Иқтисодий ривожланишга эришишнинг хориж тажрибалари - Iqtisodiyot - Referatlar

Иқтисодий ривожланишга эришишнинг хориж тажрибалари

Yuklangan vaqt:

16.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

98 KB

Ko'chirib olish

Иқтисодий ривожланишга эришишнинг хориж тажрибалари Режа: 1. Жаҳон мамлакатларининг иқтисодий тараққиёт даражасига кўра туркумланиши . 2. АҚШ, Япония, Германия, Швед, Хитой моделлари ва уларнинг ўзига хос хусусиятлари. 3. Ривожланган мамлакатларнинг иқтисодий сиёсатида ижтимоий масалаларнинг ўрни ва аҳамияти 4. Ривожланган мамлакатларда ишчи кучи ресурсларидан самарали фойдаланиш асослари ва хусусиятлари.

Асосий таянч тушунчалар: “Асосий эхтиёжлар” концепцияси, «Мақбул ёки тегишли технология» концепцияси, «Ўз кучига жамоа бўлиб таяниш» концепцияси, «Янги халқаро иқтисодий тартиб» концепцияси, иқтисодиётни эркинлаштириш, «янги индустриал мамлакатлари», А ҚШ , Япония, Германия, Швед, Хитой моделлари Жаҳон мамлакатларининг иқтисодий тараққиёт даражасига кўра туркумланиши Мамлакатларни гуруҳларга ажратишда турли мезонлардан фойдаланилади. Биринчи мезон сифатида ҳудудий ёндошувга мурожаат қилиш мумкин. Масалан, мамлакатларни қитъалар бўйича гуруҳлаш, ўз навбатида, бу қитъаларни маданий-тарихий ҳудудларга бўлиш мумкин. Мисол учун Европани Ғарбий, Марказий ва Шарқий Европага ажратиш мақсадга мувофиқдир. Аҳоли жон бошига тўғри келадиган ЯИМ ҳажмига кўра мамлакатларни энг кам ривожланган, ривожланаётган ва ривожланган мамлакатларга гуруҳланади. БМТ иқтисодий таҳлил мақсадларида мамлакатларни қуйидагиларга ажратади: ривожланган мамлакатлар, ўтиш даври иқтисодиётидаги мамлакатлар ва ривожланаётган мамлакатлар. Бу гуруҳларга кирувчи мамлакатларни ҳам турли тамойилларга кўра яна кичик гуруҳларга бўлиш мумкин. Масалан, ривожланган мамлакатларнинг ичида энг тараққий этган етти мамлакат: А ҚШ , Япония, Германия, Буюк Британия, Франция, Италия ва Канадани ажратиб кўрсатиш мумкин. Ўтиш даври иқтисодиётли мамлакатларни ҳам Шарқий Европадаги собиқ социалистик мамлакатлар ва собиқ Совет Иттифоқи таркибига кирган республикаларни алоҳида гуруҳга кирита оламиз. Ривожланаётган мамлакатларни ҳудудий, иқтисодиётининг ривожланиши, ташқи қарзининг миқдори даражаси жиҳатидан ҳам гуруҳларга ажратишимиз мумкин. Масалан, соф кредитор, соф қарздор мамлакатлар ёки энергия ресурсларини экспорт қилувчи ёки бу ресурсларни

импорт қилувчи мамлакатлар ва ҳоказо. Юқорида айтилганларни умумлаштирган ҳолда мамлакатларнинг қуйидаги элементар типологиясини келтиришимиз мумкин. 1) Катта еттилик давлатлари. 2) Бошқа ривожланган мамлакатлар. 3) Янги индустриал мамлакатлар. 4) Марказий ва Шарқий Европа мамлакатлари. 5) Собиқ СССР республикалари. 6) Хитой. 7) Ҳиндистон ва Покистон. 8) Нисбатан тезроқ ривожланаётган мамлакатлар. 9) Классик ривожланаётган мамлакатлар. 10) Энг кам ривожланган мамлакатлар. Даромад даражасига кўра мамлакатларни кам даромадли (60 та), ўртадан паст даромадли (59 та), ўртадан юқори даромадли (37 та) ва юқори даромадли (53 та) мамлакатларга ажратиш мумкин. Ривожланган мамлакатларнинг иқтисодий сиёсатида ижтимоий масалаларнинг ўрни ва аҳамияти Жаҳон иқтисодиётида АҚШ, Германия, Япония каби бир қатор саноати ривожланган мамлакатлар худди мана шу йўллар орқали тараққий этган эди. АҚШ ўз иқтисодий фаолиятини дастлабки йилларида асосан хом-ашё, мевалар, пахта, асал, кўмир ва шунга ўхшаш бир қатор саноат ва қишлоқ ҳўжалик маҳсулотларни экспорт қилишдан бошлаган бўлса, ГФР 50- йилларда кўмир, қора металлургия, химиявий саноат махсулотларни экпорт қилишдан, Япония эса тўқимачилик, металургия, химиявий саноат маҳсулотларни экспорт қилишдан бошлаган эди. 60-йилларда Шарқий Осиё ва Лотин Америкасидаги бир қатор мамлакатлар, яъни “ЯИМ”лар ҳам худди ана шу йўллар орқали ривожланиш босқичига қадам қўйган эди.

Ушбу давлатларнинг барчаси иқтисодий ўсишнинг ташқи омилларидан самарали фойдаландилар. Шу ўринда, саноати ривожланган мамлакатлардан хорижий сармоялар- техника ва технологияларни кенг миқёсда жалб килинганлигини таъкидлаб ўтиш лозимдир. Маълумки, бир қатор сабабларга кўра, “янги индустриал мамлакатлар” нинг баъзи бирлари саноати ривожланган мамлакатнинг муҳим сиёсий ва иқтисодий манфаатлари таъсир доирасига тушиб қолганлигини кўришимиз мумкин. АҚШнинг сиёсий манфаатлари асосан Шарқий Осиё мамлакатларининг “коммунистик таъсирига” қарши турувчи Тайвань ва Жанубий Кореянинг сиёсий манфаатларини қўллаб-қувватлашга қаратилган эди. Шунинг учун ҳам ушбу мамлакатларга чексиз иқтисодий ёрдам уюштирилиб ҳарбий жиҳатдан кўллаб-қуватланди. Япония инвестициялари, “ЯИМ” нинг индустриаллашувига ва уларнинг экспорт таварларнинг рақобатбардошлигини оширишга имконият яратиб, “ЯИМ”лар саноатида қайта ишланадиган маҳсулотларнинг йирик экспортёрларидан бирига айланишида муҳим роль ўйнамоқда. Япония инвестицияларини кириб келиши биргина 1982-1985 йилларнинг ўзида Тайванда 2,1 мартага, Гонконгда эса 61%га ўсган эди. Жаҳон иқтисодиётида Осиёнинг “ЯИМ”лари учун шу нарса характерли бўлдики, улардаги тадбиркорлик сармоялари, биринчи галда қайта ишлаш саноати ва хом ашё тармоқларини ривожлантиришга йўналтирилди. Ўз навбатида, Лотин Америкасининг “ЯИМ” ларидаги ишбилармонлик сармоялари эса, кўпроқ савдо, хизмат кўрсатиш сохалари ва қайта ишлаш саноат тармоқларига жалб этилган эди. Хуллас, жаҳон иқтисодиётида хорижий сармояларнинг кенг микёсда таркалиши шу нарсага олиб келдики, “ЯИМ”ларда хорижий сармоялар иштирок этмаган бирорта ҳам иқтисодий тармоқ қолмаган эди. Жаҳон тажрибаси шуни кўрсатмоқдаки, ҳозирги кунда импорт ўрнини эгаллашга қаратилган ишлаб чиқаришни ривожлантириш стратегиялари бир

қатор ривожланаётган мамлакатларнинг иқтисодий тараккиётида муҳим роль ўйнамоқда. Импорт ўрнини эгаллаш стратегиялари хужалик таркибининг хилма - хиллигини таъминлаш имкониятини яратади. Кўпчилик ривожланаётган мамлакатларда эса янги ва муҳим бўлиб ҳисобланувчи бир қатор ишлаб чиқариш тармоқлари барпо этилиши билан бир қаторда муҳим йўналишлар бўйича ўз –ўзини таъминлаш даражаси ҳам ўсиб бормоқда. Лотин Америкасининг йирик “ЯИМ”ларидан бири Бразилияда олиб борилаётган сиёсат -бу очиқ иқтисодиётни яратишга қаратилганлигидир. Бунинг учун мамлакатнинг ички бозорида рақобат курашуви учун муҳит яратилаётган бўлиб, унга боғлик холда импорт тарифлари пасайтирилди. 1995 йилда МЕРКОСУР мамлакатлари (Бразилия, Аргентина, Парагвай ва Уругвай) уртасида божхона тусиқлари тулик олиб ташланди. Осиёдаги “янги индустриал мамлакатлар” ўз иқтисодиётининг экспортга мўлжалланган анча самарали ва тез мослашувчан моделини жорий этди. Бу модель, маълум давр мобайнида бир вақтнинг ўзида импорт ўрнини эгаллаш сиёсатини ҳам ўз ичига олган эди. Экспорт сиёсати ўрнини эгаллашга мўлжалланган индустриаллашувнинг тугалланган даврини қайта содир этишни талаб этмайди. Маълумки, жаҳон иқтисодиётида импорт ўрнини эгаллаш ва экспортга мўлжалланган иқтисодий сиёсат бир-бири билан тенгма - тенг холда харакат килиб, баъзи даврларда эса улар бир -биридан устунликка ҳам эга бўлиши мумкин. Экспортни кенгайтириш даврига ёппасига ўтиш олдидан, импорт ўрнини эгаллаш учун жаҳон мамлакатлари ишлаб чиқаришининг замонавий тизимларини вужудга келтириш, халк хўжалигини анъанавий секторини қайта куриш каби масаларга ҳам эътиборни қаратишмоқда. Осиёнинг кўпчилик мамлакатларида, жумладан ХХ асрнинг 50 ва 60 йилларида Жанубий Корея ва Тайванда, 60-йилларда Малайзияда; 60 ва 70 йилларнинг бошларида Таиландда, 50 ва 60 йилларнинг охирида Филиппинда импорт ўрнини эгаллаш сиёсати устувор йўналишга эга бўлган

эди. Гонконг ва маълум даражада Сингапур, ўзларининг тарихий ривожланиш шарт -шароитлари, жўғрофий жойлашуви ва ички талабнинг секланганлиги таъсирида ишлаб чиқаришни кўпроқ экспортга қаратдилар. Маҳаллий ишлаб чиқаришни рағбатлантирувчи чора -тадибрлар, қайта ишлаш саноатидаги фойда меъёрини ошириш, истеъмол махсулотларни ва шунингдек узоқ муддатли фойдаланишга мўлжалланган товарлар ишлаб чиқарувчи тармоқларнинг аста -секинлик билан импорт ўрнини эгаллашига сабаб бўлган эди. АҚШ, Япония, Германия, Швеция, Хитой моделлари ва уларнинг ўзига хос хусусиятлари Жамиятни тараққий эттириш ва иқтисодиётни ислоҳ қилиш йўлларининг хилма-хиллиги бир қанча омилларга боғлиқ. Авваламбор, бунга уларнинг аниқ мақсадни кўзлаб йўналтирилиши ва иқтисодиётнинг амал қилиш принциплари сабаб бўлади. Ривожланаётган ёш мамлакатлар ўз олдиларига эришиш осонроқ бўлган мақсадларни қўйиб, «муқобил ривожланиш» назариясининг турли концепцияларига таяниб, ўз йўлларини мана шу концепциялар доирасида излашга мажбур эдилар. Бу концепцияларнинг асосийлари қуйидагилар: - «Асосий эҳтиёжлар» концепцияси. Аҳолининг энг кам тирикчилик эҳтиёжини кафолатли тарзда таъминлаш ва иш билан банд қилиш муаммоларини ҳал этиш ушбу концепциянинг асосий мақсадидир; - «Мақбул ёки тегишли технология» концепцияси. Бу концепция аҳоли бандлигини таъминлайдиган ва маҳаллий хомашёни, аввало қишлоқ хўжалик хомашёсини қайта ишлашга қаратилган сермеҳнат технологияни ривожлантириш зарурлигига асосланади; - «Ўз кучига жамоа бўлиб таяниш» концепцияси. Бу концепция мавжуд захиралардан тўлиқроқ фойдаланишга ва ривожланаётган мамлакатларнинг тараққий этган мамлакатларга қарамлигини камайтириш мақсадида улар ўртасидаги ҳамкорликни мустаҳкамлашга қаратилган;

- «Янги халқаро иқтисодий тартиб» концепцияси. Бу концепция ривожланаётган мамлакатларнинг иқтисодий жиҳатдан мустамлака ҳолатидан қутилишга ва иқтисодий қолоқлигини тугатишга, тенг ҳуқуқли шериклар сифатида тан олиниш, хомашё ва саноат молларига ўз манфаатларига мувофиқ келадиган янги нархларни, халқаро савдо меъёрларини, валюта курсини белгилашга, замонавий технологияларни сотиб олиш имкониятларини кенгайтиришга бўлган умумий интилишларини акс эттиради. Ривожланаётган мамлакатларнинг кўпгина андозалари, иқтисодий йўллари юқорида кўрсатилган концепциялар ва назарияларнинг ўзига хос қўшилмасидан иборатдир. Жаҳонда миллий тараққиёт моделлари кўп. Улар ўша мамлакат туб аҳолиси - миллатнинг номи билан аталади. Масалан, америка, немис, швед, япон, хитой сингари миллий моделлар маълум. Ўтган асрнинг 90-йиллари бошларида Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов томонидан ишлаб чиқилган «Ўзбек модели» тушунчаси хаётга шиддат билан кириб келди. У қисқа вақт ичида шунчаки бир шиор эмас, балки хаётбахш кучга эга таълимот эканлиги хаётда ўз ифодасини топа бошлади. Ҳар бир миллий модель ўша мамлакат аҳолисининг менталитети, тарихий ва маданий қадриятлари, сиёсий тузуми, ижтимоий таркиби, табиий- иқтисодий шарт-шароитлари, ишлаб чиқариш омиллари ва ресурслари, иқтисодиётининг таркибий тузилиши каби ҳолатлардан келиб чиқади. Қандай модель тўғрисида гап бормасин, асосий мақсад самарали иқтисодиётни барпо этиш, халқ турмуш даражасини юксалтиришдан иборатдир.Бирон-бир моделни танлаш пировард мақсад эмас. Модель энг аввало мавжуд табиий, ишлаб чиқариш ва буюк ақл-заковатнинг амалдаги ифодасидир. Шимолий Америка, хусусан АҚШ моделида бозорда давлатнинг хўжалик фаолиятидаги роли энг паст даражага туширилган. Давлат асосан учта вазифа — барқарорлик, қонун олдида барча фуқароларининг тенглигини

таъминлаш, инфратузилмани ривожлантириш йўли билан бизнес ва тадбиркорлик фаолиятига кўмаклашиш ҳамда ўзини ўзи боқишга қурби етмайдиганларга ғамхўрлик кўрсатиш билан шуғулланади. Бу модель бозорнинг кескин, шиддатли йўли бўлиб, корхоналарнинг зарар келтириб ишлашини, дотацияни рад қилади. Бу йўл бир қарашда анча мафтункор туюлса-да, аммо халқни, айниқса, унинг кам таъминланган табақаларини анча қийин аҳволга солиб қўйиши мумкин. Америка модели нархларнинг эркин шаклланиши, субсидиядан воз кечиш, ташқи савдо учун очиқ иқтисодиёт, давлат корхоналарини хусусийлаштириш, чет эл сармоядорларини жалб қилиш, самарасиз корхоналарни ёпиш ва ортиқча ишчиларни бўшатишни кўзда тутади. Бу йўл муайян кескинликлар- ғоятюқори нарх-наво, ишсизлик, даромадларнинг пасайиши, ташқи қарзнинг ошишига ҳам олиб келади. Аммо бундай йўқотишлар эркин бозорга ўтиш билан боғлиқ. Узоқ муддатли фойда билан кейинчалик қопланиши мумкин, албатта. Бу модель акциядорлик мулкининг интенсив қайта тақсимланиши билан тавсифланади. Бу моделда корхонага товар сифатила қаралади. У «қисмларга» бўлиниб ҳам, фонд биржаси орқали ҳам сотилиши мумкин. «Америкача» иқтисодий тараққиёт моделининг ўзига хос хусусиятларидан яна бири ишлаб чиқариш концентрациялашувининг ғоят юқорилиги ва йирик бизнеснинг иқтисодиётда муҳим ўрин тутишидир. Иқтисодий тараққиётнинг «америкача» моделида инсон омилининг роли ҳам юқори эканлигини таъ- кидлаш лозим. АҚШ муҳожир-ажнабийлар мамлакати ҳисобланади. Америка давлати муҳожирлар томонидан барпо этилган. Оммавий муҳожирлик АҚШ аҳолиси миллий таркибининг шаклланишида муҳим аҳамиятга эга. Ҳозирги америка миллати - дунёнинг турли қитъаларидан, энг аввало, Европадан кўчиб келган одамларнинг этник яхлитлиги натижасидир. Гарчи АҚШда юздан ортиқ миллат ва элат истиқомат қилса-да, уларнинг 80 фоизини европаликлар, 12 фоизини қора танли америкаликлар, 5 фоизини испан тилида сўзлашувчи америкаликлар

ташкил этади. Маҳаллий халқ (аввало, ҳиндулар) сони бир фоизга яқин, холос. Иқтисодий адабиётларда Европа мамлакатлари иқтисодий тараққиёт моделлари қуйидаги гуруҳларга ажратилади: > немис иқтисодий тараққиёт модели; > британча тараққиёт модели; > французча тараққиёт модели; > иқтисодий тараққиётнинг «шведча модели». Немис иқтисодий тараққиёт моделининг ўзига хослиги шундаки, унда асосий эътибор ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётига, ижтимоий- ҳуқуқий давлат қурилишига қаратилган. Немис «иқтисодий мўъжизаси» иқтисодиётга давлат аралашуви ва эркин бозор тамойилларидан мақсадга мувофиқ фойдаланишга асосланади. Германияда иқтисодий ўсишни таъминлашнинг муҳим омиллари жумласига «Маршалл режаси»га мувофиқ кенг миқёсли ёрдамдан фойдаланиш, «инсон капитали» сифатининг юқорилиги, жаҳон хўжалик алоқаларида фаол иштирок этиш, мўътадил ички иқтисодий сиёсатни киритиш мумкин. Ушбу омиллар таъсирида узоқ вақт давомида нарх барқарорлиги сақланиб турган ҳолда, мамлакатда ялпи ички маҳсулотнинг йиллик ўртача қўшимча ўсиш суръати 8,5 фоизгача етди 11 . Айнан шу даврда «немисча сифат», «немисча меҳнаткашлик», «немисча масъулият» каби тушунчалар пайдо бўлди. Британча тараққиёт моделида иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солиш устувор ўринга эга. Давлат капитал қўйилмаларни молиялаштиришда, янги тармоқларни рағбатлантиришда, илмий йўналишни ривожлантиришда, ижтимоий сиёсатни амалга оширишда муҳим роль ўйнайди. Давлат кўплаб кичик корхоналарнинг йирик компаниялар билан ўзаро шартнома имзолашида воситачи ролини бажаради. Кичик корхоналар эса бундай шартномалар орқали барқарор бозорга, таъминот ва молиялаштириш манбасига эга бўладилар, янги технологиялар ва илмий-техника тараққиёти натижаларидан фойдаланиш имкониятини қўлга киритадилар.

Французча тараққиёт модели «дирижизм» тамо- йилларига асосланади. Гарчи «неолиберал инқилоб» натижасида давлатнинг тадбиркорлик фаолияти бирмунча қисқарган бўлса-да, Франиияда давлат тадбиркорлиги A ҚШ даражасидан 3 баробар юқоридир. Давлатнинг тартибга солиш фаолияти ҳам сезиларли даражада сақланиб қолган. Бугунги кунда Франция хукумати умуммиллий тузилмавий дастур, янги тармоқларни рағбатлантириш, илмий тадқиқотларни қўллаб-қувватлаш, фаол ижтимоий сиёсат юритиш орқали иқтисодий тараққиётга таъсир ўтказмоқда. Иқтисодиётни тартибга солишда давлат бюджети асосий ўринда туради. Франция миллий даромадининг 54 фоизи давлат бюджети орқали қайта тақсимланади. Иқтисодий таракқиётнинг «шведча модели» да ижтимоий тенглик ва адолатни таъминлаш устувордир. «Шведча» моделнинг иқтисодий асослари қуйи- дагилардан иборат: > аралаш иқтисодиёт (бозор механизми ва давлат томонидан фаол тартибга солиш усулидан биргаликда фойдаланиш); > ишлаб чиқариш соҳасида хусусий мулкчилик комбинацияси ва «истеъмолнинг жамоалашуви»; > ижтимоий хизматларда давлат-коммунал секто- рининг йириклиги; > чекланган микроиқтисодий сиёсатнинг бандлик ва инвестицияларнинг юқори даражасини сақлаб туриш бўйича селектив чора- тадбирлар билан уйғунлашуви. Миллий иқтисодий тараққиёт моделларининг Европа моделлари (Германия, Швейцария, Нидерландия, Швеция) кўп ҳолларда Германиядаги машҳур дарё номи билан- «Рейн модели» деб ҳам аталади Бу модель акционер корхоналар мулклари таркибининг барқарорлиги билан тавсифланади. Бу моделда иқтисодий фаолият «фалсафаси»катта роль ўйнайди. Унга кўра корхонага умумий манфаатларга эга жамоа деб қаралади. Шуни таъкидлаш лозимки, сўнгги йилларда Европа мамлакатларининг турли миллий моделларида умумевропа моделига яқинлашув холати

кузатилади. Бу энг аввало қуйидаги йўналишларда амалга оширилди:>ягона ички бозорни барпо этиш; > иқтисодий ва валюта иттифоқини шакллантириш; >молия сиёсатини мувофиқлаштириш; > ижтимоий моделларнинг яқинлашуви; >тадбиркорлик фаолияти ва рақобат муҳитини шакллантиришнинг ягона шарт-шароитларини таъ- минлаш;>федератив тузилмани такомиллаштириш; > иқтисодиётни тартибга солишнинг ягона қоидалари ва механизмларини қабул қилиш. Японияда ҳам, Осиёнинг янги индустриал давлатларида ҳам эркин тадбиркорлик фаолияти давлат бошқаруви (марказлашган режалаштириш) билан қўшиб олиб борилади. Асосий нархлар фискал усуллар билан, яъни давлат даромадларини назарда тутиб бошқарилиши мумкин. Албатта, ҳозирги иқтисодиётда муайян турдаги бозор ўз холича ва соф кўринишда учрамайди. Ҳозир мамлакатлар, халқлар тажрибаси анча умумлашиб кетди. Осиёдаги янги индустриал давлатлар, улардан олдин эса Япония иқтисодий ислоҳот ва хўжаликни таркибий қайта қуриш давомида жаҳон тажрибасидан кенг фойдаланганлиги маълум. Японияда собиқ социалистик мамлакатлардаги каби миллатнинг энг истеъдодли, энг қобилиятли қисми, тадбиркор, омилкор кишилар йўқ қилиб юборилмаган эди. Асосий масала - ислоҳотни нимадан бошлашда эди. Бу масала аввало тўғри белгилаб олинди ва кейин ечилди: иқтисодий жонлантиришнинг устун томонлари аниқ белгиланди, аввало озик-овқат, кўмир, руда, энг хаётий зарур буюмларни ишлаб чиқариш ривожлантирилди. Иқтисодий тараққиётнинг «японча» модели ўзининг бир қатор хусусиятлари билан ажралиб туради. Улардан бири японча хаёт тарзи анъаналарини хурмат қилиш асосида барча даражада ва барча ижтимоий соҳаларда муносабатларни мувофикдаштиришни кўзда тутувчи жамиятни ижтимоий ташкил этишдан иборатдир. Японияда ғоявий қадриятлар асосида америкача стандартлардан кескин фарқ қилувчи меҳнатга рағбатнинг ўзига хос шакли ву- жудга келган. Иқтисодий таракқиётнинг айнан «японча»

моделида жамият хаётида ижтимоий-маданий ва диний омилнинг аҳамияти яққол ўз ифодасини топган. Япон халқи ва маданиятида ижтимоий онг, жамоа руҳи муҳим ўрин тутади. Бу қадимий ва бой тарих самарасидир. Япон миллий анъаналарига кўра ҳар қандай ижтимоий гуруҳ манфаати алоҳида шахс манфаатидан устун. Жамият хаётида бирламчи гурух - оила асосий роль ўйнайди, кейинги ўринда эса жамоа туради. Замонавий корхона, корпорация ҳам, давлат ҳам йирик оила ҳисобланади. Ҳар бир япониялик гуруҳ номидан фикрлаши ва ўзини гуруҳ аъзоси деб ҳисоблаши фақат япон маданияти ва анъаналари билан ботиқ эмас, албатта. Бунда япон жамиятининг ижтимоий таркиби ҳам муҳим аҳамиягга эга. Мутахассислар фикрича, Япония ижтимоий баркамоллик жамияти ҳисобланади. Гарчи реал вазият ушбу таърифга тўла мос тушмаса-да, Япониянинг бошқа ривожланган мамлакатлардан фарқли жиҳатлари кўп. Чунончи, аҳоли жон бошига тўғри келадиган ўртача даромадлар микдори ғоят юқори бўлишига қарамасдан, Японияда бойлар ва камбағаллар ўртасида унчалик катта тафовут йўқ. Ҳусусан, аҳолининг энг бой ва энг қашшоқ 20 фоизи даромадлари ўртасидаги нисбат Японида 2,9 баробарни ташкил этади. Бошқарувнинг «японча» усули ривожланишнинг стратегик муаммоларига алоҳида эътибор қаратади. Давлат корхоналарнинг ижтимоий самарадорлигини оширишга ҳаракат қилади. Бунда у фақат пул рентабеллиги билан ўлчанадиган тор доирадан юқорироқ фикрлашни ҳар томонлама қўллаб-қувватлайди. Хитой ва Вьетнам иқтисодий ислоҳотни устун даражада қишлоқ хўжалигидан, озиқ-овқат бозорини тўлдиришдан бошлади ва яхши натижаларга эришди. Хитойда амалга оширилган иқтисодий ислоҳотлар натижасида бозор механизми ва иқтисодиётнинг нодавлат сектори ўз мавқеини сезиларли даражада кучайтирди. Аммо давлат томонидан тартибга солиш, меҳнат бўйича тақсимлаш ва ижтимоий кафолатлар мамлакат ижтимоий-иқтисодий

ривожланишининг устувор йўналиши ҳисобланади. Ушбу моделни социалистик модель устувор мавқега эга бўлган аралаш иқтисодиёт деб ҳам аташ мумкин. Шу ўринда Хитой моделининг асосчиларидан бири Дэн Сяопиннинг қуйидаги сўзларини келтириш ўринли: «Режа» ёки «бозор» - бу капитализм ва социализмнинг туб фарқи эмас. Режали иқтисодиёт социализм деган маънони англатмайди, капитализмда ҳам режа мавжуд. Айни вақтда бозор иқтисодиёти капитализм эмас, зеро, социализмда ҳам бозор мавжуд. Режа ва бозор -иқтисодий усуллардир». Иқтисодий тараққиёт моделларининг хилма-хиллиги ривожланаётган мамлакатларга ҳам хос. Бу моделларни ривожланиш стратегиясидан келиб чиқиб шартли равишда икки гуруҳга ажратиш мумкин: экспортга йўналтирилган ва импортнинг ўрнини босишга қаратилган стратегияни танлаган мамлакатлар. Биринчи гуруҳга Жануби-Шарқий Осиёнинг «янги индустриал мамлакатлари» ни, иккинчи гуруҳга Лотин Америкаси мамлакатларининг ривожланиш моделини киритиш мумкин.

Адабиётлар : 1. Mc Connell, Brue. Economics. 17 th edition. Mcgraw-hill/Irwin, USA, 2014. 2. N.Gregory Mankiw. Principles of Economics, 7th edition. Amazon, USA 2016. 3. Paul A. Samuelson, William D. Nordhaus. Economics. 19th Edition. McGraw-Hill Companies. USA. 2015. 4. Шодмонов Ш.Ш., Ғофуров У.В. Иқтисодиёт назарияси. Дарслик. - Т.: Iqtisod - moliya , 2010. - 728 бет. 5. Мамбетжанов Қ.Қ. Ижтимоий-иқтисодий тараққиёт назарияси. Ўқув қўлланма. Т.: ТДИУ, 2015. 6. Макконнел К.Р., Брю С.Л. Экономикс: принципы, проблемы и политика: Учебник. / 17-изд. - М.: ИНФРА-М, 2009. - 916 с. 7. Нуреев Р.М. Экономическая развития: модели становления рыночной экономика: Учебник. / 2-е изд., перераб и доп. - М.: «НОРМА», 2008. - 640 с. 8. Самуэлсон Пол Э., Нордхаус Вильям Д. Экономика.: Учебник. / 18-е изд.: Пер с англ. -М.: ООО «ИД.Вильямс», 2009. - 1360 с. У

O'xshashlar

Иқтисодий ривожланишга эришишда аграр ислоҳотларнинг ўрни ва роли

Хориж инвеститциялари ва уларни молиялаштириш

Иқтисодий таҳлил

Иқтисодий индекслар

Иқтисодий тизимлар ва иқтисодий ривожланиш босқичлари