхона ва уй хўжалиги ўртасида тартибга солиш алоқасини бажаради. Давлатнинг иқтисодий хокимияти бозор шакллари ва рақобат билан боғлиқликда бўлиши жуда юқори. Марказлашган бошқарувда хокимият турли иқтисодий ўзгаришларга сезгир бўлишни талаб қилади. Бозор иқтисодиётининг мувозанатли, иқтисодий ўсишнинг мустаҳкамлиги ва кенгайтирилган қайта такрор ишлаб чиқаришни таьминлаб беришни талаб қилади. Корхоналар бозор иқтисодиёти шароитида ўсиш суръатларини максималлаштиришлари лозим, яъни мавжуд бўлган ишлаб чиқариш салоҳиятида ишлаб чиқариш ва сотишнинг зарарсиз ҳажмига эришиши керак. Бунинг учун қўйидаги шароит мавжуд бўлиши керак: ВВ>ПОИ + ПИ, ёки ВВ = ПОИ + ПИ тенглик, зарарсизлик нуқтасини ёки ишлаб чиқаришнинг критик ҳажмини билдиради. Бу ерда ВВ – ялпи тушум, ПОИ – корхонананинг доимий харажатлари, ПИ – ўзгарувчан харажатлар. Бу ҳолат корхона фойдасини максималлаштиришга олиб келади. Мазкур ҳолатга эришиш учун корхона ўз

фаолиятидаги иқтисодий муносабатларни доимий равишда мониторинг ва таҳлил этиб боришини талаб қилади. 2.Меҳнат кўрсаткичлари таҳлилининг объекти, предмети ва мақсади Бозор товарлар ва хизматларга талаб билан мурожат қилувчи харидорлар ва таклиф асосида товар (мол) етказиб берувчиларни бир-бирини учраштирадиган ҳамда айирбошлашни амалга оширадиган институт ҳисобланади. Бозор муносабатларининг барча иқтисодий субъектларида меҳнат, унинг ресурслари, ишчи кучи иштирок этади ва меҳнат кўрсаткичлари туркумини келтириб чиқаради. Демак иқтисодий таҳлилнинг ажралмас қисми ҳисобланган меҳнат кўрсаткичлари таҳлилининг объекти - иқтисодиётда мавжуд бўлган, амал қилаётган барча хўжалик субъектларидан иборат. Объектни тадқиқ этиш хўжалик субъектларидаги хўжалик тизимини ўрганишдан иборат. Бундай субъектларга ва тизимга корхона, бирлашма, акционерлик жамиятлари, масъулияти чекланган жамиятлар, қўшма ва унитар корхоналар киради. Таҳлил остига субъектнинг хўжалик фаолияти, натижалари, ҳаракатлари, иқтисодий кўрсаткичлари ва ташқи муҳит билан алоқаси олинади. Кўпгина ҳолларда бундай ҳолатга ташкилотнинг ички муҳити ва микро- кўлами (муҳити) тегишли бўлади. Кўпчиликка маълумки фирма, ташкилотларнинг ички микро-муҳитига уларнинг ички кучи, муносабатлари, таъсир этувчи ҳолатлари киради. Иқтисодий таҳлилнинг объектлари турли тоифада бўлиб турлича тизимлар, жараёнлар, алоқаларни ўз ичига олади. Шунинг учун ҳам аниқ ҳолатларни таҳлил этиш зарурияти туғилади. Эркин иқтисодий муносабатлар шароитида меҳнат кўрсаткичлари таҳлили жараёнида ўрганилаётга ҳодиса ёки жараён майдадан-йирикка, оддийдан-мураккабга ёки аксинча, умумийликдан энг кичик омилга қадар ўрганади ҳамда умумий бирлиги ва бир-бири билан узвий боғланиши

эътиборга олинади. Демак, меҳнат кўрсаткичлари таҳлили фани фирма ва корхоналарнинг иқтисодий-ижтимоий фаолиятини объектив ва субъектив омилларни эътиборга олган ҳолда ўрганади. Фаннинг предмети дейилганда, шу фан нимани ў ргатади деган саволга жавоб бериш лозим б ў лади. Ҳ ар қ андай муста қ ил фан ў з и нинг предметига эга. « Меҳнат кўрсаткичлари таҳлили » фанининг предметига кенг маънода қ арайдиган б ў лсак, у и қ тисодий фан сифатида та ҳ лил қ илинаётган объект х ў жа л ик фаолиятининг барча со ҳ аларини ў з ичига олади. Лекин ҳ ар бир и қ тисодий фан ў зига хос xy су сиятга, ў зи ў рганадиган предметига эга. Бу фа қ ат шу фанга хос б ў либ, имкони борича бош қ а фанларда такрорланмаслиги лозим. Бу та л аб шу фаннинг муста қ ил фан сифатида фаолият к ў рсатиши учун асосий шартлардан бири ҳ исобланади. « Меҳнат кўрсаткичлари таҳлили » фанининг предмети ҳақида турли иқтисодий адабиётларда олимларнинг қарашлари турлича талқин қилинган. Уларнинг фикрларига қўшилган холда биз фаннинг предметини қуйидагича таърифлашни лозим топдик. «Меҳнат кўрсаткичлари таҳлили» фанининг предмети деб – турли мулк шаклидаги корхона, фирма, бирлашма ва ҳоказоларда меҳнат жараёнларини содир бўлиши, ривожланиши ва ўзгаришининг ижтимоий иқтисодий самарадорлиги ва рақобатга чидамли бўлиб фаолият кўрсатиши учун зарур меҳнат ресурсларидан оқилона фойдаланилаётганлигига баҳо беришга айтилади. Фаннинг предмети таърифидан фан корхоналарнинг меҳнат жараёнларини ўрганар экан, ҳамда қандай иқтисодий самарадорликка эришганлигини кўрсатар экан. Таҳлилнинг предметида объектив (ташқи) ва субъектив (ички) омил лар алоҳида ўрин тутади. Чунки, иқтисодий жараёнлар ўз-ўзидан содир бўлмайди. Улар маълум ички ва ташқи омиллар таъсири остида рўй беради. Бу омиллар таъсирини фақат меҳнат кўрсаткичлари таҳлили фанида ўрганилади ва предметинннг асосини ташкил этади. Шунингдек, хўжалик фаолияти натижасига тўғри баҳо бермасдан,

унга таъсир қилган ижобий ва салбий омилларни ўрганмасдан ту риб, кўзда тутилган мақсадга эришиб бўлмайди. Шу туфайли, та ҳл ил фани предметининг маркази д а объектив ва субъектив омилларни ў рганиш лози м . Тахл ил нинг предметини ў рганишда фа қ ат содир б ў лаётган иж тимоий- и қ тисодий жараёнлар билан чекланиб қ олиш м у тла қ о етар ли б ў лмас эди. Та ҳл илдан ма қ сад, мавжуд натижага од и лона ба ҳ о бе риш билан биргал и кда, й ў л қўйи лган камчиликларни кел гу си д а бартараф қ и л иш ва шу ор қ али та ҳл ил қ илинаётган объектнннг и қ тисо дий а ҳ волини яхшилашдан иборатдир. Корхоналар фаолиятига ба ҳ о беришда ў рганилаётган и қти сод и й ҳ од и са ва жараёнларга бо ғ ли қ б ў лган субъектив омилларни ҳ ам эъ тиборга олиб та ҳ лил қ илинади. С у бъектив (ички) омил де й илганда, корхоналарнинг амалий фаолияти билан ю қ ори самарадорл и кка эришиш, яъни ме ҳ нат, моддий ва асосий фондлар д ан о қ илона фой даланиш ҳи собига к ў про қ ма ҳ сулотлар ишлаб чи қ аришда ҳ ам д а ю қ ори фойда олиш эвазига корхоналар фаолиятини яхшилаш мумкинлигини ҳ ам ў рганади. Объектив (таш қ и) омиллар дейилганда корхона фаолиятига м у т ла қ о бо ғ лик б ў лмаган омиллар тушунилали, яъни, д ав л ат си ё сати нинг ў згариб туриши, бозордаги талаб ва таклифнннг ў згариши, ба ҳ о, табиий омиллар ва ҳо казолар. Шундай қ илиб, та ҳ лил фани муста қ ил б ў либ, ў зига хос хусуси ятларга, ў зининг бетакрор предметига эга. Та ҳ лилда ў рганилалиган и қ тисодий жараёнлар ва уларнинг му ҳ им жи ҳ атлари a йнан шу тарз да бош қ а фанларда ў рганилмайди ва такрорланмайди. Ҳ ар қ андай фаннинг объекти б ў лиши лозим. Аммо, « иқтисодий та ҳл ил» фанининг назариясига ба ғ ишланган энг с ў нгги адабиётларда ҳ ам бу масалага етарлича эътибор қ аратилмаган. Шу туфайли фаннинг предмет и билан объекти к ў п х о лларла бир хил тушунчалар деб қ аралади. Бу эса ў з навбатида назарий жи ҳ атдан асоссиз, чалкаш хулосаларга олиб келиши мумкин.

Ҳ ар қ андай фаннинг объекти унинг предмета қ а е рлар д а амалга ошишини к ў рсатиб беради. « Меҳнат кўрсаткичлари тахлили» фани нинг предмет и х о зирги бозор муносабатлари шаро ит и да к ў пмулкчиликка асосланган барча юридик ва жисмони й шахс ларнинг х ўж алик фаолиятида мужассам. Шу туфайли та ҳ лил фани нинг объектига давлат, жамият ташкилотлари, уюшмалар, трестлар, биржа л ар, корхоналар, ташкилотлар ва бош қ а х ў жалик юр и тувчи субъектларнинг меҳнат жараёнлари киради. Бу объектлар и қ тисо дий асоси жи ҳ атидан давлат, жамоа, акциядорлик, хусусий, хорижий ва аралаш каби мулк шаклида фаолият к ў рсатадиган объектларга б ў линади. Объектнинг ва даврнинг қ андай б ў лишидан қ атъ ий назар ушбу фан предметининг мо ҳ ияти ў згармаслиги, объект эса та ҳли лнинг қ айси маконда ў тказилишига қ араб ў згариб туриши мумкин. Шу жи ҳ атдан унинг предмети объектидан мазмун ва мо ҳ ияти жи ҳ атидан тубдан фар қ қ илади. Меҳнат кўрсаткичлари таҳлилининг предмети энг аввало унинг мақсадидан келиб чиқади ва таҳлил натижаларидан қай даражада фойдаланиш билан чамбарчас боғлиқ бўлади. Таҳлил натижалардан фойдаланувчиларни икки гуруҳга ажратиш мумкин, булар ички ва ташқи фойдаланувчилардан иборат бўлади. Ички фойдаланувчилар меҳнат кўрсаткичлари таҳлили фани олдига корхона фаолиятининг натижавийлик ва самарадорлик каби ҳолатларга баҳо бериш, унинг перспективасини аниқлаб олиш натижасида мақсад ҳамда вазифаларни олдинга суради. Корхона бошқарувчилари зарур қарорларни қабул қилиши учун меҳнат кўрсаткичлари таҳлили дастак вазифасини ўтайди. Корхонада самарали назорат ва бошқарувни амалга ошириш мақсадида таҳлилнинг қўйидаги турлари мавжуд:1) функционал – хўжалик тизимининг алоҳида функцияларини таҳлил этиш билан боғлиқ; 2) ташкилий – маьлум бўлим ёки тизимости бўлакларни таҳлил этиш назарда тутилади; 3) махсус – маъмурият ёки юқори ташкилот эҳтиёжларига асосан таҳлил ўтказиш.

Ташқи фойдаланувчиларнинг мақсади. Таҳлил натижаларидан фойдаланишига қараб ташқи фойдаланувчилар икки тоифага ажратилади. Биринчи тоифа – корхона фаолияти ва натижаларига тўғридан-тўғри манфаатдорлар: 1) амал қилаётган (ҳозирги), салоҳиятли мулк эгалари корхона самарадорлигига, истиқбол натижаларига, мавжуд ҳолатига тўғри баҳо беришининг зарурияти; 2) амал қилаётган (ҳозирги), салоҳиятли кредиторларнинг корхона ва мижозлар ишончини оқлаш, керакли кредит маблағлар билан таъминлаш шароитларини баҳолаш мақсадининг мавжудлиги; 3) Товар етказиб берувчи ва харидорлар ушбу мижоз билан ишончли алоқаларни таьминлаш мақсадида; 4) солиқ ва юқори ташкилотларнинг ҳисобот ҳужжатлари ва ҳисоб-китобларнинг тўғри тузилганлигини текшириш мақсадида; 5) корхона персонали ўз меҳнати натижалари, иш ҳақи ва даромадлари даражасини тўғри баҳолаш мақсадининг мавжудлиги билан белгиланади. Иккинчи тоифа – таҳлил натижалари биринчи тоифадагилар учун зарур ва қизиқишининг зарурлиги мавжуд фойдаланувчилар. 1) аудиторлик хизматлари, амал қилаётган (ҳозирги), салоҳиятли мулк эгалари корхона ҳисоботларининг тўғри юритилиши учун; 2) мулк эгаларининг таҳлил натижаларидан пул маблағларини тўғри сарфланишини таьминлаш ва инвестиция йўналтириш мақсадида фойдаланиш; 3) шартнома шартлари ва фойдани тўғри тақсимлаш, пенсия таъминотининг тўғри ташкил қилинганлигининг юридик хизматлар томонидан текшириш мақсадида; 4)алоҳида соҳа ёки тармоқ миқёсида корхона фаолияти ривожланишининг матбуот, ахборот агентлиги ва рейтингни аниқлаш ташкилотлари учун керакли маълумотларни тақдим этиш мақсадида; 5) тармоқ миқёсида қиёсий таҳлил этиш учун; 6)давлатнинг лицензияловчи, сертификатловчи органлари томонидан стандарт талабларни аниқлаш учун; 7) касаба уюшмаларининг меҳнат шартномаларидаги шартларнинг бажарилишини таьминлаш мақсадида.

Кўзда тутилмаган таҳлил этиш зарурияти қўйидаги ҳолатларда рўй бериши мумкин. Мижозлар томонидан норизолик шикоятлари тушган ҳолда ёки бозордаги талаб ва рақобатдошларнинг стратегик мақсадларининг ўзгариши натижасида зарур ва керакли қарорлар қабул қилиш. Иқтисодий таҳлилда «меҳнат кўрсаткичлари таҳлили» фани энг аввало меҳнат иқтисодиёти бўйича барча фанларнинг синтези ҳисобланади. Уни ўрганишдан асосий мақсад – меҳнат жараёнларини ташкил этиш, инсон меҳнат салоҳиятидан унумли фойдаланиш ва самарадорлигини ошириш кўрсаткичлари, мамлакат миқёсида ҳамда унинг ҳар бир бўлаги бўлган корхона, ташкилот, муассасаларида меҳнатдан самарали фойдаланиш бўйича илмий асосланган тавсияномалар ишлаб чиқишдир. 3. Ишлаб чиқаришнинг турли даражаларида меҳнат кўрсаткичларининг тузилиши Амал қилишига қараб меҳнат кўрсаткичлари бир - бири билан ўзаро боғлиқ икки гуруҳга бўлинади : директив (йўл - йўриқ тарзидаги) кўрсаткичлар ва ишлаб чиқариш корхонаси ичидаги ҳисоб – китоб кўрсаткичлари. Биринчи гуруҳга кирувчи кўрсаткичлар назорат рақамлари ёки узоқ муддатли нормативлар тарзида давлат органлари томонидан белгиланади. Айрим кўрсаткичлар (масалан, меҳнат унумдорлиги) мутлақ миқдорда, бошқа кўрсаткичлар (иш ҳақи жамғармаси, моддий рағбатлантиришнинг ягона жамғармаси) нормативлар тарзида белгиланади. Директив кўрсаткичлар уларни белгилаган ташкилот томонидангина ўзгартирилиши мумкин. Лекин бу нарса ишлаб чиқариш жамоаларининг ташаббусини чеклаб қўймайди, чунки директив кўрсаткичлар улар томонидан ошириб адо ҳам этилиши мумкин. Масалан, меҳнат унумдорлигини ошириш соҳасидаги топшириқларни ошириб бажариш таъқиқланмайди, балки қўшимча равишда рағбатлантирилади, шунингдек,

ишлаб чиқариш режасини кам сонли х одимлар кучи билан бажариш ҳам рағбатлантиришга лойиқ. Ишлаб чиқаришнинг ички кўрсаткичлари директив кўрсаткичлардан келиб чиққан ҳолда, ҳисоблаш йўли билан аниқланади. Маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмининг индекси (Мҳ) қуйидаги формула билан аниқланади: М Ҳ ═ Х С · М У Бу ерда: Хс – ходимлар сони индекси; Му – меҳнат унумдорлиги индекси. Маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмини кўпайтиришда ходимлар сонини кўпайтириш ҳисобига ҳам, меҳнат унумдорлигини ошириш ҳисобига ҳам эришиш мумкин. Биринчи йўл экстенсив ривожланишни билдиради. Унга фақат янги ишлаб чиқариш тармоқларини ишга тушириш билан эришиш мумкин. Бу ҳолда ходимлар сони индекси қуйидагича ҳисобланади: Х С ═ М Х : М У ; ёки М У ═ М Х : М С ; Кўрсатиб ўтилган омиллар гуруҳи таркиби «Меҳнат иқтисодиёти» курсида батафсил ўрганилади, шу сабабли, уларни синчиклаб қараб чиқишга зарурият йўқ. Меҳнат салоҳияти дан фойдаланиш самарадорлигини ошириш, аввало, иш вақтидан фойдаланишни яхшилаш, унинг таркибини ихчамлаштириш билан ажралиб туради ва заводларда, тармоқларда кооперация билан ишлаб чиқаришнинг бир маромдалиги жадал ривожлантириш, меҳнатни соғломлаштириш тадбирлари билан чамбарчас боғлиқдир. Директив меҳнат кўрсаткичлари ҳам , ички ишлаб чиқариш меҳнат кўрсаткичлари ҳам фақат ўзаро боғлиқ бўлиб қолмасдан, шу билан бирга ишлаб чиқариш – хўжалик фаолиятининг бошқа кўрсаткичлари, шунингдек,

жамоани ижтимоий ривожлантириш кўрсаткичлари билан ҳам боғлиқдир. Шу сабабли ҳар бир кўрсаткични таҳлил этиш унга таъсир кўрсатувчи омилларни ўрганишни комплекс тарзда таъминлайдиган бўлиши лозим. Меҳнат кўрсаткичлари таҳлили бошқарувнинг барча бўғинларида олиб борилиши керак. Бунда фақатгина таҳлил кўламлари ва четга чиқиш сабабларини текширишни деталлаштириш даражалари фарқланади. Корхона ва ташкилотларда бу кўрсаткичлар дифференциациялашади. Иқтисодий таҳлил натижалари бошланғич маълумотларнинг тўғрилигига, тўлиқлигига ва сифатига боғлиқ бўлади. Бошқарувнинг юқори поғоналарида статистик ҳисоботлар бошланғич маълумот ҳисобланади. Рақамли кўрсаткичларнинг ижобий динамикаси кетидан қувиш, қўшиб ёзишлар, ҳисоботларни бузиб кўрсатишга олиб келди. Маълумотлар жуда кўплигига қарамай, харажатларнинг олинган натижаларга мос келишини тўғри баҳолаш, ишлаб чиқариш салоҳиятидан қониқарсиз фойдаланиш сабабини аниқлашнинг иложи бўлмаган. Республикамизнинг бозор иқтисодиётига ўтиши ва миллий иқтисодиётда янги инвестицияларнинг кириб келиши натижасида сифатли маҳсулотлар ишлаб чиқариш ҳажмининг ортиши туфайли статистик ҳисоботларнинг объективлигини таъминлаш бўйича бир қанча ишлар қилиниши зарур. Корхона ва ташкилотларда меҳнат кўрсаткичларининг таҳлили учун бошланғич маълумотлар бирмунча кенг. Бу ерда статистик маълумотлар билан бирга бухгалтерия ҳисоби маълумотлари, оператив ҳисоботлар, ижтимоий ташкилотлар, иқтисодий - техникавий ва ижтимоий тадқиқот маълумотларидан ҳам фойдаланилади. Олинган маълумотлар батафсил комплекс таҳлил ўтказиш имконини беради.

4. Ишлаб чиқариш салоҳиятидан фойдаланиш даражасини аниқлашда меҳнат кўрсаткичларининг аҳамияти Бозор иқтисодиёти шароитида Ўзбекистонда мавжуд ишлаб чиқариш салоҳиятидан фойдаланишни яхшилаш, асосий вазифалардан бири бўлиб қолди. Чунки ишлаб чиқаришни қайта қуроллантириш, эскирган ускуналарни замонавий, жаҳон талабларига жавоб берадиган товарлар ишлаб чиқариш мумкин бўлган янги ускуналарга алмаштириш учун корхона ва ташкилотлар ўз имкониятларидан фойдаланиб, иш кўришлари керак. Бу вазифани ҳал этишда иқтисодий таҳлил, аввало, меҳнат кўрсаткичларини таҳлил қилиш маълум даражада рол ўйнайди, чунки ишлаб чиқаришнинг оддий элементлари тизимида, яъни меҳнат воситалари, меҳнат ашёлари ва жонли меҳнат тизимида бу охирги восита ҳал қилувчи аҳамиятга эг а . Фақат жонли меҳнатгина меҳнат воситалари ва ашёларида буюмлашган ўтмиш меҳнатини ҳаракатга келтира олади. Маълумки, машиналар, механизмлар, аппаратлар, агрегатлар ва бошқа асбоб-ускуналарнинг ишлаш самарадорлиги улардан вақт ва қувват жиҳатидан фойдаланиш коэффициентлари билан ажралиб туради. Вақт кўрсаткичи сменалик коэффициенти, жисмоний бирликлар орқали ифодаланган машиналар парки ҳажмининг ишлаб турган машиналар сонига хусусий бўлиши билан аниқланади. Кейинги йилларда бу кўрсаткич доимий равишда пасайиб кетмоқда. Умуман олганда, бир қатор корхоналарда асбоб- ускуналар бир сменада ишлагани сабабли ишлаб чиқариш ҳажми ва жамғармасидан олинадиган самара пасайиши кузатилмоқда. Асбоб - у с куналарнинг маънавий эскириш даражаси жисмоний эскириш даражасидан ўзиб кетди, натижада технологик ривожл а нишдан орқада қолиш рўй берди. Д астгоҳларнинг қуввати бўйича қўлланилаётганига тўхталсак , ушбу кўрсаткич таҳлили ва ҳисоботи аъло даражада эмас ва олинаётган ҳисобот маълумотлари ҳам жуда шубҳали . Шунинг учун бу кўрсаткични аниқлаш

меҳнат кўрсаткичлари таҳлили жараёнида олиб борилиши мумкин.Меҳнат кўрсаткичларини таҳлил қилиш техник - технологик салоҳиятга янада аниқроқ баҳо бериш, техникадан фойдаланишни яхшилаш заҳираларини аниқлашга имкон яратади. Меҳнат ашёларидан фойдаланиш даражаси маҳсулот таннархида ва бинобарин, ишлаб чиқаришни ривожлантириш, ижтимоий-маданий тадбирлар ва уй-жой қурилиши, моддий рағбатлантириш фондларининг манбаи бўлган фойда миқдорида акс этади. Хом ашё, материаллар, сотиб олинган буюмлардан оқилона фойдаланмаслик уларни сақлаш, сарфлаш нормалари, технология чиқиндилари ҳажми билангина эмас, шунингдек, меҳнат салоҳияти нинг сифати, ишловчилар касби, малака таркибининг ишлаб чиқариш талабларига мос келмаслиги билан ҳам боғлиқдир. Материаллардан оқилона фойдаланиш даражаси ишчиларнинг иш ҳақи жамғармасидан фойдаланиш жараёнини таҳлил қилиш асосида аниқланади. Бунда технологиядан четга чиқишда тўланган қўшимча ҳақларнинг миқдори ҳисоблаб чиқилади. Кўпинча бу тўловлар материал учун қайта ҳақ тўлаш давомидаги қўшимча жараённи қисқартириш, бир материални бошқасига алмаштириш билан боғлиқ бўлиб, бу, ишлов беришда кўп меҳнат талаб қилиши ва қимматга тушиши мумкин. +ўшимча ҳақ нарядлари бўйича қириндига айланган металл миқдори аниқланади. Иш вақтидан фойдаланиш жараёнини таҳлил этишда материал ва техника билан таъминлашдаги узилишлар, смена ичидаги бекор туриб қолиш сабаблари аниқланади. Кооперация бўйича олинадиган материал, асбоблар, бутловчи буюмларнинг етишмаслиги натижасида бекор туриб қолишлар миқдорини, ишланган вақтга қиёслаш меҳнат унумдорлигини оширишга айнан шу сабабга кўра эришилмаганини аниқлаш имконини беради. Шахсий омил ишлаб чиқариш–хўжалик фаолияти барча кўрсаткичларига маълум даражада таъсир қилади. Юқорида к ў рсатилган барча маълумотлар м еҳнат кўрсаткичларига тегишли бўлиб, миллий

иқтисодиётда, бирлашмалар, корхоналарнинг ишлаб чиқариш салоҳиятини оширишга бевосита таъсир кўрсатади. Ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш мақсадида меҳнат кўрсаткичларининг чуқур таҳлили вақт талаби дир

Хулоса Бозор хўжалиги тизимида ишлаб чиқаришнинг иқтисодий ресурслари: моддий, молиявий, инсон ресурсларидан иборат. Инсон ресурслари ўз меҳнати орқали бошқа ресурсларни ҳаракатга келтиради. Инсон ресурслари энг қимматбаҳо ва сермаҳсул ресурс. У инсонлардаги тадбиркорлик қобилияти характининг кучи ҳисобланади. XXI асрда инсон ресурсларининг сифат кўрсаткичи – инсон капитали. Иқтисодий тизимнинг асосий функцияси – иқтисодий ҳокимиятнинг барча иқтисодий субъектлар манфаатини ифодалашдан иборат. Институтлар – бу инсонлар томонидан чекланган, рамкага солинган қоидаларга амал қилиш. Иқтисодий таҳлилда – меҳнат кўрсаткичлари таҳлили. Меҳнат кўрсаткичлари туркуми. Корхонанинг ялпи тушуми унинг доимий ва ўзгарувчан харажатларидан баланд бўлиши керак. Таҳлилнинг объекти – хўжалик субъектларидаги инсонларга тегишли барча меҳнатга оид кўрсаткичлар. Объектни тадқиқ этиш хўжалик субъектларидаги хўжалик тизимини ўрганишдан иборат. Меҳнат кўрсаткичлари таҳлилининг предмети. Таҳлил натижаларидан фойдаланиш. Ички ва ташқи фойдаланувчилар. И қтисодий таҳлил натижалари ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишга олиб келади.

Асосий адабиётлар 1. Абдурахмонов К.Х., Шарифулина Т.А. «Экономика и социология труда» Учебное пособие. М.: - 2002. 2. Абдураҳмонов Қ . Х. «Меҳнат иқтисодиёти (назария ва амалиёт)» Дарслик. – Т.: «Меҳнат» 2004. 3. Басовский Л.Е. Теория экономического анализа. Учебное пособие. – М.: «Инфра-М.» 2001 4. Макконнелл К.Р., Брю С.Л. Экономикс. 14-е издание – М.: «Инфра-М», 2002 5. Под общей ред. Волгина Н.А., Одегова Ю.Г. Экономика труда (социально-трудовые отношения) –М.: «Экзамен», 2002 6. Под общей ред. Буланова В.С., Волгина Н.А. Рынок труда. Учебник – М.: «Экзамен» 2003. 7. Холмўминов Ш.Р. ва бошқалар «Меҳнат кўрсаткичлари таҳлили. Ўқув қўлланма. –Т.: Адабиёт жамғармаси нашриёти. 2004.

O'xshashlar

Иқтисодий ривожланишга эришишда аграр ислоҳотларнинг ўрни ва роли

Мамлакат иқтисодий тараққиётида халқаро савдонинг ўрни ва роли

Иқтисодий таҳлил

Иқтисодий хавфсизликнинг моҳияти ва миллий хавфсизлик тизимида тутган ўрни

Меҳнат унумдорлигини таҳлил қилиш