Халкаро валюта, хисоб ва кредит муносабатлари - Iqtisodiyot - Referatlar

Халкаро валюта, хисоб ва кредит муносабатлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

176 KB

Ko'chirib olish

Халкаро валюта, хисоб ва кредит муносабатлари Режа: 1. Халқаро валюта тизими. Валюта механизми ва валюта муносабатлари. 2. Валюта курси, унинг турлари ва унга таъсир этувчи омиллар. 3. Европа валюта тизими. 4. Халқаро ҳисоб-китобларнинг ташкил этилиши, шакллари ва уларни қўлланилиши. 5. Халқаро ҳисоб-китоб баланслари. 6. Халқаро кредит, унинг хусусиятлари ва гуруҳланиши. Экспорт ва импортни кредитлаш.

1. Халқаро валюта тизими. Валюта механизми ва валюта муносабатлари Миллий доирада амал қилувчи, қадр – қиймати шу мамлакат бойлиги билан таъминланган пул валюта дейилади. Валюталар бир-бирига айрибошланганда валюта муносабатлари пайдо бўлади. Бундай муносабатлар жисмоний шахслар, фирмалар, банкларнинг валюта ва пул бозоридаги халқаро хисоб- китобларни амалга оширишда содир бўлади. Валюта муносабатларининг баъзи бир элементлари қадимий Римда векселлар асосида ва бир мамлакат савдогарларининг пулини иккинчи бир мамлакат савдогарларига алмаштириб бериш заминида вужудга келган. Валюта муносабатларининг кейинги босқичи қадимий Лионда ва бошқа ғарбий Европа мамлакатларида ўтказиладиган тратта операцияларининг ривожланиши ҳисобланади. Ишлаб чиқариш кучларининг ривожланиши, жаҳон бозорининг барпо бўлиши, Халқаро меҳнат тақсимотининг чуқурлашуви ва жаҳон хўжалик тизимининг ривожланиши халқаро валюта муносабатлари ривожланишининг асосидир. Валюта муносабатлари халқаро иқтисодий муносабатларнинг бир бўлаги ҳисобланиб, унинг ҳолати миллий ва жаҳон иқтисодиётининг ривожланиш даражасига, сиёсий ҳолатга, мамлакатнинг иқтисодий потенциалига, унинг жаҳондаги мавқеига ва бошқа омилларга боғлиқ бўлади. Валюта тизими давлатлараро битим ёки миллий қонунларга мувофиқ валюта муносабатларини ташкил қилиш ва бошқариш шаклларини ўз ичига олади. Валюта тизими икки элементдан – валюта механизми ва валюта мунасабатларини ўз ичига олади. Валюта механизми деганда валюта билан боғлиқ миллий ва халқаро даражадаги хуқуқий меъёрлар ва муассасалар тушунилади. Валюта муносабатларига савол бошида тухталинди. Валюта тизимининг қуйидаги турлари мавжуд. 1. Миллий 2. Жаҳон

3. Минтақавий Миллий валюта тизими алоҳида олинган давлатнинг валюта муносабатиларини қонун асосида ташкил қилиш ва бошқариш муносабатларини ўз ичига олади. Миллий валюта тизими мамлакат пул тизимининг асосий қисмини ташкил этиб миллий валюта, валюта разервлари ҳажми ва тартиби, валюта паритети, мамлакат валюта муносабатларини бошқарувчи миллий махкамалар ва ташкилотлар статуси, валюта ва олтин миллий бозорларининг фаолият юритиш шартлари, валюта назорати, валютавий чекланишлар қоидалари, халқаро кредит воситаларини миллий пул айланишида қуллаш қоидалари ва бошқаларни ўз ичига олади. Жаҳон валюта тизими халқаро тўлов воситаларининг маълум қисми сифатида валюта курслари ва валюта ва олтин бозорлари режими, халқаро ва миллий банк ташкилотлари, халқаро кредит воситаларини муомилада қуллаш қоидалари, валютавий чеклашларни давлатлараро бошқариш усуллари ва бошқаларни ўз ичига олади. Минтақавий валюта тизими ривожланган мамлакатларнинг жаҳон валюта тизими чегарасида ташкил этилади. Унинг асоси бўлиб, халқаро меҳнат тақсимоти, ташқи савдо ҳисобланади. Минтақавий валюта тизимига мисол сифатида Европа валюта тизими ва бошқаларни курсатиш мумкин. Минтақавий валюта тизимларига баъзан улар сиёсий иттифоқ билан бирлашмаган бўлса келажаги йўқ деган қарашлар ҳам мавжуд. Жумладан, 1865 йилдан 1914 йилгача Франция, Белгия, Италия, Швеция, Греция ва Болгариялар кирган монетор иттифоқ биринчи жаҳон уруши бошланиши билан тугади. Шу каби Буюк Британия ва Ирландия, Бельгия ва Люксенбург ҳам ўзоқ вақт ягона валютадан фойдаланишган. Бунда ҳам валюта иттифоқи сиёсий интеграцияга олиб келмаган. (Ж. ЭО. 2002. №1-2. 66 стр) Ўзбекистон мустақилликга эришгач халқаро муносабатлар субъектига айланди. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгаши 1991 йил 31 августдаги қабул қилинган давлат мустақиллиги тўғрисидаги баёнотда «Ўзбекистон Республикаси Халқаро ҳамжамиятнинг тенг хуқуқли аъзоси бўлиб, халқаро ҳамжамиятнинг тенг хуқуқли

аъзоси бўлиб, халқаро муносабатларда суверен давлат, халқаро хуқуқ субъекти бўлиб чиқади» - дейилган. Ўзбекистон Республикасининг Президенти И.А.Каримов Конституциянинг 11 йиллиги муносабати билан 2005 йил декабрдаги нутқида «Ташқи сиёсатда биз ўзоқ ва яқин қўшниларимиз билан умумий тил топишимиз, улар билан дўстлик ва қўшничилик муносабатларини мустаҳкамлашимиз, АҚШ ва Европа Иттифоқи, Россия, Хитой, Япония ва Жанубий Кореа ва бошқа жахонинг етук давлатлари билан тенг хуқуқли муносабатларни ривожлантириш, ўзаро манфаат йўлида уларни имконияти ва бизга бўлган эътиборидан фойдаланиш» деган эди. Мамлакатимиз 2005 йилда 130 дан ортиқ мамлакатлар билан ташқи савдо операцияларини амалга оширди. Мамалакатимиз жами савдо айланмасининг (9500 млн АКШ доллори) 57,3 фоизи Европа мамлакатлари, 38,2 фоизи Осиё давлатлари, 4,2 фоизи Америка қитъаси давлатлари билан, 0,3 фоизи Африка ва Австралия қитъаси давлатларига тўғри келади. Ўзбекистон Республикасининг валюта қонуниятларига «Валютани тартибга солиш тўғрисида» ги Қонун (Тошкент 2003 йил), Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 15 августдаги «Ташқи иқтисодий фаолиятни амалга оширишда валюта операцияларини эркинлаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги 355-сонли Қарори ва бошқаларни кўрсатиш мумкин. 2. Валюта курси, уларни турлари ва унга таъсир этувчи омиллар Миллий доирада амал қилувчи, қадр – қиймати шу мамлакат бойлиги билан таъминланган пул валюта дейилади. Бир мамлакатнинг валютаси иккинчи бир мамлакатнинг валютасига айрибошлаш уларни шу муддатга бўлган курси асосида амалга оширилади. Бошқача айтганда пулни пулга сотилиши валюта курси дейилади. Жумладан, 2008 йилни 1 январига АҚШ долларининг сўмга нисбатан курси 1291 сўм 23 тийинни, Еврога нисбатан эса 1866 сўмни 21 тийинни ташкил этади. Валюталарнинг қуйидаги курслари мавжуд:

1. Тижорат банклари учун марказий банк белгилаган расмий курс. 2. Банкларни валюталарни сотиш ва сотиб олиш курслари 3. Валютани биржа курси 4. Тулов қобилияти паритети, инфляция ва бошқа баҳо индекслари асосида ҳисобланган реал курслар 5. Валюта операцияси турлари бўйича белгиланган спот, фарвард ва бошқа курслар 6. Валюталар савдоси асосида ҳисобланган кросс = курслар 7. Юқоридаги валюталар курслари асосида ҳисобланган ўртача ойлик, чораклик ва йиллик курслар 8. Норасмий валюта бозоридаги курс Халқаро миқёсда пулнинг қадр – қийматига қараб валюталар: 1. Конвертирланган валюта – бошқа мамлакатлар валютасига эркин алмаштириладиган пул 2. Конвертирланмаган валюта – бу ички конвертирланган бўлиб жаҳон бозорига чиқишга тусқинлик қилади. Республикамиз Президенти И.А.Каримов – 1994 йилни 1- июлидан Ўзбекистон Республикаси худудида тўла қийматли миллий валюта – ягона қонуний тулов воситаси бўлган сўмнинг муомилага киритилиши хақиқатдан ҳам инқилобий ходиса бўлди. Сўнгра сўмни ташқи валюта бозорида конвертациялаш зарур бўлади» - деган эди ва унга республикамиз 2003 йилни 15 октябридан 76 – мамлакат бўлиб эришди. Пулнинг конвертациясига эришиш ўзоқ жараён бўлиб, унга ҳар бир мамлакат ўз миллий иқтисодиётининг ривожланиш даражаси ва жаҳон молия ҳамжамияти билан ҳамкорликга тайёргарлик даражасига боғлиқ. Жумладан, Хитой ўз валютасининг конвертациясига иқтисодий ислоҳатларни иккинчи ун йиллиги охирида, Жанубий Корея 1988 йилда ислоҳатларни 30 йилидан кейин, Италия ислоҳатларни 25 йилдан кейин эришган. (журн. РДК 2001. №1. 9 стр). Конвертирлантирган валюта ишончли равишда экспорт – импорт операцияларини утказишнинг кафолатидир. Валюта курси қуйидаги омилларга боғлиқ:

1. Тулов балансининг ҳолати. Республикамиз тулов баланси 1989 йилда 125.1 млн. S, 2000 йилда 317,3, 2003 йилда 760,8, 2004 йилда 1 млн S, 2005 йилда 1317.5 млн S ижобий салдога эга 2006 йил режасига кўра у 1445 млн $ га етади. 2. Инфляция даражаси. Республикамизда 2005 йилда инфляция даражаси 7,8 фоизни, 2006 йилда 6,8 фоизни ташкил этди. Бу курсаткич 2005 йилда Россияда 10,9 фоиз, Украинада 10,3 фоизни ташкил этган. Мамалакатлар валюта курсларини таққослаганда уларни расмий курслар бўйича эмас, инфляция даражасини ҳисобга олинган ҳолдаги курслар бўйича таққослаш мақсадга мувофиқ. Жумладан, ўзбек сўмининг 1 АҚШ долларига нисбатан 2005 йилга расмий курс бўйича 1058 сўмни ташкил этган бўлса, шу санага инфляция даражасини ҳисобга олинган курс 383,41 тийинга ёки расмий курсга нисбатан 2,8 баробарга паст (БПК, 2005 йил 10-сон, 21- бет) 3. Мамлакатлар ўртасидаги миграция даражаси. 4. Сиёсий ва харбий ҳолат ва бошқалар Бошқа омиллар жумласига маҳсулотларга бўлган нарх даражасини киритиш мумкин, чунки бир мамлакат валютасини курси бошқа бир мамлакат валютасига нисбатан юқори бўлиши мумкин, аммо бозорлардаги баҳоларга нисбатан у деярли сезилмаслиги мумкин. Бу борада Республикамиз Президенти И.А.Каримов 1992 йил 2 июлдаги 12 чақириқ Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашидаги нутқида -« Бизда жудаям арзончилик деб айтсак, хато бўлади. Аммо бозорларимиздаги нархни бошқа юртлар билан солиштирсак биздаги нарх уларни олдида ҳолва бўлиб қолади.»- деган эди. 3. Европа валюта тизими. Ғарбий Европа интеграциялашувига уриниш дастлаб 1948 йилда «Маршал режаси»ни амалга ошириш учун АҚШ томонидан қўллаб –қувватланган Европа Иттифоқи Ҳамкорлик ташкилоти (ЕИҲТ) тузилди. Ушбу ташкилот етарли иқтисодий ўсишни таъминламаганлиги туфайли ҳамкорликни янги шакллари излана бошланди ва Франция илмий мактаби концепциясига биноан халқаро муносабатлар соҳасидаги

«Умумий бозор» шаклида 1957 йилда Европа Иттифоқи Ҳамжамияти (ЕИҲ) тузилди. Унга дастлаб 6 мамлакат Франция, ГФР, Италия, Бельгия, Недирландия ва Люксембург қўшилган. Унга 1973 йилда Буюк Британия, Ирландия, Дания, 1981 йилда Греция, 1986 йилда Португалия ва Испания, 1994 йилда Австрия, Швеция ва Финландия қўшилиб жами 15 мамлакатни ташкил этди. 1992 йилдан ушбу ташкилот Европа Иттифоқи (ЕИ) номини олди. 2004 йилни октябридан Европа Иттифоқига Полша, Венгрия, Чехия, Словакия, Кипр, Мальта, Латвия, Литва, Эстония ва Словения қўшилган ва мамлакатларни сони 25 тага етди. Европада ушбу сиёсий ва интеграциявий иттифоқ доирасида 1970 йилларнинг охирида иқтисодий ва валютавий иттифоқ тузиш йўллари излана бошланди. Бу уринишлар асосан Европа Ҳамжамияти мамлакатлари иқтисодини қисман назорат қилиш ва тегишли валютани эмиссия қилишнинг амалга оширувчи марказий ташкилотини тузишга қаратилган эди ва 1979 йилни 13 мартида бир неча қийин кечган музокаралардан кейин Европа валюта тизими (ЕВТ) ташкил топди. Шунинг билан бирга ЕВТ ўз ичига барча Европа мамлакатлари валюталарини қамраб олмаган, ЕВТ да валютавий тебранишлар диапозони қисқарган бўлсада валюта курсларини даврий тузатишлари юз бериб турар эди. ЕВТни амал қилиши ташқи омиллар таъсири остида қийинлашар эди. ЕВТ га АҚШ долларининг таъсири катта эди, чунки 90 йилларда ҳам Европа Иттифоқи мамлакатлари ўзаро ҳисоб- китобларнинг 60 фоизи Ақш долларида амалга оширилар эди. Шунинг учун ҳам Европа Иттифоқи доирасида ўз валютасига эга бўлиш ишлари давом эттирилди ва 1984 йилда ЕИ комиссиясининг раиси Ж.Делор томонидан Европани валютавий бирлаштириш бўйича режани тақдим этди. Бу режа қуйидагиларни ўз ичига олган: 1. ЕИ баъзи мамлакатларининг йўналтирилган иқтисодий ва валютавий сиясатини юритиш; 2. ЕИ Марказий банкини ташкил этиш; 3. Миллий валюталарнинг ЕИ умумий валютаси билан алмаштириш; Делор режасида кўзда тутилган Европа валюта Иттифоқи аъзо мамлакатлари пул- кредит сиёсатини мувофиқлаштирувчи Европа Иттифоқи Марказий банки

Германиянинг Франк-Фурт шаҳрида тузилиб 1999 йилни 1 январидан иш бошлади. ЕМБнинг дастлабки Президентлари бўлиб Голландиялик Вима Дейсенбер ва француз Жан Клод Триши ҳисобланади. Худди шу санадан, яъни 1999 йилни 1 январидан Европа Иттифоқи мамлакатлари ягона валютаси «Евро» нақд пулсиз ҳисоб-китобларда муомалага киритилди. Бунинг учун 1998 йилни 31 декабрида Евро зонасига кирадиган мамлакатлар миллий валюталарини еврога алмаштириш курслари белгиланди. Шу асосда дастлаб евро зонасига 11 Европа давлати – Австрия, Бельгия, Германия, Ирландия, Испания, Италия, Люксембург, Недирландия, Португалия, Финландия, Франция киритилди. Шу даврда Буюк Британия ва Швеция қатнашишдан бош тортган бўлса, Дания ҳуқуқий муоммолар туфайли, Греция эса талабга жавоб бермаганлиги учун «Евро зонасига» қўйилмади. Бу шу билан боғлиқки, Европа Иттифоқи давлатлари евро зонага киришлари учун қуйидаги талабларга жавоб бериши керак: 1. Охирги 2 йил давомида валюта курси ЕВТ томонидан ўрнатилаган чегарадан ошмаслиги; 2. Давлат қарзи ЯИМ нинг 60 фоиздан ошмаслиги; 3. Бюджет дифицити ЯИМ нинг 3 фоизидан ошиқ бўлмаслиги; 4. Узоқ муддатли қарзлар бўйича фоиз ставкалари Европа Иттифоқидаги инфляция суръати кўрсаткичларидан 2 банддан юқори қилиб белгиланиши; 5. Инфляция даражаси ЕИ ўртача даражасидан кўпи билан 1,5 фоизгача ошиқ бўлиши. 2007 йилда юқоридаги талаблар асосида тегишли иқтисодий ўсишга эга бўлган Кипр, Мальта ва Словения евро зонага кириши мумкин, 2009 йилдан Словакияни кириши кўзда тутилмоқда ва шунда евро зонага кирган мамлакатларнинг сони 15 тага етади. («Ўзбекистон овози» 2007 йил 12 июл) 2002 йилни 1 июлидан бошлаб дастлабки евро зонага кирган мамлакатларда миллий валюталар муомаладан чиқарилди ва умумий валюта «Евро» нақд пуллик муомалага киритилди. Дастлаб 12 млрд евро банкноти сифатида ва 7 млрд танга

сифатида муомалага чиқарилди. Қоғоз пуллар 500,200,100,50,20,10,5 евро номиналида ва тангалар 2 ва 1 евро хамда 50,20,5,2,1 сент номиналида чиқарилган. Евро тарафдорларининг фикрича уни муомалага киритилиши ЕИ мамлакатлариучун фойдали ҳисобланади. Буни кейинги йилларда уни зонасини кенгайаётганлиги хамда уни жаҳоннинг мустақил валюталаридан бирига айланганлиги ҳам исботлайди. 4. Халқаро ҳисоб – китобларнинг ташкил этилиши, шакллари ва уларни қўлланилиши. Ўзбекистон мустақилликка эришгач халкаро муносабатлар субъектига айланди. Ўзбекистон Республикаси Олий кенгашининг 1991 йил 31 августда кабул килинган давлат мустакиллиги тўғрисидаги баёнотда «Ўзбекистон Республикаси халкаро хамжамиятининг тенг хуқуқли аъзоси бўлиб, халкаро муносабатларда суверен давлат, халкаро хуқуқ субъекти бўлиб майдонга чиқади» дейилган. Қиска вакт ичида Ўзбекистон иктисодий хамкорликнинг нуфузли халкаро ташкилотлари – Халқаро валюта фонди, Халкаро тараккиёт ва тикланиш банки, Осиё тараккиёт банки, Ислом тараккиёт банки, халкаро мехнат ташкилоти, Европа тараккиёт ва такланиш банки, Халкаро молия корпорацияси, Шанхай хамкорлик ташкилоти, Бирлашган миллатлар ташкилоти ва бошка кўплаб ташкилотларга қабул килинди, кўплаб мамлакатлар билан экспорт ва импорт операциялари йўлга қўйилди. Республикамиз Президенти И.А,каримов Ўзбекистон Республикаси конституциясини 15 йиллигига бағишланган тантанали маросимда халқаро муносабатларнинг аҳамиятига тўхталиб-«Ўзбекистон ўзининг ташқи сиёсатида барча узоқ ва яқин қушнилар билан, шу жумладан АҚШ ва Европа билан ўзаро манфаатли, ўзаро ҳурмат ва ҳамкорлик алоқаларини олиб боришни доимо тарафдори ва бу йўлдан биз ҳеч қачон қайтмаймиз. Ишонч билан айтиш мумкин – бугунги кунда бундай алоқаларнинг замини тобора мустаҳкамланмоқда ва биз бундан манфатдормиз « -деган эди.

Ҳозирги вақтда республикамизнинг ташки савдодаги асосий хамкорлари булиб, Россия , АҚШ , Буюк Британия , Хитой , Қозоғистон, Эрон , Германия, Швецария ва бошка мамлакатлар хисобланади. Мустакиллик йилларида экспорт а импортни таркиби ўзгарди. Масалан, 1995 йилда пахта толасининг мамлакат экспортидаги салмоғи – 48,4 фоизни, рангли ва кора металл – 4,7%, машина ва ускуналар 2,0 фоизни ташкил этган бўлса, у 2004 йилни II чорагига келиб, мутаносиб равишда 9,1; 8,8; 5,1 фоизни ташкил этди. Кейинги йилларда пахта толаси экспорти бўйича мамлакатимизда катта ўзгаришлар содир бўлди. Агар, 2000 йилда пахта толаси экспортининг 62 фоизи Европа мамлакатларига, 23 фоизи МДҲ мамлакатларида, 15 фоизи Осиё мамлакатларига тўғри келган бўлса, 2006/2007 йил ҳосили бўйича мутаносиб бўйича 20,10,70 фоизга тўғри келади. Шундан келиб чиқиб ҳозирги вақтда ўзбек пахтасининг асосий истеъмолчилари бўлиб Хитой, Эрон, Бангладеш, Корея Республикаси Ветнам, Россия ва бошқалар ҳисобланади. Импорт операцияларида 1995 йилда Буюк Британиянинг улуши 9%, МДҲ мамлакатлари 43,5%, Россия 24,9 %, АҚШ 3,1 фоизга тенг бўлган бўлса, 2004 йили II чорагида мос равишда 3,9 %; 41,1 %; 24,9 %; ва 4,9 фоизга тенг бўлди. Экспорт ва импорт муомалалари бўйича ҳисоб-китоблар халқаро ҳисоб- китобларнинг маълум шакллари бўйича олиб борилади. Халкаро хисоб-китоб шакли деганда етказиб берилган товар (махсулот), кўрсатилган хизмат, бажарилган иш учун хак тулашнинг халкаро тижорат муомиласида, шу жумладан банк амалиётида таркиб топган усуллари тушунилади. Халкаро хисоб-китобларда кенг кўлланилаётган шаклларга куйидагилар киради: 1. Инкассо бўйича хисоб китоблар. Бу энг куп кулланиладиган шакл бўлиб, унда экспортчи банкка такдим этилган товар таксимлаш хужжатларига кура, етказиб берилган товар учун импортчидан тўлов суммасини олишни топширади ва бу суммани экспортчига утказишни сўрайди. Инкассо бўйича хисоб – китоблар, хужжатлар такдим этилиши билан боғлиқ бўлгани сабабли улар хужжатли инкассо хам дейилади.

2. Аккредитив - бу банкнинг топширикнома бўйича ва импортчи хисобидан экспортчига, хужжатларда кузда тутилганига кура, хамда аккредитивни барча шартларига риоя этиб тўлов утказиш юзасидан пул мажбуриятидир. Бу шакл импортчига камрок фойдали, чунки, у аккредитив очиш харажатларини кутаради, бу иш учун инкассо операциясига кура купрок воситачилик суммаси олинади, бундан ташкари аккредитивга қўйилган маблағ шу муддатда муомиладан чиказиб куйилади. 3. Банк чеки – бу банкнинг хорижий банк корреспондентга маълум микдордаги пулни чек эгасига унинг шу банкда мавжуд булган корреспондентлик варакасидан тўлаш тўғрисидаги ёзма буйруғи ҳисобланади. 4. Банк ўтказмаси – асосан бўнак беришда, кредитларни тўлашда қўлланилади. Унинг мохияти бир банк иккинчи банкдан маблағ олувчига шартномада кўзда тутилган суммани почта ёки телеграф оркали утказиб беришни топширади. Айни вактда вакил банклар кўрсатилади. Бу бўйича ҳисоб-китоб тез ва ишончли бўлишига карамай амалиётда кам фойдаланилади. 5. Очиқ ҳисоб варақ – бу шакл хам амалиётда кам фойдаланиладиган шакллардан бири бўлиб, унда харидор номига товарни ва товар таксимлаш хужжатларини бевосита юборилади. Бунга хам хакни шартномада курсатилган муддатда тўлаш лозим. Кейинги йилларда халкаро хисоб-китобларда кредитнинг лизинг ва бошка шакллардан хам фойдаланилмокда. Халкаро хисоб-китобларни амалга оширишда халкаро банкларнинг хизмати катта. Улар ўзларининг тизимлари оркали халкаро хисоб-китобларни амалга оширади. Турли мамлакатларнинг йирик банклари ўзаро вакиллик муносабатларини ўрнатади, яъни улар бир-бирларида «Лоро» (махаллий банкда чет эл банки хисоб варағини очиш) ва «Ностро» (ушбу мамлакат худудидаги банкнинг чет эл банкида вакиллик хисоб варағини очиш) хисоб варакларини очади. Бу банклар халкаро молия тармоғини хосил килиб, вакил банклардаги улкан вакиллик хисоб вараклари тизими оркали исталган мамлакатда катта суммадаги пулларни осонгина ўтказади.

Банклар тарихан савдогар ва саёхатчилар учун бир валютани иккинчисига алмаштириб бериш йўли билан халкаро савдо тараккиётига шароит яратиб берган. Тарихан банклар аввал ўз мамлакатларида, сўнгра унинг чегарасидан ташкарида бўлинмалари, ваколатхоналари, филиаллари, қўшма корхоналар, чет эл компаниялари оркали молия хизматларини кўрсатишган. Банк бўлинмалари - халкаро банклар фаолиятининг бошка давлатлар худудида энг кенг таркалган ташкилий шакли булиб, улар асосий идора каби тўлиқ хизматлар турини кўрсатади. Банкларнинг чет эл булинмалари юридик шахс хисобланмайди, балки факат банк корпорациясининг бош офиси уз мамлакатида жойлашади. Филиаллар - ахамияти жихатидан навбатидаги ташкилий шакл хисобланади. улар ўз сармоясига эга бўлган ва операцияларни мустакил равишда амалга оширадиган юридик шахсдан иборат. Хорижий банклар ўз фаолиятларини бошка давлат худудида янги банк таъсис килиш ёки мавжудларини сотиб олиш йўли билан ташкил килишлари мумкин. Ваколатхоналар – ташкилий шакллар ичида энг оддийси бўлиб, уларнинг асосий вазифаси – банкнинг бош компанияси, унинг исталган бўлинмаси ёки филиали хизмат кўрсатаётган мижозлар билан алокаларни саклаб туриш, шунингдек янги мижозлар топишдир. 5. Халқаро ҳисоб-китоб баланслари Халкаро иктисодий, сиёсий ва маданий алокалар тегишли давлатнинг халкаро хисоб-китоб балансларида ўз аксини топади. Халкаро хисоб-китоб баланслари – бир мамлакатнинг бошка мамлакатга нисбатан пул мажбуриятлари ва талаблари, тушумлари ва тўловлари нисбатидир. Бундай балансларнинг асосий турлари бўлиб ҳисоб-китоб баланси, карздорлик баланси ва тўлов баланси хисобланади. Хисоб-китоб баланси – мазкур давлатнинг, тулов муддатидан катъий назар, бошка давлатларга нисбатан узаро тулов ва мажбуриятларнинг маълум вактдаги

нисбатидир. Бундай талаб ва мажбуриятлар товар ва хизматларни экспорт (импорт) килиш, кредит, заём бериш (олиш) натижасида вужудга келади. Ҳисоб-китоб балансининг актив моддалари – бу тегишли келишув давридаги бир давлатнинг бошка давлатларга, янги талаблари (даъволари ва инвестициялари) йиғиндисидир. Баланснинг пассив моддалари янгидан вужудга келган мажбуриятлар ва шу давлатга хориждан килинган инвестициялари микдоридир. Давлатнинг халкаро хисоб-китоблар буйича холатини билиш учун йил охирига ёки бошига (йил давомидаги баланслар эмас) булган баланслар мухим хисобланади. У узаро талаб ва мажбуриятларни келиб чикиш муддатидан мустасно тарзда умумий суммани тавсифлайди. Балансни актив сальдоси давлатнинг бошка давлатларидан кредитни ва инвестицияни жалб этишга нисбатан уларга купрок, кредит берганини, инвестиция килганини (сарфлаганлигини) билдиради. Пассив сальдо эса давлатнинг карздорлигидан далолат беради. Халкаро хисоб-китобларда тулов балансининг таркибий кисми булган савдо балансининг ахамияти катта. Тарихан ташки савдо иктисодий алокаларни олиб бориш ва ривожлантиришнинг бошланғич нуктаси хисобланган. Шунинг учун ҳам ташки савдо тулов балансида асосий уринни эгаллайди. Товарларни экспорт ва импорт килиш жараёни ташки савдо балансида уз аксини топади. Алохида олинган давлатнинг ташки савдо баланси актив ёки пассив булиши мумкин. Бу хол мамлакатнинг ташки иктисодий алокаларининг ривожланиш даражасига, мамлакатнинг жахон бозоридаги мавкеига, унинг экспорт кудратига ва бошка сабабларга боғлик бўлади. Баъзи Япония, Германия каби ривожланган мамлакатларнинг ташқи савдо балансини актив қолдиғига эга бўлиши бу давлатларнинг бошқа хорижий давлатлар заминида иқтисодининг ривожланишига асос бўлмоқда. Савдо балансини тузилиши 4-саволда тўлов баланси таркибида берилган. Халқаро қарздорлик баланси ривожланган ва ривожланаётган мамлакатлар статистикасида кенг қўлланилиб, у ҳисоб-китоб балансига ухшайди, аммо ундан моддалари ва турли мамлакатлардаги хисоблаш услублари билан фарқ қилади.

Масалан, АҚШ да қуйидаги моддалардан иборат халкаро инвестициялар баланси ишлатилади (млрд, доллар): Баланс моддалари 1981й 1992й АҚШнинг хорижий активлари, расмий олтин валюта захиралари. 719.6 1253.7 Бошқа давлат активлари (узоқ ва қисқа муддатли заёмлар билан биргаликда) 68.7 85.5 АҚШнинг хориждаги хусусий активлари 620.8 1120.4 Шу жумладан тўғри инвестициялар 228.3 326.9 Портфель инвестициялар 63.1 156.8 АҚШ нобанк корпорацияларининг хорижий активлари. 35.9 32.9 АҚШ банкларининг хорижий активлари 293.5 603.8 Активлар жами 1738.5 3096.3 Хорижий инвесторлар олдида АҚШнинг мажбурияти 578.7 1786.2 Хорижий хукумат куйилмалари (асосан АҚШ қимматли қоғозларига) 180.4 322.1 Бошқа мажбуриятлар (асосан хусусий) 398.3 1464.1 Шу жумладан тўғри инвестициялар 108.7 328.9 Портфель инвестициялар 93.6 490.2 АҚШ нобанк корпорацияларининг мажбуриятлари (хорижий) 30.6 35.5 АҚШ банкларининг хорижий мажбуриятлари 165.4 609.5 Пассивлар жами 1353.4 4217.4 АҚШ халкаро инвестициялар баланси 140.9 -532.5 Жадвал маълумотларига кўра, АҚШ 80-90 йилларда кредитордан нетто қарздорга айланган. Кўпчилик ривожланаётган давлатлар ҳам нетто – қарздордир. Аммо “иссиқ пуллар” (бўлар бир мамлакатдан бошқасига осон ўтказиладиган, валюта курси ва фоиз ставкаси ўзгариши натижасида фойда олиш максадидаги маблағлар) оқими сабабли эмас, балки чет эл қарзлари ва заёмларига кўп мурожаат қилиш натижасидир. Бу шу гуруҳ давлатларда ташқи қарз муомиласининг чуқурлашувига олиб келди. 90-йиллар бошида шу давлатларнинг қарзида 1.5 трлн, долларни ташкил этди. Халқаро ҳисоб-китоб баланслари ичида марказий ўринни тўлов баланси эгаллайди. У мамлакатнинг ташки иктисодий алокаларининг масштаби, таркиби ва хусусияти тўғрисида миқдор ва сифат тавсифини беради.

Тўлов баланси – аниқ бир вақт мобайнидаги чет элдан келган тушумлар ва чет элга килинган тўловлар миқдорининг нисбатидир. Халқаро иқтисодий алоқалар натижасини баҳолаш ва кўламини хисоблашга уринишлар XIV аср охирига тўғри келди. ХХ аср бошларида АҚШ ва Англияда тўлов балансини тузиш усуллари кенг ривож топди. 1923 йилда АҚШда 1922 йилги кўрсаткичлар натижалари бўйича тўлов балансини тузиш ва уни эълон қилишга ўриниш бўлган. 1943 йили Америка иқтисодчиси Х.Лэри АҚШнинг 1919-1939 йилги тўлов балансини тузди. Унинг асосида иккинчи жахон урушидан кейин тўлов баланси тузилди. 1946 йилдан бошлаб квартал ва йиллик тўлов баланслари ҳисоботлари АҚШ савдо вазирлиги журнали “Сервей оф каррент бизнес” да чоп этила бошланди. 1947-йил БМТ хужжати сифатида тўлов баланси схемаси яратилди. У ХВЖнинг тўлов балансини тузиш шакллари ва тамойилларини ишлаб чикишига асос бўлди. Хозирги тўлов баланси даврли ва фурсатли бўлади. Даврли тўлов баланси аник бир вакт (йил, ой, чорак) оралиғида тушумлар ва тўловларнинг ўзгаришини ва давлатнинг ташки иктисодий фаолият сохасидаги узгаришлар ва иктисодий холати, ривожланишини ифодалайди. Фурсатли (аник бир муддатдаги) тўлов баланси статистик курсаткичларни чоп этиш шаклида эълон қилинмаса хам, маълум бир вактда бажарилиши лозим бўлган кунлик тулов ва тушумлар нисбатини ифодалайди. Тўлов баланси ҳисоб-китоб балансидан қуйидагилар билан фарқ қилади: - тўлов балансида мамлакатнинг валюта тушумлари ва тўловлари ўз ифодасини топади, ҳисоб балансида эса давлатнинг ташқи иқтисодий алоқалари бўйича тўлов ва мажбуриятлари ҳисобга олинади. -тўлов балансида хисоб-китоб балансида ўз ифодасини топган ҳали «узилмаган» берилган ва олинган кредитлар хисобга олинмайди. - тўлов баланси фақат реал тушум ва тўловларни ифодалайди, ҳисоб китоб баланси эса ҳали тўланмаган қарз ва мажбуриятларни ҳам ўз ичига олади. - тўлов ва ҳисоб-китоб балансларининг охирги сальдолари актив ва пассив бўлиши моҳияти жиҳатидан мос келмайди ва қарама қаршидир. Чунки кредитор

давлатларнинг ҳисоб-китоб баланслари асосан актив, тўлов баланслари эса пассив (АҚШ, Германия, Япония ва бошқалар) бўлиши мумкин. Қарздор мамлакатларда эса пассив ҳисоб-китоб баланси сальдоси баъзи вактларда актив тўлов баланси сальдосига тўғри келади. - тўлов баланси фақат тўланган экспорт ва импорт операцияларини ўз ичига олади, ҳисоб-китоб баланси эса тўланмаган, кредитга берилган товар айланишини хам ўз ичига олади. Шундай қилиб, тўлов ва хисоб – китоб баланслари орасидаги фарқ халқаро кредит муносабатларининг ривожланиши билан аникланади. Тўлов баланси қуйидаги қисм ва бўлимларга эга: Тўлов баланси Тушумлар (+) Тўловлар (-) I. Жорий операциялар баланси IА Савдо баланси I. Товарлар экспорти 1. Товарлар импорти IБ Хизматлар ва нотижорат тўловлари баланси a) Нофактор хизматлар бўйича тушумлар b) Юк ташиш ва суғурта c) Сафарлар d) Бошқа нофактор хизматлар e) Фактор даромадлари тушумлари f) Трансферт тушумлар a) Нофактор хизматлари бўйича тўловлар b) Юк ташиш ва суғурта c) Сафарлар d) Бошқа нофактор хизматлар e) Фактор даромадлари тўлови f) Трансферт тўловлари. II. Капиталлар ва кредитлар харакати баланси. a) Бевосита инвестициялар келиши b) Мажмуа инвестициялар келиши c) Ссуда капиталининг келиши a) Бевосита инвестициялар кетиши b) Мажмуа инвестициялар кетиши. c) Ссуда капиталининг кетиши. III. Мамлакат олтин ва валюта захираларидаги I ва II баланслар ўрнини тўлдирувчи ўзгаришлар. Олтин ва валюта захираларининг камайиши (соф чиқиб кетишининг Олтин ва вадюта захираларининг кўпайиши (соф маблағ келишининг

ўрнини тўлдириш “+”). ютилиб кетиши “-”). Тўлов баланси таркибида савдо баланси асосий ўринни эгаллайди, чунки у билан мамлакат ташқи иқтисодий ахволига баҳо берилади. Агар мамлакатнинг экспорти маълум даврда импортдан ортиқ бўлса, савдо баланси актив (мусбат сальдо), унинг акси пассив (манфий сальдо) бўлади. Бу албатта ташқи ва ички омилларга хам боғлиқ. Жумладан пахтанинг нархи дунё бозорида сезиларли даражада ортиб шу даражада барқарор турса, республикамиз экспортида (чунки уни ва бошкаларни салмоғи юқори) савдо балансини мусбатлиги таъминланади. Жумладан, Ўзбекистон Республикасининг савдо баланси 1999 йилда 125,1 млн $, 2000 йилда 317,3 млн $, 2001 йилда 33,5 млн $, 2002 йилда 276,4 млн $, 2003 йилда 760,8 млн $, 2004 йилда 1 млрд $, 2005 йилда 1.3 млрд $ ва 2006 йилда 1,5 млрд доллар миқдоридаги мусбат қолдиққа эга. 2007 йилда бу курсаткич 2,0 млрд $ ни ташкил этди. Тўлов балансидаги фактор хизматларига мамлакатнинг чет элга тадбиркорлик ёки ссуда капитали шаклидаги инвестициялардан тушумлар ва тўловлар киритилади. Нофактор хизматлар оқимига саёҳлик, транспортда йўловчилар ва юклар ташиш, суғурта, телекоммуникациялар учун тушум ва тўловлар киради. Хизматлар баланси муддатлари бўйича харакатини кўпинча “кўринмас операциялар” ҳам дейилади. Келажакда мамлакатимиздаги диний ва маданий ёдгорликларни ҳисобга олган ҳолда хизматлар баланси хам тўлов балансининг асосий бўлимларидан бири бўлиб қолади. Трансферт тўловлари – кам таъминланган ахоли гурухлари, ногирон, қария ва бошқаларга (ишсизларга) нафақа тўлаш бўйича тушум ва тўловлардир (Ё.Абдуллаев “Бозор иқтисодиёти асослари” Тошкент 1997 йил 309-бет) . Капиталлар ва кредитлар харакати баланси халкаро капитал ва кредит шаклида валюта маблағларининг келиши ва чиқиб кетишининг нисбатини акс эттиради. Капитални харакати тадбиркорлик ва ссуда инвестициялари шаклида юз бериши мумкин. У облигациялар, акциялар, бошқа қарз мажбуриятларини олиш-сотиш жараёнида амалга оширилади. Агар Ўзбекистоннинг давлат акциялари чет

мамлакатлардаги инвесторлар томонидан сотиб олинса, чет эл капитали келган бўлади ва унинг акси. Бунда хам ушбу баланс манфий ва мусбат колдикга эга бўлади. Жорий операциялар баланси ва капиталлар харакати баланси умумий тақчиллигининг урнини тўлдирувчи муҳим таркибий қисм бўлиб тўлов балансининг “мамлакат олтин ва валюта захираларидаги ўзгаришлар” бўлими хисобланади. Агар тўлов балансининг актив сальдоси жорий операциялар балансининг манфий сальдосини копламаса, ёки аксинча жорий операциялар балансининг актив сальдоси капитал маблағлар харакати баланси манфий сальдосини копламаса ва нихоят мазкур балансларнинг иккаласи хам манфий соф қолдиққа эга бўлса, мамлакатда илгари жамғарилиб қўйилган валюта захиралари ташқи қарзни қоплаш учун ишончли манба бўлиб хизмат қилади. 6. Халқаро кредит, унинг хусусиятлари ва гуруҳланиши. Экспорт ва импортни кредитлаш. Халқаро муносабатларнинг маълум қисми халқаро кредит муносабатларига тўғри келади. Халқаро кредит қуйидаги хусусиятларга эга: - Қарз олувчи ва қарз берувчи сифатида давлат, ташкилот ва муассасалар, хуқуқий шахслар (банклар, компаниялар), халқаро валюта кредит ташкилотлари қатнашади. - Қарзга олинган маблағлар қарз олувчи мамлакат томонидан даромад келтирувчи капитал сифатида ишлатилади. - Қарз берувчи мамлакатга тўланадиган кредит фондининг манбаси қарз олувчи мамлакат аҳолиси томонидан яратилган миллий даромад ҳисобланади. Халқаро кредит давлат ва халқаро институтлар иштирок этган муносабатларда пул (валюта) шаклида, ташқи савдо фаолиятида эса товар шаклида бўлиши мумкин. Халқаро кредит халқаро иқтисодий муносабатлар доирасида қуйидаги функцияларни бажаради: - мамлакатлар ўртасида капиталнинг қайта тақсимланишини таъминлайди. - капиталнинг марказлашувига шароит яратади ва бу жараённи тезлаштиради.

- ҳар хил валюталарда халқаро хисоб-китобларни олиб боришда муомила харажатларини қисқартиради. Халқаро кредит XIV-XV асрларда халқаро савдо муносабатлари асосида пайдо бўлган. Халқаро кредит қуйидаги белгилари бўйича гуруҳланади: 1. Характерига кўра: давлатлараро, хусусий, фирма кредитлари. 2. Шаклига кўра: давлат, банк, тижорат. 3. Кўринишига кўра: товар шаклида (экспортердан импортерга), валюта (банкдан) шаклида. 4. Валюта турига кўра: қарздор мамлакат валютасида, кредитор мамлакат валютасида, учинчи мамлакат валютасида ва маълум ҳисоб бирликларида (ЭКЮ, СДР, Евро ва бошқалар). 5. Муддатига кўра: қисқа – 1 йилгача, ўрта – 1-5 йилгача ва ўзоқ муддатли – 5 йилдан ортиқ. 6. Таъминланганлигига кўра: таъминланган (товар – моддий қийматлар билан – кучмас мулк ва бошқалар), хужжатлар билан (товар хужжатлари, векселлар, қимматли қоғозлар ва бошқалар). 7. Ташқи савдодаги ўрни бўйича: экспортни кредитлаш, импортни кредитлаш. Экспортни кредитлаш қуйидаги шаклларда олиб борилади: 1. Харидор бунаклари шаклида юзага келувчи кредит муносабатлари бўлиб, бунда харидор бунаклари бирор бир мамлакатга ёки экспортерга берилади. Харидор бунакларининг моҳияти: биринчидан, улар хорижий буюртмачининг буюртмасини таъминлашнинг асоси сифатида хизмат қилади, иккинчидан, бунак сўммаси экспортер капиталининг салмоғини оширади. 2. Банк томонидан кредитлаш шаклларига кўра: эксортёр мамлакат гарови остида кредит бериш, импортер мамлакатдан товар хужжатлари ёки товарларини гаровга олган холда кредит бериш. Банк билан анча вақтдан бери бирга ишлаб келаётган ишончли йирик экспортёр фирмалар банкдан товарларни гаровга қуймасдан банк кредитини олишлари мумкин.

Импортни кредитлаш ҳам тижорат ва банк кредити шаклида берилади. Тижорат ёки фирма кредитлари иккига бўлинади. 1. Очиқ хисоб бўйича кредит (экспортер юкланган товарларни импортер қарзи сифатида унинг хисобига ёзиб қуяди, импортер эса кредитни маълум бир муддатда тўлаш жавобгарлигини олади). Бунда қарздорлик даври тугатилиб борилади. Товар ҳам ўз навбатида мунтазам жунатилиб турилади. Бунда банклар савдо контр- агентлари хисоб-китобларида воситачи функциясини ўтайди. 2. Харидорнинг туловга лаёқатлик хатарини камайтириш бўйича ташқи савдога бериладиган кредитларни суғурталаш. Импорт бўйича банк кредитлари вексел бўйича қуйидагича бўлиши мумкин: 1. Акцептли кредит – акцепт ёки импортер банкнинг экспортер траттасини тўлаш розилиги билан берилади. Бунда импортер тулов вақти келганда банкка қарз сўммасини маълум қилади, банк унинг экспортер олдидаги жавобгарлигини ёпади. 2. Акцептли-рамбурсли кредит – импортерга хизмат килувчи хорижий банк томонидан кафолатлаш шарти билан банк томонидан векселни акцептлаш орқали амалга оширилади. Товарларни кредитга сотишда факторинг (факторинг компаниялари), форфейтинг операцияси (экспортер томонидан импортерга талаб хуқуқи банк форфейторига берилади, у эса ўз навбатида бу хуқуқни сақлаши ёки халқаро бозорда сотиши мумкин) усулларидан ҳам фойдаланилади.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси, Тошкент, 2001й. 2. Банклар ва банк фаолияти тўғрисидаги қонун , Тошкент,1996й. 3. Марказий банк тўғрисидаги қонун , Тошкент, 2002й. 4. Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисидаги қонун , Тошкент, 2007й. 5. Банк сири тўғрисидаги қонун , Тошкент, 2003й. 6. Валютани тартибга солиш тўғрисидаги қонун, Тошкент, 2003й. 7. Давлат бюджетининг ғазна ижроси тўғрисидаги қонун , Тошкент, 2007й. 8. Фуқароларни жамғариб бориладиган пенсия таъминоти тўғрисидаги қонун, Тошкент, 2004й. 9. Кредит уюшмалари тўғрисидаги қонун , Тошкент, 2006й. 10. Ташқи иқтисодий фаолият тўғрисидаги қонун , Тошкент, 2003-й. 11. Бюджет тизими тўғрисидаги қонун , Тошкент, 2007й. 12. Ўзбекистон Республикасининг Мехнат Кодекси, Тошкент, 1995й. 13. Фермер хўжалиги тўғрисидаги қонун , Тошкент, 2004й. 14. www.ziyonet.uz 15. www.nur.uz

O'xshashlar

Халкаро валюта кредит муносабатлари

Жахон бозори. Халкаро валюта ва кредит муносабатлари

Халқаро савдо. Халқаро валюта ва кредит муносабатлари

Ташқи иқтисодий фаолиятида валюта ва кредит муносабатлари

Ҳалқаро валюта муносабатлари