Иқтисодий ўсиш моделлари фаннинг моҳияти, мақсади ва вазифалари - Iqtisodiyot - Referatlar

Иқтисодий ўсиш моделлари фаннинг моҳияти, мақсади ва вазифалари

Yuklangan vaqt:

20.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

277.5 KB

Ko'chirib olish

Иқтисодий ўсиш моделлари фаннинг моҳияти, мақсади ва вазифалари Режа: 1. Иқтисодий ўсишнинг моҳияти ва турлари. 2. Иқтисодий ўсишнинг дастлабки шартлари. 3. Жамият институтларини ўзгариши иқтисодий ўсишга таъсири.

Иқтисодий ўсишнинг моҳияти ва турлари. Иқтисодий ўсишнинг ҳозирги тури XVIII асрнинг иккинчи ярмида Англияда саноат революцияси натижасида аниқланган. Бу даврда, аҳолининг реал даромадлари аср бошига нисбаттан 10 бараварга ошди, ривожланган мамлакатларда бу кўрсаткич ундан ҳам юқори бўлди. Аҳолининг ўртача жон бошига даромади соатига 1 АҚШ долларни ташкил этган, натижада эса ииқтисодчи олимлар томонидан иқтисодий ўсиш назарияси шаклланиб, унга таъсир этувчи омиллар аниқланиб, кўплаб иқтисодий ўсиш моделлари ишлаб чиқилган. Ҳар бир иқтисодий ўсиш модели ўз даврига нисбаттан ишлаб чиқилган бўлиб вақт ўтиши билан ўсиш моделлари такомиллашиб келмоқда. Одатда иқтисодий ўсиш ва иқтисодий ривожланиш ўртасида фарқни кўпчилик иқтисодий ўсиш назариясини янги ўрганувчилари бир биридан ажрата олмайдилар, аввал ушбу кўрсаткичларни фарқлаб олсак. Иқтисолий ривожлоаниш иқтисодий ўсишдан фарқланиб, иқтисодий ривожланиш натижасида иқтисодий ўсиш юзага келади. Демак иқтисодий ўсиш бу иқтисодий ривожланишнинг келажакдаги натижасидир. Ҳозирги замонавий иқтисодёт назариясида иқисодий ўсиш қўрсатгичига аҳоли жон бошига нисбаттан олинадиган кўрсаткичлар орқали баҳоланмоқда. Бундан ташқари инснлани яшаш шароитини яхшилаш мақсадида олиб боррилаётган давлатнинг ижтимоий сиёсати орқали ҳам баҳоланади. Эндиликда юқоридагиларни умумийлаштириб иқтисодий ўсишга умуммий таъриф бериладиган бўлса: Иқтисодий ўсиш - тўлиқ бандлик билан мужассамлашган ишлаб чиқариш реал ҳажмининг ўзоқ муддат мобайнида ўсишидир. Иқтисодий ўсиш ЯИМ, давлат иқтисодий қудрати ва инсонлар фаровонлигининг ўсишида ўз ифодасини топади. Шунингдек, иқтисодий ўсиш бевосита ялпи миллий маҳсулот миқдорининг мутлоқ ва аҳоли жон бошига ҳамда иқтисодий ресурс харажатлари бирлиги ҳисобига кўпайиши ҳамда сифатнинг яхшиланишида ва таркибининг такомиллашувида ҳам ифодаланади. Ҳозирги кунда иқтисодий ўсиш назариясида иқтисодий ўсиш суръатларини маълум муддат оралиғида эришишгина эмас, балки уни ўзоқ муддат давомида

ўсиш сураътларида сақлаш кўзда тутилмоқда. Яъни ўсишни барқарорлигини таъминловчи омилларни аниқлаб уларни такомиллаштириш устида иш олиб бориш замонавий иқтисодиёт назариясини олдида турган асосий вазифалардан бири бўлиб ҳисобланади. демак юқоридаги фикрларни умумийлаштириб барқарор иқтисодий ўсишга қуйидагича таъриф берилади: Барқарор иқтисодий ўсиш - бу узоқ вақт давомида иқтисодиётни юқори суръатлар билан ўсиб боришидир. Макроиқтисодиёт назарияси ва жаҳон амалиёти кўрсатишича мамлакатларни йиллик ЯИМни ўсиш суръати 7% дан кам бўлмаса ЯИМнинг ҳажми 10 йилда 2 марта кўпаяди. Аксинча ЯИМнинг йиллик ўсиш суръати 10% дан кам бўлмаса, мамлакат ЯИМ ҳажми 7 йилда 2 марта кўпаяди. Бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида иқтисодий ўсиш сураътларини таъминлаш, иқтисодиётни мамлакат шиддат билан бир иқтисодий тизимдан кейинги иқтисодий тизимга ўтишда мамлакат иқтисодиёти юқори иқтисодий ўсиш суръатларига эришиш керак бўлади. Юқори иқтисодий ўсиш суръатлари - бу амалга оширилган мувозанатлаштирилган макроиқтисодий сиёсатни, иқтисодиётни эркинлаштиришни, ишлаб чиқаришни модернизациялаш ва техник қайта қуроллантиришга қаратилган таркибий ўзгаришлар жараёнларини жадаллашуви ва чуқурлашувини натижасидир. Иқтисодчи олимлар дуч келган муаммолардан бири бу иқтисодий ўсишнинг турлилиги бўлиб ҳосбланади. Чунки баъзи давлатлар юқори ўсиш суръатлар билан, баъзи давлатлар ўртача ўсиш суратлар билан, базилари эса умуман иқтисодий ўсиш кўзатилмаган баъзида умуман иқтисодий ўсиш ўрнига иқтисодий пасайиш (стагнация) ҳолатлари кўзатилар эди. Ушбу ҳолатларни баҳлаш ва илмий асослаш учун 20 асрда кўплаб олимлар изланишлар олиб борганлар. Ушбу изланишларнинг энг умумийлашгани ва мувофақиятли якунлаган иқтисодчи олим Халқаро ривожлантириш ва тараққиёт жаҳон банки иқтисодчиси Лент Притчет томонидан олиб борилган изланишлар бўлиб ҳисобланади. Унинг фикрича иқтисодий ўсиш турлари қуйидаги 6 турга

бўлинади (у ҳар бир иқтисодий ўсиш турни географик маконлар номи билан ифодалаган): 1. Юқори адирлар; 2. Адирлар; 3. Платолар; 4. Чўққилар; 5. Текисликлар; 6. Денверлар (бунда текисликлардан чўққиларга ўтиш даври назарда тутилади). Юқори адирлар, бунда Питч мамлакат аҳоли жонбошига тўғри келадиган ЯИМ йиллик 3 % оралиғидаги юқори ўсиш сураътини назарда тутади. Бундай ўсиш тенденциясига эга бўлган давлатлар асосан шарқий осиёдаги 11 та мамлакатлар (Япония, Гонконг, Корея, Малайзия, Сингапур, Тайвань, Таиланд), баъзи Европпа мамлакатлари (Кипр,Ирландия,Мальта) ва Африкадаги Ботсвана мисол бўла олади (1-расм). 1-расм. Иқтисодий ўсишнинг юқори адирлар тури. Адирлар, бундай турга одатда ўзоқ муддат давр мобайнида барқарор иқтисодий ўсиш тенденциясига эга бўлган ва йиллик аҳоли жон бошига 1.5 – 3 % га ЯИМ ҳажми ўсиши кўзатиладиган мамлакатлар киради. Булар АҚШ, Австралия, Канада; индустриаллашган ғарбийевроппа мамлакатлари (Франция, Германия, Италия, Греция, Испания, Швейцария, Дания, Бельгия, Финляндия, Австрия); осиё мамлакатларидан Хитой, Бирма, Филиппин,

Бангладеш, Покистан, Изроил, Туркия, Тунис; баъзи лотин америкасидаги мамлакатлар (Барбадос, Колумбия, Коста-Рика, Мексика) (2-расм) 2.-расм. Иқтисодий ўсишнинг адирлар тури. Платолар, ўсишнинг бундай турига аввал юқори ўсишга эга бўлиб (1.5 - 3 %) сўнгра яна пасайиш (0.66-0%) кўзатилган мамлакатлар иқтисодиёти мисол бўла олади. Бу мамлакатлар Бразилия, Доминикан Республикаси, Сальвадор, Гватемала, ва баъзи ривожланган мамлакатлар Голландия, Испания, Янги Зеландия, Швеция ва бир қатор африка мамлакатлари — Эфиопия, Гамбия, Гвинея-Бисау, Кения, Лесото, Марокко, Малави, Свазиленд (3-расм). 3.-расм. Иқтисодий ўсишнинг платолар тури.

Чўққилар, бундай турдаги иқтисодий ўсиш мамлактларнинг аввал юқори суръатлар билан ўсиш кўзатилиб бирданига пасайиш кўзатилган мамлакатлар киради. Ушбу мамлакатлар Буюк Британия, Папуа—Янги Гвинея, Эран, Ироқ, Иордания, Сурия; бир гуруҳ африка ва лотин америка мамлакатлари Алжир, Намибия, Миср, Камерун, Конго, Кот-д'Ивуар, Габон, Либерия, Мозамбик, Нигер, Нигерия, Сьерра-Леоне, ЖАР, Того, Зоир, Замбия, Аргентина, Боливия, Эквадор, Гайана, Гондурас, Ямайка, Никарагуа, Панама, Парагвай, Перу, Суринам, Тринидади Тобаго (4. -расм). 4.-расм. Иқтисодий ўсишнинг чўққилар тури. Текисликлар, ушбу иқтисодий ўсиш туридаги давлатлар географик номи каби иқтисодий ўсиш паст бўлган мамлакатларга мисол бўла олади йиллик жон бошига иқтисодий ўсиш 1.5 % гача кўзатилади. Ушбу гуруҳга кирувчилар иқтисодий ўсиш мавжуд булиши мумкин ва аксинча иқтисодий ўсиш умуман кўзатилмаслиги мумкин. Иқтисодий ўсиш кўзатилмаган иқтисодий ўсиш воҳалар деб юритилади. Бу гуруҳга қуйидаги мамлакатлар иқтисодий ўсиши мисол бўлиши мумкин: Непал, Гаити, Венесуэла, Ангола, Бурунди, Бенин, Марказий- Африканска Республикаси, Буркина-Фасо, Мадагаскар, Мали, Мавритания, Сомали, Уганда, Зимбабве (5. -расм).

5.-расм. Иқтисодий ўсишнинг текисликлар тури. Дневерлар ёки тезлашиш, бунда аҳоли жон бошига тўғри келадиган ЯИМ 1.5 %гача йиллик ўсиш 1.5 %дан юқори суръатлар билан ўсишни кўзатилган мамлакатлар мисол бўла олади. Бу мамлакатлар қуйидагилар: Индонезия, Ҳидистон, Шри-Ланка, Чили, Уругвай, Гана, Маврикий. 6.-расм. Иқтисодий ўсишнинг дневер тури. Мустақилликнинг илк йилларида мамлакат иқтисодиётида тақчиллик, озиқ овқат етишмовчилиги ва бир қатор муаммолар мавжуд эди. Бунинг сабаби собиқ иттифоқ даврида олиб борилган бир томонлама иқтисодиётнинг ихтисослашуви эди. Леки давлатнинг самарали иқтисодий ислоҳотлари натижасида мамлакатимиз иқтисодиёти қисқа муддат ичида ўз иқтисоди ўсишини тиклаб барқарор ўсиш тенденцияларини қўлга киритди.

7.-расм. Ўзбекистон Республикасида аҳоли жон бошига тўғри келадиган ЯИМ ўсиш суръатллари %да 7. -расмга эътибор қаратадиган бўлсак, мамлакат реал ЯИМ аҳоли жон бошига 1992-1996 йиллар оралиғида пасайиш тенденциясига эга бўлган ва иқтисодий ўсишнинг воҳалар турига мансуб бўлган, 1997-2003 йилларда иқтисодий ўсишнинг тезланиш турига эга бўлган. Мамлакат иқтисодий ўсиши 2003 йилдан ҳозиргача чўққилар турига мансуб бўлиб келмоқда ва мамлакатимизда юқори иқтисодий ўсиш суръатлари кўзатилмоқда. Бу эса ўз навбатида давлатнинг мустақиллик илк йилларида олиб борган самарали иқтисодий сиёсатининг келажакдаги яъни ҳозирги кундаги ҳосиласи ислоҳотларнинг аниқ мақсадга мувофиқ олиб борилаётганлигидан далолат беради. ҳозирги кунда мамлакатимизда иқтисодий ривожланишга эришиш ва ўзоқ муддатли иқтисодий ўсиш суръатларини таъминлаш мақсадида, давлат томонидан кўплаб иқтисодий- ижтимоий ислоҳотлар олиб борилмоқда бу сай ҳаракатлар эса келажакда ижобий ўз ҳосиласини бериши керак. Жамият эҳтиёжлари ишлаб чиқариш ресурсларига муносабатда доимо биринчи бўлсада, бу эҳтиёжларни қондирувчи ишлаб чиқариш махсулотлари маълум мамлакатнинг ишлаб чиқарувчилари ёки импорт махсулотлар воситалари ўзлаштирганда вужудга келади. Буни шу билан тушунтириш мумкинки, эҳтиёжларининг вужудга келиши қадам - бақадам оммавий тус олади ва ишлаб чиқаришнинг ўзлукчиз ривожланишини назарда тутади.

Ишлаб чиқариш имкониятларининг ривожланиши жамият эҳтиёжлари ўсиши миқдори билангина эмас, уларнинг таркибида бир эҳтиёж улушининг ортиши ва бошқасининг улуши пасайиши билан ифодаланилади. Ишлаб чиқариш ресурслари ва чиқариш таркиби, қоидага мувофиқ эҳтиёжлар тўзулмаси каби тез ўзгариши мумкин эмас. Маҳсулот ёки хизматга янги эҳтиёж туғилиши учун унинг бир вақтда ишлаб чиқаришни ўзлаштириш ва бозорда истеъмолчилар талабларига мос, тулаш қобилиятига эга ўз сифати ва нархи билан улар талабига жавоб берадиган янги маҳсулотнинг пайдо бўлиши факти етарли. Шу билан бирга маълум товар ишлаб чиқаришни оммовий ўзлаштириш учун маълум муддат зарур. Ишлаб чиқарувчилар ортда қолишни камайтиришгагина эришишлари мумкин, лекин уни бутунлай эскиртираолмайдилар. Бундан келиб чиқадики, иқтисодиётнинг асосий субъектларининг иқтисодий ўсиши томон интилиши жамиятда қандай ривожланиш даражасига эришилганга боғлиқ бўлмаган ҳолда мавжуд бўлади. Бироқ ишлаб чиқариш реал шартлари ўсиш потенциалини реализация қилишга ҳар доим ҳам йўл қўймайди. Бундай шароитларда дипрессия ёки худди ички иқтисодий омиллар, каби миллий иқтисодиётга муносабатдаги ички омиллар (масалан, урушлар, ички ва халқаро сиёсатдаги ўзгариш ва бошқалар) билан изоҳланиши мумкин бўлган иқтисодий таназзул бошланади. Иқтисодиёт назариясида иқтисодий ўсишнинг юзага келиши шакллари изоҳида икки асосий ёндашув мавжуд. Улардан кенг тарқалгани иқтисодий ўсишни ЯИМ (МД) реал ҳажми ўсиш суръати ёки бу кўрсаткичларни аҳоли эҳтиёжи ҳисобида ошириш суръати билан ўлчанадиган аниқ вақтда миллий иқтисодиёт ривожланишининг жами характеристикаси билан тушуниш ҳисобланади. Иқтисодий ўсишни ҳисоблайди у ёки бу услубни қўллаш зарурати одатда тадқиқот масалалари билан боғлиқ. Иқтисодий ўсишни ҳисоблашнинг биринчи усули, қоидага кўра, мамлакатнинг иқтисодий салоҳияти кенгайиш суръатларини баҳолашда қўлланилади, иккинчисидан эса аҳолининг қулай шароити динамикаси таҳлилида ёки турли худудлар ва мамлакатларнинг ҳаётийлик даражасини солиштиришда фойдаланилади.

Ҳозирги вақтда ўсиш назариясида иккинчи ҳисоблаш усули афзал деб қаралади. Иқтисодий ўсишда реал миллий даромад ошиш суръатлари аҳоли ўсиши суръатларини оширадиган миллий иқтисодиёт ривожланиши назарда тутилади. Бу ўсиш муаммоларини ташқи кўзатувчи нуқтаи назаридан эмас, мамлакат аҳолиси позициясидан туриб кўриб чиқишни тақозо этади. Иқтисодий ўсишни ишлаб чиқариш реал ҳажмининг ошиш суръатлари нуқтаи назаридан қараб чиқишда одатда (аниқ ва ноаниқ шаклда) иқтисодиётда чуқур тўзилмавий ва институционал ўзгаришлари юз бермаслиги таҳмин қилинади. Ишлаб чиқариш тўзилмаси ва институционал муҳит мураккаб ва ўзгармас ҳисобланади. Бундай ривожланиш характери ташқи муҳит билан ўзаро таъсирда балансланган ва яхлитлик хусусиятига эга бўлган иқтисодий тизим учун ўзига хос. Иқтисодий ўсиш назариясидаги бошқа ёндашув индустриал ва постиндустриал жамиятни такрор ишлаб чиқаришда қўлланилади. Бу назариялар қачонки, ўзгаришларга хокимлик, бошқарув, инфратўзилма объектлари, иқтисодиётдаги тўзилмавий ўзаро таъсир ва унинг ташқи муҳит билан ўзаро алоқасининг асосий институтлари дуч келганда, ―юқори узун даврда иқтисодий динамика муаммоларини таҳлил қилади. Таъкидлаш керакки, ―ўзоқ муддатлива ―Юқор узундаврлар тушунчалари динамика назариясида иқтисодий вақт ҳақида гап борар экан, худди ўзининг вақтинчалик масофаси ва концептуал йўналиш каби фарқланади (ходисалар содир бўлиш тезлиги). ―Юқори узун давр ўзининг вақтинчалик масофаси ходисалари қаторида ўзоқ муддатли давр ва унинг анъанавий тушунчасида қисқа бўлиши мумкин. Хусусан, бу мамлакатимиз ривожланишининг замонавий босқичида, унинг учун характерлидир. Бунда тўзилмавий, институционал ва функционал ўзгаришлар ишлаб чиқариш реал ҳажми табиий ўсиш жараёнини аниқлайдиган ишлаб чиқаришнинг текис олимлари ўзгаришидан кўра тезроқ юз беради. Юқори ўзун даврдаги иқтисодий ўсиш таҳлилининг икки асосий хусусиятини ажратиш мумкин:

- иқтисодий ўсиш иқтисод ривожланишининг ташкилий элементи сифатида қаралади. У бир томондан ривожланишнинг циклик характерини ифодалайди, иккинчи томондан ўзи пасайиш ва депрессия даврларига тайёрловчи ўзгаришлар результати ҳисобланади. Шунинг учун асосий эътибор иқтисодий ўсиш суръатларига эмас, балки иқтисодиётдаги глобал ўзгаришлар, барқарор тенденция ва қонунчиликлар ва уларнинг янги сифат ўзгаришларига қаратилади. - макроиқтисодий танаффуслар қаторида иқтисодий ривожланишнинг ва индустриал асослари, тадбиркорлик муаммолари, ишлаб чиқарувчилар қизиқишлари зиддиятли силжишлари, истеъмолчилар ва давлат хокимияти институтлари иқтисодий фаолият самарадорлигини ошишига йўл қўймайдиган янги иқтисодий тўзилманинг шаклланиши ва унинг ташқи муҳит ўзгарувчанлиги шароитидаги барқарорлигини текширади. Жамият аъзоларининг хилма-хил ва юксалиб бораётган эҳтиёжларини қондиришнинг бирдан бир воситаси иқтисодий ўсишдир. Агар иқтисодий ўсиш бўлмаса ҳеч қандай жамият ривожлана олмайди, эски иқтисодий тизим ўрнига янгиси кирмайди, хуллас ижтимоий тарақиёт юз бермайди. Бу объектив қонуният бўлиб, аҳоли ўсиши ва фан - техника жараёнлари билан боғланган. У миллий иқтисодиёт ривожланиш ҳаракатини қўрсатади ва шу сабабли вақтнинг маълум даврларига (чорак, йил ва ундан ўзоқ вақтга) макроиқтисодий кўрсаткичларни (ЯИМ ва СММ) таққослаш йўли билан ўлчанади. Иқтисодий ўсиш деганда, одамларнинг талаб - эҳтиёжини қондириш учун зарур бўлган моддий маҳсулот ва хизматларни, яъни барча ноз - неъматларни ишлаб чиқаришнинг кўпайиб бориши тушунилади. Иқтисодий ўсиш нафақат истеъмол буюмлари, балки ишлаб чиқариш воситалари, яъни ресурсларни ҳам кўплаб ишлаб чиқаришини англатади, чунки ўсиш жамият аъзоларининг жорий истеъмолини қондириш билан чекланмай, келажакда ишлаб чиқаришни ривожлантириш орқали бўлғуси истеъмолни қондиришни ҳам мўлжаллайди. Ишлаб чиқариш фаолияти жамият ҳаётининг бирламчи асоси бўлганидан иқтисодидан ўсиш ижтимоий тараққиёт учун моддий замин яратиб беради.

Жамиятдаги чуқур ва сифатли ўзгаришлар иқтисодий ўсиш суръатларига қараб юз беради. Ҳозирги босқичда жамият ҳаётидаги шиддатли ўзгаришлар барқарор ўсиш натижасидир. Иқтисодий ўсиш жамиятдаги ишлаб чиқариш ҳажмини ёки аҳоли жон бошига яратилган маҳсулотлар ва хизматлар ҳажмини ортиб бориши билан ўлчанади. Уни албатта реал ялпи миллий маҳсулот ёки реал миллий даромаднинг кўпайиши ифода этади. Макроиқтисодий ўсиш - бутун жамият миқёсидаги, масалан, мамлакат миқёсидаги иқтисодиётни ўсишдир. У жамият ишлаб чиқариш фаолиятининг натижаси бўлади, турли корхона ва тармоқлардаги макроиқтисодий ўсишнинг мазмуни сифатида юзага келади. Микроиқтисодий ўсиш - бу корхона, хўжалик фирма ва тармоқ доирасидаги ўсишдир, шу доирадаги меҳнат қилувчилар иқтисодий аниқроғи гурухий фаолиятнинг натижасидир. Иқтисодий ўсишнинг дастлабки шартлари. Иқтисодиёт бойлик ҳақидаги фан экан, табиийки, аввалом бор унинг пайдо бўлиши биланоқ иқтисодий ўсиш муаммоси диққат марказида туради. Бу муаммони ечиш иқтисодиётнинг аҳоли доимий ўсишда ҳаёт даражасини оширишни таъминлайдиган ривожланиш омилларини қидиришни билдиради. Маълумки, инсон эҳтиёжлари чегараланмаган: инсон бир эҳтиёжини қондириши билан кейингиси туғилаверади. Шу билан бирга ер аҳолиси ўзлуксиз ўсиб боради. Инсониятнинг 1 млрд.га етиши учун 10 минг йил керак бўлди. (Бу 1850 йилда эди), 2 млрд.га етиши учун эса 80 йилгина керак бўлди (1930). 45 йилда эса бу рақам икки бараварга кўпайди (1975). 2000 йилда Ер юзида 6 млрд. киши яшаган. 2020 йилда эса аҳоли 8 млрд.ни ташкил қилиши прогноз қилинмоқда. Дарҳақиқат, XIX аср ўрталарида бошланган аҳолининг бундай тез ўсиши одамлар эҳтиёжини жамият ва индивидуал қондирилишига олиб борувчи маҳсулот таннархининг илгарилаб ўсиши билан ёнма-ён кечади. Америкалик иқтисодчи Э. Меддисон эрамизнинг 500-йилидан бошлаб иқтисодий ўсиш

тарихини ўрганар экан, қизиқарли натижаларга келди. Сўнгги 1500 йил оралиғида бир киши учун етарли бўлган маҳсулот ишлаб чиқариш ўсиши ва аҳоли ўсиши орасидаги аниқ боғлиқлик бўлган доирадаги 4 давр кўрсатилади. жадвал Сўнгги 1500 йил ичида аҳоли ўсиши ва аҳоли эҳтиёжида маҳсулот ишлаб чиқариш (ўртача йиллик ўсиш суръати %). Давр Аҳоли ўсиши Ахоли эҳтиёжида маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмининг ўсиши Аграрианизм (500-1500 й.) 0,1 0,0 Ривожланган аграрианизм (1500-1700 йиллар ) 0,2 0,1 Савдо капитализми (1700-1800 йиллар) 0,4 0,2 Замонавий капитализм(1820-1980) 0,9 1,6 Маълумотлардан кўриниб турибдики, аҳоли эҳтиёжига кўра ишлаб чиқариш 1000 йил оралиғида ўсмаган ва аҳоли шу давр мобайнида ўртача йиллик суръатда 0,1 %га ўсган. Айрим кўрсаткичлар ўсиши кейинги уч юз йиллик мобайнида кўзатилган, лекин уларнинг ўсиш суръати жуда пастлигича қолган. Шиддатли сакраш замонавий капитализм даврида юз берган. Бунда аҳоли эҳтиёжи бўйича ишлаб чиқаришнинг ўсиш суръати 1,6 %гача кўтарилган, аҳоли сони эса йилига таҳминан 1 %га ўсган. Бошқа америка тадқиқотчиси, иқтисодий ўсишни тушунтиришга миқдорий ёндашув асосчиси С. Кўзнец Англия, Германия, АҚШ каби мамлакатлардаги иқтисодий ўсиш суръатлари тезлиги саноат бурилиши ва капитализмнинг етакчи иқтисодий тизимга айланган даври билан боғлиқ деб ҳисобланади. Капитализм моҳиятан, капиталистик ривожланиш йўлида турган мамлакатлар иқтисодий ўсишида ўзакли ўзгариш билан таъминлайдиган биринчи иқтисодий тизим бўлиб қолди. Бу тарихий феномен олимлар томонидан турлича тушунтирилган. Шу мавзуга бағишланган оммавий назариялардан бири дин ва иқтисоднинг ўзаро алоқсини етарли сабаб деб ҳисобловчи М. Вебер томонидан ишлаб чиқилган. У

капитализм ўз ривожланиши учун тикланиш даврида фақат дин бериши мумкин бўлган бақувват маънавий стимулга муҳтож эди. Шундай дин сифатида XVI асрнинг биринчи ярмида христиан ислоҳотчилари М. Лютер ва Ж. Калвиннинг теологик таъминоти - протестантизм бўлди. Протестантизм ва у орқали юзага келган касбий этика, Вебер фикрига кўра, Шарқ дини Хитой, Хиндистон каби мамлакатларда индустриал кўтарилишга монеълик қилувчи барьер сифатида хизмат қилганда, Ғарб иқтисодий кўтарилиши ва замонавий Ғарб цивилизациясининг жиддий омили бўлди. Протестант таълимининг маркази тақдир ҳақидаги ғоялар ҳисобланади: ҳар бир кишига туғилмасидан олдин унинг тақдири - қутилиш ёки абадий ташвиш белгиланган бўлади. Кишиларнинг ҳар қандай интилишлари ёки церков ёрдами ҳеч нимани ўзгартира олмайди. Барчаси худо томонидан у оламни яратган пайтда белгилаб қўйилган ҳеч ким бу олам нима учун яралганини билмайди. Тақдир ҳақида ғоя осмондаги ―яхши ишларёрдамида ёки монастирлик, оламдан ташқари аскезларга олиб борувчи йўлни беркитиб қўйди. Инсонга умид ва танлаш ҳақида гувоҳлик берадиган ютуқларга эришиши учун табиий машғулот касбий фаолият бўлиб қолди. Бошқа барча нарсадан воз кечилди, модомики у бойлик орттиришга ишдаги муваффақиятга халақит беради. Ердаги инсоннинг муваффақияти, унинг интилиши яхшиланишларга йўналтирилганлиги худонинг инсонга берилган қутқарувчилик белгиси худонинг инояти. Ялқовлик, мавффақиятсизлик камбағалликни эса ҳар ким лаънат тамғаси деб қабул қилиши лозим. Бундан ташқари, пртестантизм психологияда ўз-ўзини англашдан ўзоқлашув деб аталадиган тушунчага тақлид қилади. У инсонга ўз хатоларини ўзи муҳокама қилиш ҳуқуқини беради. Бунинг учун церковга бориш шарт эмас. Модомики, худо инсонни ҳар доим ва ҳар жойда кўрар экан, ҳар бир одам ўз жавобгарлигини унинг олдида хис қилиши керак. Натижада инсонларга жамият ва бир - бирлари олдида персонал жавобгарлик шаклланади. Худога, меҳнатга яқинлашишдаги янги муносабатларнинг бирдан-бир янги мақсади бўлган Европада протестантизм кенгайиши даврида инсонларда юз

берган катта психологик силжишга олиб келди. Аввалги вақтларда, жумладан, ўрта асрларда меҳнатга муносабат ўзгача эди. М.Вебернинг ёзишича, капиталистик даврга қадар анъанавий ҳаёт даражани ушлаб туриш заруратидан ташқари кўп ишлаш стимули бўлмаган эди. Одамлар ишлашлари керак бўлгани учун ишлардилар ва бу зарурат четдаги, иқтисодий эҳтиёждан ташқари босим билан шартлашган бўлади. Капиталистик жамиятда янги хусусиятлар пайдо бўлди: инсонлар худди ички эҳтиёжлар каби ташқи босим учун ҳам ишлай бошладилар. Улар шундай муддат жавобгарлик ва интенсивлик билан ишлай бошладиларки, бундай ҳолат олдинги жамиятларда бўлиши мумкин эмас. Инсон қобилияти ва кучини мобилизация қилиш учун ҳар қандай ташқи босимдан кўра ички эҳтиёж жуда самарали. Ташқи эҳтиёжлар пасайтирадиган психологик зиддиятларни юзага келтиради ва ақл инстиатив ва жавобгарликни ошириш талаб қилинган пайтда кишиларни пассив, муаммоларини ечишда қобиятсиз қилиб қўяди. ―Агар инсон энергиясини бир қисми ишга йўналтирилганида, капитализм ривожлана олмас эди. Бунга шубҳа йўқ, - деб ёзган машҳур ғарб психологи Э.Ф. Ромм, - тарихда эркин кишилар ўз энергияларини бутунлигича ягона мақсад - ишга баҳш этган бошқа давр йўқ. Доимий меҳнатга интилиш бош ишлаб чиқариш кучига айланади. Буғ ва электр каби бизнинг саноат тизимимиз ривожланиш учун муҳимдир. Ғарб иқтисодий ўсишини айрим тадқиқотчилар бош режага бошқа омилларни ҳам киритадилар. Хусусан, фан ва тадқиқотлар, табиий ресурслар ва иқтисодий стимуллар, колониал эксплуатация ва империалистик экспонция. Бироқ бу омилларнинг муҳимлиги даражасини баҳолаш қийин. Агар, масалан, фан ва тадқиқотлар, - Ғарб бойлиги ўсишининг етарли сабаби бўлса, нима учун худди шундай ўсиш XVI асргача шу даражада лидерлик қилган Хитой ёки Ислом мамлакатларида кўзатилмаган. Иқтисодий ўсишни тушунтиришда кичик бўлмаган аҳамиятини айрим муаллифлар таъкидлаган табиий ресурсларга келсак, тарихий ҳақиқат Х1Х асрнинг охири ва ХХ асрнинг бошларида (Нидерландия ва Швейцария гуллаган

даврида) бу тезис репутациясини пасайтириб юборди. Унга сўнгги зарбани Япониянинг кўринмас ўсиши ва гуллаши, жанубий Кореянинг иқтисодий муваффақиятлари ва қатор янги индустриал мамлакатлар берди. Бунга яна мисол қилиб, иккинчи жаҳон урушидан кейин чекланган табиий ресурсларга эга бўлган Европа мамлакатлари қашшоқликдан бойликка интилувчан силжишни юзага келтирганликларини ва худди шу вақтнинг ўзида айрим ―учинчи оламмамлакатлари йирик табиий ресурсларга эга бўла туриб ҳам, ҳалигача қашшоқликда яшаётганлигини мисол келтриш мумкин. К.Маркс Ғарб иқтисодий ўсишини тушунтиришда рақобатнинг харакатланувчи кучлари, психологик мотивация, харажат кетидан қувишга катта ахамият беради. Бироқ, М.Вебер бу фикрнинг ахамиятини инкор этади: ―Иқтисодий қизиқишлар танглигининг бошқа даврлардан фарқ қиладиган бизнинг рационалистик ва капиталистик замонга мувофиқ тасаввур содда тасаввурдир: замонавий капиталистлар, масалан, шарқ савдогарларидан, унчалик катта бўлмаган даражадаги тамагарликдан қўрқишлари билан ажралиб турадилар. Иқтисодий қизиқишларда ўзбошимчалик қилиш ўз-ўзидан фақатггина иррационал натижаларга олиб келиш мумкин. Бошқа бир ишида М.Вебер ёзади: ―Тадбиркорликка интилиш, текин фойдага интилиш пул яроқлигида ўз-ўзидан капитализм билан ҳеч қандай алоқаси йўқ. Бундай интилиш официантларда, шифокорларда, кучер, рассом, кокетка (фохиша), порахор чиновник, солдат, қароқчи, қизил бурунлар, қуморхона қатнашчилари ва қашшоқларда кўзатилган ва кўзатиляпти. Капитализмнинг мохияти хақидаги шу каби содда тасаввурлар тарих маданиятини ўрганиш мобайнида бутунлай вос кечишни кўзлайдиган хақикатга тегишли. Текин даромад ишларида тийиқсиз очкўзлик ҳеч қандай меъёрда капитализмга ўхшамайди ва унинг ―руҳига мувофиқ эмас. Капитализм бу иррационал интилишга ортиқча ташвиш бўлиши мумкин, ҳар ҳолда унинг рационал бўйсунишига ёрдам беради. Капитализм, шубҳасиз, ўзлуксиз фаолдият юритувчи рационал капиталистик корхона доирасида текин

даромадга ва даромаднинг ўзлуксизлигига рентабелликка интилиши жиҳатдан мос келади. М.Вебер хусусий тадбиркорлик хўжалиги ишлаб чиқарувчанлигига йўналтирилган янги ҳўжалик аҳлоқи ва мантиқ асосан улар ортиқчалик қилганларида ўзининг қатъийлиги билан бойликдан бевосита баҳра олишни рад қилишини ва талабни қисқартиришга интилишларини курсатди. Шу билан бирга улар молпарастликни анъанавий этиканинг психологик оғирлигидан ҳалос қилди, уни фақатгина қонунигина эмас, худо нуқтаи назарига ҳам тўғри келадиган билимларга айлантириб, кишанларни ечди. Бир сўз билан айтганда, бойлик касбий фаолият натижаси сифатида оқланди, Худонинг рағбати сифатида қаралди. Агар эхтиёжларга пуританча муносабат текин даромадга интилиш билан қушилса, унда бунинг объектив натижаси эхтиёткорлик натижасида капитал жамғариш бўлади. ―Бойлик орттириш эхтиёжи йўлидаги тўсиқ, - таъкидлайди М.Вебер - инвесторланган капитал сифатида унинг ишлаб чиқаришда қўлланишига муқаррар хизмат қилиши лозим. Шу билан бирга янги этика ғарб мамлакатлари ҳаёти учун оддий капитал жамғаришдан кўра муҳимроқ натижага эга. ―Пуритан тинчлик туйғуси тасдиқланган хар бир жойда, ҳар қандай шароитда у ҳаёт тарзининг иқтисодий нуқтаи назаридан рационал, буржуазия тикланишига имкон туғдиради ва албатта, капитал қўйилмаларининг оддий стимуллаштиришдан кўра кўпроқ аҳамиятга эга. Пуританизм замонавий ―иқтисодий инсонманбаида турибди. Янги шахс юзага келиши ва капиталнинг жамғарилиши хўжалик ҳаётининг усувчи автоматизацияси бўлиб қолди. Иқтисодий муносабатлар қадам - бақадам бутунлай интеграрлашган ва юқори ташкиллашган сўнгги ўрта асрлар давридаги феодал жамият учун характерли бўлган динии ва сиёсий назорат остига кира бошлади. Иқтисодиётнинг устидаги бундай назоратнинг бўшаши турли шаклларда юз берди: бошқарилмайдиган нархлар бўйича савдо хажми ўсиб кетди, ўз қўллари билан ишлаб чиқарган маҳсулотларини сотадиган хунармандлардан фарқли равишда олди-сотди хисобига яшовчи ва боювчи савдогарлар синифи пайдо бўлди; қадам-бақадам кўпгина иқтисодий қарорлар

маркази бўлган янги корхоналар ташкил этилиши билан хукумат ва гильдийлар томонидан назоратнинг йўқ бўлиши, бу қарорлардаги кирим ва чиқим эса корхонанинг шахсий эгаси томонидан тан олинди. Бу барча ўзгаришлар сифатли янги иқтисодий механизмнинг қуришда, миллий иқтисодиёт ташкилотлари самарадорлигини оширишда катта рол ўйнайди. ―Иқтисодиётнинг самарали ташкилоти, - деб таъкидлайди америкалик иқтисодчи Д.Норе - иқтисодий ўсиш калитидир. Унинг Ғарбий Европада вужудга келиши Ғарбнинг кутарилишига шартлангандир. Самарали ташкилот ўзининг кетидан индивидуал кирим шакилларини жамият кирим шакилларига яқинлаштирувчи иқтисодий активлик кўринишлари оқимидаги индивидуал иқтисодий зўриқиш йўналиши учун стимулларни ташкил қиладиган шахсий хуқуқ тўзилмаси ва институционал тўзилма қуришни эргаштиради. Кейинги 10-15 йил ичида кўпгина иқтисодчилар диққати Жанубий- Шарқий мамлакатлари иқтисодий ўсиш билимларига бориб тақалмоқда. Бу мамлакатларнинг иқтисодий ривожланишларидаги ютуғи ҳақиқатдан ҳам афсонавий характерга эга. Бошқа ҳеч қандай ривожланаётган мамлакатлар гуруҳи бундай ўсиш суърати, қашшоқликни пасайиши даражаси, жахон бозорига интеграцияси, шунингдек, хаётийлик даражасининг ошиши бўйича ўрнак бўла олмайди. Кейинги 25 йил ичида бу ерда аҳоли талаби деярли 4 баробар ошди. Қашшоқликда яшаётган аҳоли қисми таъхминан 2-3 хажмда камайди, аҳоли ўсиш суърати тез тушиб кетди, таълим даражаси ва саломат кўрсаткичлари сезиларли яхшиланди. ―Осиё йўлбарслари (Жанубий Корея, Сингапур, Ганконг, Тайван) нинг кетидан ―иккинчи авлод (Индонезия, Малазия) борди, хозир эса рационал ўсишнинг янги харакати сифатида Хитой номоён бўлди. Янги индустриал мамлакатлар (НИС) иқтисодий ютуғи сабаблари нимада? Бу саволга жавоб бериш учун Халқаро банк томонидан уч гуруҳ омиллари таъсирини аниқлашни уддалаш натижасидаги кенгайтирилган тадқиқот олиб борилди: a) Сиёсий ва макроиқтисодий барқарорликка эришиш;

b) Инсон ресурсларига инвестициялар; c) Ташқи бозорга йўналтирилганлик. Бу мамлакатларнинг асосий ютуғи у ёки бу иқтисодий сиёсат шакилланишидаги прогматизм галасидир. Бунинг замирида, модомики, НИС биринчи авлодининг гуллаши давлатнинг иқтисодиётга фаол аралашуви билан бўлса, бир вақтнинг ўзида улардан кейинги мамлакат ютуғи давлат иқтисодий сиёсатининг эркинлиги билан шартланганлигини назарда тутиш лозим. Лекин у ёки бу ҳолда ҳам макроиқтисодий сиёсат юқори фискал дисциплина, жамғарма ва инвестициялар, шунингдек ташқи ориентирланган савдо сиёсатининг адекват стимуллашуви билан характерланади. Иқтисодий ўсишдаги макроиқтисодий барқарорлик қуйилмаси давлат бюджети дефицити барқарор ва паст даражаси билангина эмас, шунингдек бошқа ривожланаётган мамлакатлар кўрсаткичларига мувофиқ ЯИМ икки-уч баробар оширадиган хусусий инвестициялар улушининг катта тезликда ўсишида ҳам жойлашади. Тажриба кўсатадики, ишлаб - чиқариш инвестицияларининг ва капитал қўйилмаларининг самарадорлиги меҳнат ресурсларининг унумдорлигига боғлиқ. НИСда меҳнатнинг роли иқтисодий ўсиш омили сифатида ўта жиддий. Ишчи кучи бу ерда юқори интизомлилик, технологик ва ташкилий ўзгаришларга осонгина мослашиш, таълим ва малаканинг юқори даражаси билан фарқланади. Жанубий - Шарқий Осиё мамлакатлари иқтисодий ўсишида хориж капиталининг оқиб кириши ва мўътадил протексионистлик импорт сиёсатининг экспортни стимуллаштириш билан бир вақтда олиб борилиши асосий роль ўйнайди. Тўғри хорижий инвестициялар учун қулай иқлимни трансмиллий корпорациялар (ТНК) назорати остида бўлган филиалллар ва қўшма ҳамда лицензияли корхоналар шаклидаги капиталнинг кенг масштабда жалб қилувчилар яратдилар. Бугунги кунда худди шундай ютуққа Хитой эришмоқда. Шу тарзда Жанубий - Шарқий Осиё мамлакатлари тажрибаси бу ерда иқтисодий ўсишни ҳал қилувчи ҳеч қандай сабаб йўқ. Уларнинг ютуғи - уларда иқтисодий ўсишни фақат зарурат юзасидангина эмас, балки жисмоний

имкониятларни ҳам ҳисобга олган қатор омилларнинг яхлит комбинацияланган натижаси ҳисобланади. Бироқ, кўрсатиб ўтилган омилларга қўшимча қилиб, яна бир - рухий характер омилини киритиш лозим. Бу мамлакатларнинг барчасида, жумладан, Япония ва Хитойда бутун умри давомида кишилар Конфуций таълимини оладилар. Бу таълимга амал қилиш учун ҳар бир киши ―уч сифат ва бешта яхши фазилатгаэга бўлишлари керак. Уч сифат - бу эҳтиёткорлик, меҳрибонлик ва жасурлик. Бешта яхши фазилат - бу ўз - ўзини ҳурмат қилиш, дунёқарашнинг кенглиги, тўғрилик, ғайратлилик ва саҳоватлилик. Буларнинг ҳаммасида ҳеч қандай ғайри табиийлик йўқ, лекин ижобий таъсир этувчи сиёсий шароитларда кўрсатилган сифат ва яхши фазилатлар жамиятнинг ижтимоий - иқтисодий прогрессида катта роль ўйнаш қобилиятига эга. Жамият ҳаётидаги Конфуция таълими материализацияси учун бошланғич аҳамиятга эга бўлган, Конфуция ғоялари мавжудлигининг барча масофасидаги кучли давлат хокимиятигина балки кейинги 20-30 йилдагина ривожланган ва тан олинган. Бу яқиндагина федерал қалоқлик шароитида бўлган мамлакатларнинг иқтисодий ва социал юксалишининг натижасидир. Жамият институтларини ўзгариши иқтисодий ўсишга таъсири. Иқтисодий ўсиш жараёни жамиятдаги бир қатор миқдорий ва сифат жиҳатдаги ўзгаришлар билан кўзатилади. Шулардан биринчи навбатда иқтисодиётнинг таркибий трансформациясини алоҳида кўрсатиш керак. Иқтисодий ўсишни кўзлаган мамлакатларда биринчи навбатда қишлоқ хўжалигининг миллий маҳсулот ва бандликдаги улушини камайтириши характерлидир. Мавжуд маълумотларга кўра, АҚШда 1920 йилда ишчи кучининг 70%и қишлоқ хўжалигида банд бўлган, бу улуш 1941 йилга келиб 20%дан камни ва 1987 йилга келиб атиги 3%ни ташкил қилган. Японияда қишлоқ хўжалигида банд бўлган ишчи кучининг улуши 1879 йилдаги 72%дан, 1930 йилларга келиб 30%гачани, 1980 йилларнинг охирларида 8%ни ташкил қилган. Белгаяда 1846 йилда қишлоқ хўжалигида ишчи кучининг 51% иштирок этган бўлса, 1947 йилда -12,5%, 1970 йилда 7%ни ташкил қилган. Ушбу

кўрсаткичлар иқтисодий ўсиш нафақат қишлоқ хўжалигининг умумий миллий ишлаб чиқаришдаги улуши қисқариши билан, балки, ушбу жараённинг тезлашуви билан ҳам кўзатилади. Агарда, қишлокдаги банд бўлганларнинг улушини 50%гача камайтириш учун бир неча юз йилликлар талаб қилинса, кўпгана ривожланган мамлакатларда унинг охирги 100 йил ичида 40-50% га қисқариши таркибий трансформациянинг юқори тезлигига гувохдик беради. Бундай ҳолатнинг асосий сабаби, авваламбор, иқтисодиётнинг аграр соҳасидаги меҳнат самараси ўсиши учун кўп микдорда заҳираларнинг жамланганлиги, яъни бир хил шароитда маълум бир турдаги қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини кам ишчи кучи сарфлаган ҳолда ишлаб чиқариш имконини беради. Бошқа томондан, озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги товарларини истеъмол қилиниши чегараланган бўлиб, бу ахоли жон бошига даромадларнинг ўсиши билан истеъмол талаби таркибидаги озиқ-овқатга қилинадиган харажатлар улуши камайишини англатади. Бундай ҳулоса ўтган асрда немис статитистиги Э.Энгел томонидан берилган ва Энгел биринчи қонуни номини олган. (Энгелнинг иккинчи қонуни саноат истеъмол товарлари ва қимматбаҳо буюмларга таълуқли бўлиб, аҳолининг жон бошига бўлган даромади кўпайган сари, уй хўжаликларининг ушбу товар гуруҳига харажатларининг улуши ҳам ортади.) Кейинчалик инглиз иқтисодчиси К.Кларк янги эмпирик маълумотлар асосида Энгел ҳулосаларини тасдиқлади ва аграр соҳаси улушининг камайиши бошида саноат улушининг кўпайиши ҳисобланиб, кейин эса хизмат кўрсатиш соҳасининг ўсиши ҳисобланади. Ушбу соҳалардаги, авваламбор хизмат кўрсатиш соҳасидаги ишлаб чиқаришни ривожлантириш харажатларининг эластик ўсиш коэффициенти ялпи ички маҳсулотнинг ўсишига боғлиқ ҳолда 1 дан юқори бўлади. Бу ЯИМ ўсишига боғлиқ ҳолда хизмат кўрсатиш соҳасидаги харажатлар иқтисодиётнинг бошқа соҳаларидаги харажатларга нисбатан тез суръатлар билан ўсади. Мисол учун, АҚШда ЯИМда уларнинг улуши 1929 йилда (жорий нархларда) 34,7%, 1960 йилда - 38,1%, 1976 йилда - 45,6%ни ташкил қилган. Шу билан бирга, хизмат кўрсатишнинг улуши шахсий истеъмол харажатларида

ҳам кўпаяди: АҚШда 1950 йилда 51,5%, 1960 йилда 50,4%, 1975 йилда 60,2%дан иборат бўлган. 1990 йилларда ривожланган мамлакатларда хизмат кўрсатиш соҳасининг ЯИМдаги улуши 55%гача ва шахсий истеъмол харажатларидаги улуши 70%гача кўпайди. Жамият томонидан ишлаб чиқариладиган ва истеъмол қилинадиган хизматлар турли хилдаги категорияларга бўлинади: - махсус билимларни талаб қилувчи интеллектуал хизматлар (таълим бериш, воситачилик, реклама фаолият турлари); - соғлиқни сакдаш, таълим билан боғлиқ хизматлар; - меҳмонхона ва ресторанлар фаолияти билан боғлиқ хизматлар; - алоқа воситалари (транспорт, почта, телекоммуникация); - молиявий хизматлар (банклар, томонидан такдим қилинадиган кредит ва бошқа хизматлар, суғурталаш); - жамият ҳимоясини таъминловчи ва унинг аъзолари ўртасидаги алоқаларни тартибга солиб турувчи умумий хизматлар (мамлакат мудофаси, жамоат тартибини сақлаш, адлия, миллий ва маҳаллий даражадаги умумий бошқарув). Иқтисодиёт жабҳаларидаги ўзгаришлар ижтимоий институтлар, инсонлар ҳатти-ҳаракатлари ва мафкураларида сезиларли ўзгаришларга олиб келади. Мазкур ўзгаришлар модернизация деб юритилади. Швед иқтисодчиси Г. Мюртал «учинчи дунё» мамлакатлари иқтисодий тараққиётига бағишланган «Осиё драмаси» номли китобида модернизациянинг қуйидаги тамойилларини кўрсатиб ўтган: 1. Рационализм. Анъанавий фикрлаш тарзи ва ишлаб чиқариш шаклинг ўзгартириш, жамоатчилик ва инсон фаолиятининг барча соҳаларида янги метод ва моделларни қўллаш 2. Иқтисодий режалаштириш. Хўжаликлар тараққиётини ошириш мақсадида қўлланиладиган иқтисодий сиёсат 3. Тенглик. Барча учун янада тенг ижтимоий ва ҳуқуқий мавқе, даромадлар ва ҳаёт тарзининг яратилишини таъминлаш.

4. Ижтимоий институтлар ва акд-идрокдаги ўзгаришлар. Бу ерда меҳнат унумдорлигини оширадиган, рақобатни ривожлантириб тадбиркорликка йўл очадиган, маълум бир маънода инсонлар ҳоҳиш ва имкониятларидан фойдаланишга замин яратадиган ўзгаришлар тўғрисида фикр юритилади. Институционал ўзгаришлар ўз ичига ер ислоҳотлари, монополияга қарши кураш, таълим ва соғлиқни саклаш тизимини такомиллаштириш ва давлат бошқарувининг ўзгаришини олади. Хулоса қилиб айтганда, жамоа мафкурасини модернизациялаш меҳнатсеварлик, самарадорлик, ҳақиқатпарварлик, оқиллик ва ўз кучига таяниш, ўзгаришларга тайёрлик ва шу каби хислатларни кучайтириш демакдир. Иқтисодий ўсиш - тўлиқ бандлик билан мужассамлашган ишлаб чиқариш реал ҳажмининг ўзоқ муддат мобайнида ўсишидир. Иқтисодий ўсиш ЯИМ, давлат иқтисодий қудрати ва инсонлар фаровонлигининг ўсишида ўз ифодасини топади. Шунинг учун иқтисодий ўсиш ечими ҳар бир давлат макроиқтисодий сиёсати тўрт мақсадидан бири («сирли тўртлик») ҳисобланган вазифасига киради. 2. Иқтисодий ўсиш таҳлилининг муҳим томонларидан бири унинг асосини ўрганишдир. Иқтисодий ўсишнинг тарихий илдизлари шундан дарак берадики замонавий иқтисодий ўсиш тушунчаси XIX асрнинг биринчи ярмида Ғарбий Европада вужудга келган. Айрим муаллифларнинг фикрларига қараганда ишлаб чиқаришдаги туб ўзгаришлар, капитализмнинг етакчи иқтисодий тизим шаклида вужудга келиши бунга асос бўлиб хизмат қилган. Бошқа муаллифлар (масалан М. Вебер) ғарбдаги кескин иқтисодий ўсишнинг янада чуқуррок маъносини англашга ҳаракат қиладилар ва протестант мазҳабини унинг сабаларидан бири сифатида қайд этадилар. Протестант этикаси ва руҳияти мавжуд бўлган барча ҳудудларда оқилона, буржуа хаёт тарзи ва шу билан биргаликда хўжалиғ фаолиятини самарали юритишга ҳаракат қиладиган «иқтисодий инсон» вужудга келган. Иқтисодий инсон капиталнинг тўпланиши ва тежамкорликни юзага келишига ижобий таъсир ўтказди. Иқтисодий ўсиш асосларидан сифатида шунингдек хусусий мулкчилик, рақобатчилик ва

иқтисодий рағбатлантириш, илм-фан тараққиёти ва кашфиётлар, табиий ва инсон ресурсларининг мавжудлиги, колониал эксплуатация ва империалистик экспансия ҳам кўрсатиб ўтилади.

Адабиётлар: 1. Аҳмедов Д.Қ., Ишмуҳамедов А.Э ва бошқалар ―Макроиқтисодиѐт‖ ўқув қўлланма, -Т.: ТДИУ. 2004 й. 2. Барро Р. Дж., Сала-и-Мартин X . Экономический рост. пер. с англ. — М.: БИНОМ. Лаборатория знаний, 2014. —824 с. 3. Бекчанова Ф.Р. Минтақавий ижтимоий иқтисодий ривожлантириш муаммолари. МЭКМ 01. Магистрлик дис. 2005 й. 4. Кенжаев Д.C. Ўзбекистонда минтақавий иқтисодиѐтни тузилишини такомиллаштириш. БМИ. 2004 й. 5. Макконнел К.Р., Брю С.Л. Экономикс. -М.: Инфра-М, 2003 г. 6. Макроиқтисодиѐт. Экономикс дарслигига амалий қўлланма. Т.: 2001 й. 7. Махмудов Н.М. ва бошқалар Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш. Дарслик. -Т.: 2014. 8. Махмудов Н.М. и другие Методы и модели прогнозирования социально-экономических процессов. -Т.: 1996 г. 9. Мэнкью Н.Г. Макроэкономика. Пер. с англ. - М.: Изд-во МГУ, 1994. - 736 с. 10. Нуреев Р.М. Экономика развития: модели становление и модернизации рыночной экономики. Учебник. - М.: Норма, 2008. -365

O'xshashlar

Микроиқтисодиёт фаннинг мазмуни, мақсади ва вазифалари

Аудитнинг моҳияти, мақсади ва вазифалари

Инновация ва иқтисодий ўсиш

Иқтисодий ўсиш ва миллий бойлик

Иқтисодий ўсиш ва миллий бойлик