Халқаро маркетинг - Iqtisodiyot - Referatlar

Халқаро маркетинг

Yuklangan vaqt:

23.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

192.5 KB

Ko'chirib olish

Халқаро маркетинг Режа: 1. Халқаро маркетинг тушунчаси, моҳияти, мазмуни ва хусусиятлари 2. Халқаро маркетинг муҳити 3. Халқаро маркетинг тадқиқотлари 4. Хорижий фирмалар ва уларнинг товарлари ҳақида ахборот 5. Хорижий бозорларда маҳсулотлар рақобатбардошлиги 6. Фирманинг бозор фаолияти бўйича маркетинг стратегиялари 7. Фирманинг ташқи бозорларга чиқиши бўйича маркетинг стратегиялари 8. Ташқи бозорда нарх сиёсати ва халқаро нархларнинг шаклланиши

Халқаро маркетинг тушунчаси, моҳияти, мазмуни ва хусусиятлари Ташқи иқтисодий фаолият фирмаларнинг ишлаб чиқариш-хўжалик, ташкилий-иқтисодий ва ташкилий функциялари йиғиндисини ифодалайди. Ўзбекистон Республикасининг «Ташқи иқтисодий фаолияти тўғрисида» ги Қонунига кўра ташқи иқтисодий фаолият деганда Ўзбекистон Республикаси давлат идораларининг, юридик ва жисмоний шахсларининг хорижий давлатлар, уларнинг юридик ва жисмоний шахслари, халқаро ташкилотлар билан ўзаро фойдали ҳамкорлик ўрнатишга, бундай ҳамкорликни ривожлантиришга қаратилган жами амалий ҳаракатлари тушунилади. Ташқи савдо операциялари комплекси бешта таснифлаш мезони бўйича гуруҳларга ажратилиши мумкин: ♦савдо йўналишлари; ♦товарлар ва хизматлар турлари; ♦товарларнинг тайёрлик даражаси; ♦қўлланадиган савдо усуллари; ♦савдонинг ташкилий шакллари. Миллий (ички) маркетинг халқаро маркетингдан илгари пайдо бўлгани ва ривожлагани сабабли унда фойдаланиладиган стратегия, тамойил ва услубиятлар халқаро маркетинг учун ҳам хосдир. Шу билан бирга, халқаро бозорга чиқишда фирма фақат илгари ўзлаштирилган маркетинг воситаларини қўллаш билан чекланиши мумкин. Тамомила янги вазият, хилма-хил ташқи муҳит, асосий омиллар сонининг ўсиши фирма халқаро фаолиятида ўзига хос муҳит шаклланишига олиб келади (ташқи иқтисодий фаолият рискларини бошқариш, халқаро молиявий менежмент, халқаро савдо иши ва ҳ.к.). Халқаро бозорга чиқишда фирма ушбу мамлакат хусусиятларига боғлиқ ҳолда ўзгариб турадиган, нотаниш фаолият шароитларига дуч келади. Бу эса қуйидаги оқибатларга олиб келиши мумкин: ♦фирма фаолиятини ахборот билан таъминлашга эҳтиёж ортади;

♦фирма фаолиятининг турли соҳаларини мувофиқлаштириш ва унинг турли бўлинмалари ҳаракатлари мувофиқлаштирилган бўлишига талаблар кучайтирилади; ♦риск умумий даражаси ортади, фирма фаолиятида қўшимча риск турлари пайдо бўлади. Шундай қилиб, халқаро маркетинг ташқи бозорларга чиқишда мустақил фаолият соҳасини ифодалайди. уни қуйидаги тарзда таърифлаш мумкин. Халқаро маркетинг бу - бозор муҳитига таъсир кўрсатиш ва унинг шароитларига биттада нортиқ мамлакатда фаолият кўрсатадиган фирмани мослаштириш бўйича чора-тадбирларни режалаштириш, амалга ошириш, назорат ва таҳлил қилиш тизими. Халқаро маркетинг қисқароқ ва умумлаштирилган тарзда ўз мамлакати ҳудудидан ташқарида фирманинг ташқи иқтисодий фаолиятни амалга ошириш бўйича чора-тадбирлари комплекси сифатида тавсифлаш мумкин.

Халқаро маркетинг, унинг назарияси, услубият ва инфратузилмаси ривожланишида нафақат маркетинг фаолияти билан шуғуланадиган фирмалар, балки ихтисослашган халқаро ташкилотлар ҳам фаол роль ўйнайди. Уларнинг орасида энг машҳур ва аҳамиятга эга бўлганлар - Европа жамоатчилик фикрини ўрганиш ва маркетинг жамияти ( ESOMAR ), Халқаро маркетинг федерацияси ( IMF ). 1932 йил ташкил этилган ва ҳозирги пайтда ТМК маъмурияти вакиллари, ўқитувчилар ва илмий ходимлар қаторидан 25 мингдан ортиқ аъзога эга бўлган Америка маркетинг ассоциацияси ( АМА ) моҳиятан халқаро мақомга эга. Жаҳон иқтисодиётининг глобаллашуви ва байналмилаллашув жараёни жаҳон бозорида чуқур ўзгаришларга олиб келди. Бундан ўн йил олдин миллий чегаралар доирасида ўзини бемалол ҳис қилиб юрган кўплаб корхоналар ўсиб бораётган рақобатга дуч келди ва ташқи бозорларда янги ўсиш катализаторлар излашга мажбур бўлди. Халқаро маркетингдан фойдаланиш фақат савдо операцияларига алоқадор эмас, балки ташқи иқтисодий алоқаларнинг бошқа соҳаларида ҳам амал қилади: қўшма корхона ва шўъба корхоналар ташкил этиш, илмий- техник айирбошлаш, лицензия ва ноу-хаулар бериш, транспорт, суғурта, туристик ва бошқа хизматлар кўрсатиш; халқаро ижара операциялари ва ҳ.к. Халқаро маркетингнинг замонавий моделини шартли равишда ишлаб чиқариш-инвестицион модель деб аташ мумкин (аввалги савдо-воситачилик моделидан фарқли равишда). У сифат ўзгаришларига учради, халқаро маркетингда кўпинча нафақат миллатлараро, балки глобал маркетинг сифатида кўриб чиқиладиган юқори даражага эришди. " Coca - Cola ", " IBM ", " Procter & Gamble " каби жаҳонга машҳур америка фирмалари ҳозирги даражасига эришганинг асосий сабаби аввало шундаки, улар жаҳон бозорига, хусусан, халқаро маркетингдан фойдаланиш ҳисобига чиқдилар ва уни муваффақият билан ўзлаштириб олдилар. Ҳар бир миллий бозор доимо чегараланган бўлади: аҳоли сони билан, талабдаромад- длар билан. Шу сабабли

барча ривожланган мамлакатлар ва уларнинг энг йирик компаниялари доимо янги бозорлар излайдилар. Ташқи бозорга чиқиш ва унда ишлашда корхона тамомила янги вазиятга ва қарор қабул қилишга таъсир этувчи омиллар сонининг ортишига дуч келади. Халқаро маркетинг муҳити Бозорда фаолият кўрсатаётган фирмалар атрофида юзага келадиган турли ёпиқ алоқа тизимларида маркетинг назарияси ички ва ташқи муҳитни фарқлайди. Ички муҳитга фирманинг функционал структуралари; товарлар ишлаб чиқиш, ишлаб чиқариш ва сотиш тизими; кадрлар малакаси ва улардан фойдаланиш; турли бошқарув даражалари ўртасида ахборот узатиш тизимлари ва ҳ.к. киради. Ташқи (атрофдаги) муҳит - жуда мураккаб тизим бўлиб, унга рақобатчилар, харидорлар, воситачилар, молиявий муассасалар, божхона ва бошқа ҳукумат органлари киритилади. Ташқи муҳит шароитларини баҳолашда мамлакатдаги иқтисодий вазият, сиёсий муҳит, табиий шароитлар, маданий ва бошқа анъаналар, фан-техника ютуқлари ва бошқалар муҳим роль ўйнайди. Ташқи муҳит кўрсаткичларини тўғри баҳолаш, ундан маркетинг стратегияси ва тактикасида фойдаланиш халқаро маркетинг учун ўта муҳим аҳамият касб этади, фирманинг ташқи иқтисодий фаолияти натижаларига ҳал қилувчи таъсир кўрсатиши мумкин бўлади. Ички ва ташқи муҳит омилларини икки гуруҳга ажратиш мумкин: 1) фирма томонидан бошқариладиган омиллар; 2) фирма томонидан бошқарилмайдиган (демак, фирманинг ўзига мослашишини талаб қиладиган) омиллар. Халқаро маркетингга нисбатан ташқи муҳит кўпинча икки қисмга бўлинади: иқтисодий ва маданий муҳит. Бироқ батафсилроқ ўрганиш учун уни тўрт қисмга: иқтисодий, ижтимоий-маданий, сиёсий-ҳуқуқий ва табиий соҳага ажратиш мақсадга мувофиқ.

Мамлакат иқтисодий муҳити товар ва хизматлар истеъмолининг ҳозирги ва потенциал имкониятларини кўрсатади. Иқтисодий муҳитни тавсифлайдиган асосий кўрсаткичлар: турмуш даражаси, ялпи миллий маҳсулот, иқтисодиётнинг ривожланиш даражаси ва миллий валюта барқарорлиги. Ялпи миллий маҳсулот (ЯММ) бу - мамлакатда йил давомида яратилган товарлар ва хизматлар умумий қиймати. ЯММ умумий ҳажми ва унинг аҳоли жон бошига тўғри келадиган кўрсаткичлари мамлакат фаровонлигининг энг тез-тез фойдаланиладиган индикаторлари саналади, чунки улар мунтазам чоп этилади ва уларни бошқа мамлакатлар кўрсаткичлари билан таққослаш мумкин бўлади. Бироқ жон бошига тўғри келадиган ЯММ ўртача ҳажми ҳақидаги маълумотлар ёлғон бўлиши ҳам мумкин. Биринчидан, улар даромад тақсимланишини эмас, балки фақат ўртача қийматларни кўрсатади. Иккинчидан, бир хил даромад одамларга турли мамлакатларда турлича турмуш даражасини таъминлаши мумкин. Турмуш даражаси мамлакатда истеъмол қилинадиган товарлар ва хизматлар ўртача миқдорини тавсифлайди. Уни ўлчашда фойдаланиладиган йўллардан бири - ўртача ишлаётган одамга у ёки бу миқдорда озиқ-овқат, кийим-бош ва бошқа товарлар харид қилига пул ишлаб топиш учун зарур бўлган вақт узунлигини аниқлашдир. Мамлакатнинг иқтисодий ўсиш даражаси кўп жиҳатдан халқаро маркетингдан фойдаланиш имкониятларини белгилаб беради. Энг кичик имкониятлар одатда ривожланган мамлакатларда бўлади, бироқ уларда аҳоли сони қоидага кўра, барқарор бўлади, кўплаб маҳсулот турларини сотиш эса тўйиниш босқичига етади. Ривожланаётган мамлакатларда эса аҳоли сони тез ўсади ва гарчи, ҳозирги пайтда уларда импорт нисбатан кичик бўлсада, халқаро маркетинг нуқтаи-назаридан энг узоқ муддатли истиқболга айнан шу мамлакатлар эга. Валюта барқарорлиги халқаро маркетингда албатта ҳисобга олинади, чунки фирманинг миллий валютасига нисбатан хорижий валюта курсининг

тебраниши товарлар сотуви ва фойда ҳажмига сезиларли таъсир кўрсатиши мумкин. Халқаро маркетинг тадқиқотлари Назарий ва амалий фаолиятда кўпинча «маркетинг» ва «маркетинг тадқиқоти» ( marketing research , MR , МТ ) атамалари ўртасига тенглик белгиси қўйилади. Бундай соддалаштириш доим ҳам ўрни эмас, чунки у бутун маркетинг фаолиятида маркетинг тадқиқотлари аҳамиятининг ўта муҳим эканлигини кўрсатади. Маркетинг тадқиқоти бу - тижорат рисклари ва ахборот ноаниқлигини пасайтириш мақсадида товарлар ва хизматлар маркетинги билан боғлиқ маълумотлари систематик равишда тўплаш, қайд қилиш ва таҳлил қилишдир. Маркетинг тадқиқотларини қўллаш соҳаси чегараланмаган, шу сабабли жаҳон амалиётида энг кўп учрайдиган асосий тадқиқот турларини ажратиб ўтамиз: ♦ бозорни тадқиқ этиш (Market Research); ♦ сотувни тадқиқ этиш (Sales Research); ♦ иқтисодий та ҳл ил (Business Economics Research); ♦ рекламани тадқиқ этиш (Advertising Research); ♦ харидорлар хулқ - атворини ўрганиш ёки мотивацион таҳлил (Motivations Research). Йирик хорижий фирмаларнинг аксарияти (80% га яқин ) ўзининг маркетинг тадқиқотлари бўлимига эга саналади . Бу бўлимларнинг ходимлари орасида статистиклар, иқтисодчилар, социологлар, психологлар ва ҳ.к. ни учратиш мумкин. Улар томонидан ўтказиладиган тадқиқот турлари жудаям хилма-хилдир. Маркетинг тадқиқотларини батафсилроқ кўриб чиқишга киришишдан олдин эслатиб ўтиш жоизки, одатда халқаро маркетинг тадқиқотидан олдин қизиқтираётган мамлакат ҳақида умумий маълумотлар, жумладан: ҳудудининг ҳажми, аҳоли сони, миллий ресурслари, давлат

тузуми, иқтисодиёт структураси, пул тизими, ижтимоий-маданий хусусиятлари таҳлил қилинади. МТ тематикаси ва кўламидан қатъи назар, исталган маркетинг тадқиқоти ўтказишнинг қуйидаги асосий босқичларини ажратиб кўрсатиш мумкин: ♦ МТ муаммоларини аниқлаш ва мақсадларини белгилаш МИ. ♦ ахборот манбалари танлаш. ♦ иккиламчи ахборот тўплаш ва таҳлил қилиш. ♦зарур бирламчи ахборот тўплаш услубияти ва мазмунини белгилаш. ♦ маълумотларни таҳлил қилиш, хулоса ва тавсиялар ишлаб чиқиш. ♦ олинган натижаларни тақдим этиш ва амалий фойдаланиш. Маркетингда барча тадбирлар бозорларни билишга асосланади. Бу жиҳатдан халқаро маркетинг ҳам истисно эмас. Ички ва ташқи бозорларда маркетинг тадқиқотлари ўртасида жиддий фарқ йўқ; иккала ҳолатда ҳам бир хил тамойиллар ва усуллар фойдаланилади. Бироқ хорижий бозорлар фаолият хусусиятлари ва уларда ишлаш шароитлари изоҳланадиган ўзига хосликлар мавжуд бўлиб, ташқи савдо маркетингига уларни ҳисобга олиш зарур бўлган жиҳатларни бахш этади. Биринчи навбатда, бу МТ мазмуни ва структурасига таъсир этади. Ташқи бозорларда ўтказиладиган МТ одатда икки «блок» дан иборат бўлади- бозорни тадқиқ этиш ҳамда «блок» ларнинг ҳар бирида тор амалий вазифаларни ажратган ҳолда фирманинг потенциал имкониятларини тадқиқ этиш. Бозорни тадқиқ этиш қуйидагиларни ўз ичига олади: ♦ талабни, товар таклифини ва уларнинг нисбатини ўрганиш; ♦ бозорнинг ривожланиш истиқболларини таҳлил қилиш; ♦ савдо шакллари ва усулларини ўрганиш; ♦ қизиқтираётган товар харидори бўлган фирмаларни ўрганиш; ♦ рақобатчилар фаолиятини баҳолаш; ♦ тижорат амалиёти, транспорт, ҳуқуқий, ижтимоий-сиёсий ва бошқа шароитларни ўрганиш. Фирма имкониятларини тадқиқ этиш қуйидагиларни тақозо этади: ♦ фирманинг хўжалик фаолиятини таҳлил қилиш;

♦ реал ва потенциал рақобатчилар ҳаракатларини таҳлил қилиш; ♦ маҳсулот рақобатбардошлигини таҳлил қилиш; ♦ фирма рақобатбардошлигини таҳлил қилиш; ♦ фирманинг потенциал рақобат имкониятларини баҳолаш. Тадқиқот ўтказиш техникаси, ахборот таркиби, ахборот олиш ва фойдаланиш усулларига қараб, ташқи иқтисодий фаолиятда маркетинг тадқиқотларини қуйидаги турларга ажратиш мумкин. Кабинет тадқиқотлари ( desk research ) одатда иккиламчи ахборот асосида амалга оширилади ва кўриб чиқилаётган соҳага нисбатан қўллаганда қуйидаги маълумотлар ҳақида умумий тасаввурлар беради: ♦ божхона қонунчилигининг ҳолати; ♦ жаҳон товар бозорининг ҳолати ва ривожланиш истиқболлари; ♦ алоҳида ҳудудлар конъюнктурасининг ҳолати ва ривожланиш тенденциялари; ♦алоҳида мамлакатлар иқтисодиётининг ҳолати; ♦ алоҳида мамлакатларнинг савдо-сиёсий режимлари; ♦ бозорнинг очиқлиги, унинг ҳудудий узоқлиги; ♦ турли транспорт воситаларида ташиш қиймати ва ҳ.к. Кабинет тадқиқотлари нисбатан арзон бўлиб, фирмани қизиқтирадиган саволларга тезда жавоб топиш имконини беради. Уларда ҳукумат ҳисоботлари, ташқи савдо ташкилотларининг досьеси, компьютер маълумотлар тўплами ва ҳ.к. ни ўрганиш натижасида олиш мумкин бўлган иккиламчи ахборот фойдаланилади. Одатда дала тадқиқотлари йўли билан қиммат ва сермашаққат бирламчи ахборот олишга киришишдан олдин халқаро бозорларда маркетинг тадқиқотлари ўтказиш шундай ишлардан бошланади. Дала тадқиқотлари ( field research ) ушбу ҳолатда фирмани қизиқтираётган бозорни бевосита жойида тадқиқ этишни ифодалайди. У бозорни ўрганишнинг энг самарали усули ҳисобланади, чунки ноёб бирламчи ахборот олишга имкон беради, лекин шу билан бир пайтда энг қиммат ва мураккаб

тадқиқот ҳам саналади, шу сабабли унга фақат йирик компанияларгина мурожаат қилади. Ушбу усулнинг афзаллиги шундаки, у потенциал харидорлар билан шахсий мулоқот ўрнатиш, харидорлар ўртасида анкета сўровлари ўтказиш ва ҳ.к. имконини беради. Бозорни жойида ўрганиш қимматга тушсада, реал харидорлар талабини баҳолаш имконини берадиган, унинг омилларини шакллантирадиган бирламчи ахборот олиш ва уни қайта ишлаш, фирма раҳбарияти томонидан хорижий бозорда ҳаракат стратегияси ва тактикасини ишлаб чиқишда натижаларни ҳисобга олиш имконини беради. Лекин шунга қарамай, бир қатор объектив сабаблар туфайли хорижий бозорларда маркетинг тадқиқотлари асосан иккиламчи ахборотга асосланади. Ички бозорларда кенг фойдаланиладиган анкета сўровлари мамлакат ҳудудидан ташқарида камдан-кам ишлатилади, бирламчи маркетинг ахбороти тўплаш учун эса бошқа усул - кузатув усули қўлланади (масалан, кўргазма, ярмарка, ишбилармонлик сафарларида ва ҳ.к.). Ўзининг молиявий, ишлаб чиқариш ва технологик имкониятлари таҳлилига таяниб, фирма ўз фаолияти билан у ёки бу сонли бозор сегментларини қамраб олиш даражаси ҳақида муҳим стратегик қарор қабул қилади. Фирма ҳаракатлари амалиётда вазият қараб қўлланадиган бозорни қамраб олишнинг бешта усулларидан истлаган бирини қўллашда самарали бўлиши мумкин: ♦ битта сегментда марказлашув; ♦ маҳсулотнинг ихтисослашуви; ♦ бозор сегментининг ихтисослашуви; ♦ танланма ихтисослашув; ♦ бозорни тўлиқ қамраб олиш. Хорижий фирмалар ва уларнинг товарлари ҳақида ахборот

Халқаро маркетингда ахборот таъминоти учун ўтказиладиган маркетинг тадқиқотларининг муҳим таркибий қисми хорижий фирмалари=ни ўрганиш ҳисобланади. Ўрганилаётган фирмалар уларнинг бозор жараёнидаги роли бўйича одатда уч гуруҳга бўлинади: контрагентлар, рақобатчилар ва тахмин қилинаётган потенциал мижозлар. Ҳар бир қизиқтираётган фирма бўйича компьютер маълумотлар тўпламида қуйидаги икки йўналиш бўйича маълумотлар тўпланади: фирма ҳақида умумий маълумотлар; фирманинг иқтисодий ва молиявий ҳолатини, унинг фаолияти самарадорлиги ва бозордаги рақобатбардошгини тавсифлайдиган статистик кўрсаткичлар. Фирмаларни ўрганишда қуйидаги ахборот манбалари фойдаланилади. 1. Даврий матбуот . Хорижий даврий матбуотларда (журнал, газета, дайджест) фирмаларнинг жорий фаолияти ҳақида анчагина ихтисослашган маълумотлар чоп этилади. Энг умумлаштирилган ва батафсил ахборотлар американинг " Fortune " журналида чоп этилади. Ишбилармонлар орасида айниқса, ушбу журналда ҳар йили чоп этиладиган 500 та америкалик ва 500 та америкалик бўлмаган фирмалар бўйича жамланма жадваллар оммавий саналади, уларда фирмаларни ишлаб чиқариш тармоғи ва мамлакатга мансублиги кўрсатилган ҳолда рангларга ажратиш келтирилади ва уларнинг асосий иқтисодий кўрсаткичлари кўрсатилади. АҚШнинг " U . S . News & World Report ", " Business Week ", Буюк Британиянинг " Economist ", " Financial Times " каби нашрлари ҳам алоҳида эътиборга лойиқ. Йирик миллий фирмалар фаолияти ҳақида иқтисодий газета ва журналларга иловалар ёки алоҳида сонлар сифатида чоп этиладиган ахборот ҳам муҳим роль ўйнайди. 2. Фирмаларнинг ўзи томонидан чоп этиладиган ахборот 1. Фирмалар фаолияти ҳақида йиллик ҳисоботлар . Улар акциядорларнинг йиллик йиғилишлари тайёрланади ва Директорлар Кенгаши томонидан тасдиқланади. Ўтган молия йили учун фирма фаолиятининг нисбатан тўлиқ

тавсифномасидан ташқари йиллик ҳисоботда охирги 10-15 йил учун фирманинг молиявий кўрсаткичлари таҳлили ҳам келтирилиши мумкин. 2. Фирмаларнинг ҳар йил ёки ҳар чорак чоп этиладиган баланс ҳисоботлари фирма эга бўлган маблағлар, молиялаштириш манбалари ва ҳ.к. ҳақида тасаввур беради. 3. Фирма проспектлари фирманинг ишлаб чиқариш фаолияти ва техник ютуқлари, унинг ривожланиш тарихи, бошқа фирмалар билан алоқалари ва ҳ.к. ҳақида батафсил тавсифномадан биорат бўлади. 4. Чиқарилаётган маҳсулот номенклатураси ҳақида хабардор қиладиган фирма каталоглари турли мақсадлар учун фойдаланилиши мумкин. Кўргазма ва ярмарка каталоглари бу ерда иштирок этувчи фирмалар ҳақида ахборот тақдим этади. 3. Ихтисослашган ташкилотлар томонидан тақдим этиладиган ахборот . Ихтисослашган ташкилотлар қаторига қуйидагилар киради: кредит- маълумотнома бюроси, тадбиркорлар иттифоқлари, савдо палаталари, маслаҳат фирмалари, ихтисослашган маркетинг ахборот ва тадқиқот фирмалари, давлат ташкилотлари. Фирмалар ҳақида ахборот одатда обуна бўйича ёки бир марталик сўровлар асосида пул эвазига тақдим этилади. 4. Фирмалар бўйича справочниклар турли тармоқларда фаолият юритадиган, мулкчилик характери ва капитал мансублиги бўйича хилма-хил компаниялар ҳақида тизимлаштирилган ахборотдан иборат бўлади. турли справочниклардан комплексли фойдаланиш у ёки бу фирманинг жойлашуви, ихтисослашуви ва бошқа умумий маълумотларни аниқлашдан ташқари, уни потенциал ҳамкор ёки рақобатчи сифатида дастлабки баҳолаш учун ҳам имкон беради. Фирмалар бўйича справочниклар (халқаро ва миллий) қуйидаги турларга бўлинади: адресли, биографик, товар-фирма, умумфирма ва акциядорлик жамиятлари бўйича. 1. Адресли справочниклар фирмаларнинг почта реквизитлари, телефон, факс ва телекс рақамларидан иборат бўлади. уларнинг орасида энг нуфузли ва

машҳури " Jaegers + Waldman International Telex " саналади, унда дунёнинг 200 га яқин мамлакатидан 1,3 млн фирма ҳақида адресли маълумотлар келтирилади. ЕИ бизнесменлари ўртасида Европанинг 20 мамлакати фирмалари ҳақида қисқача маълумотлардан иборат бўлган " Teleurope " ҳам оммалашган. 2. Товар-фирма справочниклари бир мамлакатнинг (миллий) ёки кенг мамлакатлар доирасининг (халқаро) турли тармоқларга мансуб барча фирмалар рўйхатидан иборат. Ҳар бир товар бўйича алфавит тартибида уни ишлаб чиқариш ёки сотиш билан шуғулланувчи фирмалар санаб ўтилади. Товарлар номлари алфавит бўйича жойлаштирилади. Бундай нашрлар ичида энг «қарияси» ва мушҳури Швейцарияда чоп этиладиган " Kompass " справочниги ҳисобланади. У Европа мамлакатлари бўйича сериялаб, икки жилдда чоп этилади. Ундаги маълумотлар фойдаланучи учун қулай бўлган шаклда тўрт тилда келтирилади. 3. Акциядорлик жамиятлари бўйича справочниклар фақат акциядорлик жамияти шаклида мавжуд бўлган фирмалар ҳақида энг тўлиқ маълумот беради. Одатда бу справочниклар акциялари нашр қилувчи мамлакат фонд биржаларида котировка қилинадиган компаниялар ҳақида маълумотларни ўз ичига олади. Фирмалар ҳақида энг тўлиқ ахборот А ҚШ да ҳар йили беш жилдда чоп этиладиган " Moody " нашрида келтирилади. 4. Умумфирма справочниклари исталган юридик шаклда фаолият юритувчи фирмалар, жумладан, ҳуқуқий мақомига кўра ўз фаолияти ҳақида ҳисобот чоп этишга мажбур бўлмаган МЧЖ ҳақида маълумотлардан иборат бўлади. бу гуруҳга мансуб энг машҳур справочниклар қаторига " Handbuch der Gross - Unternehmen " ва " Poor ' s Register of Corporations , Directors & Executives " киради. 5. Биографик справочниклар турли соҳалар намоёндалари, жумладан, ишбилармон доира вакиллари ҳақида қисқача маълумотларни хабар қилади. " Who ' s Who " серияси энг оммалашган. 5. Интернет - энг мукаамал ва истиқболли коммуникация тизимидир. Ундан фойдаланиш энг самарали ахборот таъминотига эришиш имконини беради. Бозорнинг фирма ва товар структурасини тадқиқ этиш web - серверларда тақдим этилган ахборотни излаш, тўплаш ва таҳлил қилишга асосланади. Зарур ахборотни

топиш учун фирмалар фойдаланадиган турли усулларнинг асосийлари қуйидагилар ҳисобланади. 1 . Қидирув машиналаридан фойдаланган ҳолда ахборот излаш. Қидирув машиналари интернетдаги кўпчилик web -серверлар индексларидан иборат бўлади. Бу бир томондан, устунлик, бошқа томондан эса - камчилик ҳисобланади, чунки исталган сўровга машина кўплаб ахборот тақдим этади, уларнинг орасида кам сонли маълумотларгина керак бўлиб, у билан ишлаш учун кўп вақт талаб этилади. 2 . Web -каталоглардан излаш. Каталог тартибга солинган структурани ифодалайди, унда ахборот фойдаланувчиларнинг ташаббуси билан киритилади, шу сабабли каталоглардаги ахборот ҳажми анча чекланган ва фойдаланиш учун қулай бўлади. 3 . «Сариқ саҳифалар» дан фойдаланиш. «Сариқ саҳифалар» да ( Yellow Pages ) одатда компанияининг бизнес тури ҳақида қисқача ахборот, унинг логотипи, 1-2та расм ва унинг координаталари ҳақида тўлиқ ахборот тақдим этилади. шунингдек, интернетдаги Web -саҳифа кўрсатилади. 6. Штрихли товар кодлари ҳозирги пайтда жаҳонда чиқарилаётган маҳсулотларнинг 98-99%ида фойдаланилади. Бу кодларнинг қўлланиши нисбатан мураккаб эмас, ишончли ва бошқа шунга ўхшаш усуллар билан таққослаганда арзон ҳисобланади. Штрих кодлашдан фойдаланиш товарни бир зумда идентификация қилиш, у ҳақида батафсил тавсифнома олиш, товар ҳисоби ва бухгалтерия ҳисобини компьютерлаштиришга имкон беради, товар оқимларини бошқариш ва товар партияларини бутлаш бўйича ишлар осонлаштирилади. Штрих- кодлар ёрдамида олинадиган ахборотни тўплаш ва таҳлил қилиш турли маркетинг қарорлари қабул қилиш учун асос бўлиб хизмат қилиши мумкин. Бу айниқса, халқаро маркетинг учун муҳим, чунки товар ҳаракатини бошқариш босқичида унинг ахборот эҳтиёжларини сезилари даражада таъминлайди. Тизим сифатида штрих кодлаш қуйидаги элементлардан иборат:

♦ маҳсулотга, унинг ўровига бсоиладиган штрих-код ёки илова қилинадиган товар ёрлиғи; ♦ сканер; ♦ шахсий компьютер. Хорижий бозорларда маҳсулотлар рақобатбардошлиги Рақобат бозор механизми ва бутун бозор иқтисодиёти фаолиятида асосий бўғин ҳисобланади. Рақобатни товар ва хизматлар эгаларининг ишлаб чиқариш ва сотишнинг энг қулай шароитлари учун ўзаро алоқа ва кураш жараёни сифатида таърифлаш мумкин. Жаҳон хўжалигида рақобат бу- ишлаб чиқаришни рағбатлантириш ва маҳсулот сифатини ошириш, уни истеъмолчиларнинг эҳтиёжларига мослаштиришнинг иқтисодий дастаги, халқаро меҳнат тақсимоти асосида фирма фаолият юритиши ва ривожланишининг объектив шартларидан биридир. Бозор рақобати анча узоқ вақтлардан бери тадқиқ этиб келинади. Адам Смит машҳур «кўринмас қўл» тамойилини ифодалаб берган. Ушбу иқтисодий қонунга кўра бозор иқтисодиёти (рақобат туфайли) шундай ташкил қилинганки, гарчи тадбиркорлар биринчи навбатда шахсий манфаатлари ҳақида қайғурадиган бўлсада, вазият уларни барибир жамоатчилик манфаатлариа ҳаракат қилишга мажбур этади. Машҳур замонавий рақобат тадқиқотчиси Майкл Портер рақобат ҳақида қуйидаги кучларни ўз ичига оладиган куч сифатида ёзади: 1) янги рақобатчи пайдо бўлиш хавфси; 2) маҳсулот ва хизматларни алмаштириш хавфи; 3) таъминотчилар рақобатлашуви; 4) харидорлар рақобатлашуви; 5) мавжуд рақобатчилар ўртасида кураш. Бу кучлар фирмалар қўйиши мумкин бўлган нархни; сарфлаш лозим бўлган харажатларни; рақобатчилар устидан ғолиб чиқиш учун зарур бўлган инвестициялар кўламини белгилаб беради. Товар рақобатбардошлиги - товар ишлаб чиқарувчининг реал даромадлари сақланиши ёки оширилишида бозорда истеъмолчилар

талабларини қондириш имкониятини белгилаб берадиган комплексли кўрсаткичдир. Товар нархи ва сифати бўйича танланган бозор сегментидаги истеъмолчилар талабларига мос келиши лозим. Фирманинг бозор фаолияти бўйича маркетинг стратегиялари Фирма олдига қўйилган истиқболли мақсадларни амалга ошириш учун маркетинг стратегияси - мақсадли бозорларни кенгайтириш ва самарали натижаларга эришиш учун маркетингни қўллаш усулларини белгилаб берадиган, муайян бозор шароитларидаги фирма ҳаракатларининг асосий ифодаланади. Мақсадлар характери ва уларга эришиш воситаларига қараб, халқаро фирмалар, шунингдек, уларнинг мустақил ишлаб чиқариш бўлинмалари фаолиятида қўлланадиган бозор стратегияларининг бир нечта турини ажратиб кўрсатиш мумкин: бозор улушини кенгайтириш ёки эгаллаб олиш стратегияси; инновациялар стратегияси; маҳсулотни дифференциациялаш стратегияси; кутиш стратегияси; ишлаб чиқариш харажатларини пасайтириш стратегияси; истеъмолчини индивидуаллаштириш. Бозор улушини кенгайтириш ёки эгаллаб олиш стратегияси янги маҳсулот ишлаб чиқариш ва уни бозорга киритиш, истеъмолчиларда янги сўровлар шакллантириш, маҳсулот қўллашнинг янги соҳаларига кириб боирш йўли билан амалга оширилади. Барча товар бозорлари у ёки бу тарзда тақсимлаб олинган шароитларда анъанавий маҳсулот бозор улушини кенгайтириш бозордан рақобатчининг чиқиб кетиши, рақобат чидан бозор улушини сотиб олиш, рақобат таъсири остида рақобатлашувчи фирма улушининг пасайиши ва ҳ.к. ҳисобига ўринга эга бўлади. Бунга модификация ва бозорга янги моделлар чиқариш, рақобат курашининг тўғридан-тўғри ва яширин моделларини қўллаш йўли билан эришилади.

Инновациялар стратегияси бозорда ўхшаши бўлмаган маҳсулотлар яратишни назарда тутади. Бундай маҳсулотлар қаторига энг аввало, янги эҳтиёжларга йўналтирилган тамомила янги маҳсулотлар киради. Инновацион имитация стратегияси рақобатчилар томонидан ишлаб чиқилган янгиликлардан, биринчи навбатда, янги маҳсулотга киритилган тамомила янги ғоялардан нусха олишни назарда тутади. Бундай стратегияни нусха олинган маҳсулотни ўзлаштириш ва оммавий ишлаб чиқариш учун зарур бўлган сезиларли ресурслар ва ишлаб чиқариш қувватларига эга бўлган фирмалар амалга оширади. Маҳсулотни дифференциация қилиш стратегияси халқаро фирма томонидан чиқарилаётган анъанавий маҳсулотларни янги эҳтиёжлар вужудга келтириши ёки товардан фойдаланишнинг янги соҳалари барпо этилишига олиб келиши мумкин бўлган ўзгаришларни маҳсулотга жорий қилиш ҳисобига модификациялаш ва такомиллаштиришни назарда тутади. Ишлаб чиқариш харажатларини пасайтириш стратегияси тежамкор асбоб- ускуна ва технологияларни оммавий жорий қилиш; тўғридан-тўғри ва юклама харажатлар устидан назорат ўрнатиш; ИТТКИ ва реклама харажатларини пасайтириш; хомашё ресурсларига эга бўлиш учун қулай шароитлар яратиш; сотув тизимини кўплаб миллий бозорларда истеъмолчилар кенг гуруҳларига йўналтиришни талаб қилади. Кутиш стратегияси харидорлар лаёқати ва конъюнктура ривожланиши ноаниқ бўлган ҳолларда фойдаланилади. Бундай ҳолатларда йирик фирма маҳсулотни бозорга чиқаришга шошилмаслик ва рақобатчининг ҳаракатларини ўрганишни афзал деб билади. Истеъмолчини индивидуаллаштириш стратегияси масалан, ишлаб чиқариш йўналишидаги асбоб-ускуналар ишлаб чиқарувчилари томонидан кенг қўлланилади. Фирманинг ташқи бозорларга чиқиши бўйича маркетинг стратегиялари

Маркетинг стратегияси ишлаб чиқишда хатоларга йўл қўймаслик учун асосий саволга аниқроқ жавоб берши керак: "У ёки бу фирманинг халқаро бозорга чиқишга ундайдиган сабаблари қандай?" Қуйидаги ҳолатлар айниқса жалб этувчан бўлиши мумкин: ♦ташқи бозорда товарлар ва хизматлар сотиш ҳажмининг катталиги ҳисобига фойданинг юқорироқ бўлиши; ♦мамлакат ичкарисида товарга талабнинг пасайиши, бу унинг ташқи бозорда ўсиши билан қопланиши мумкин; ♦танлаб олинган бозорда ташқи иқтисодий фаолият учун имтиёзлироқ инвестицион режим; ♦тадбиркорлик рискининг ички ва ташқи бозор ўртасида тақсимланиши; ♦товарнинг ҳаётийлик даврини узайтириш имконияти; ♦ИТТКИ харажатлари кўпроқ ишлаб чиқариш ҳажмига тақсимланади; ♦халқаро фирмага айланган фирманинг нуфузи ортиши ва ҳ.к. Қўшма корхона, аниқроғи, қўшма (биргаликдаги) тадбиркорлик фаолияти экспортдан шуниси билан фарқ қиладики, унинг натижасида хорижда у ёки бу ишлаб чиқариш ёки маркетинг қувватлари яратиладиган ҳамкорлик шакллантирилади. Қўшма корхоналар қуйидаги шакллардан бирида амалга оширилиши мумкин: лицензиялаш, шартнома бўйича ишлаб чиқариш ёки бошқариш, биргаликда эгалик қилиш . Лицензиялаш бу - ишлаб чиқарувчини халқаро маркетингга жалб қилишнинг оддий ва хавфсиз йўлидир. Лицензиялаш хорижий фирмаларга ишлаб чиқариш жараёнига, савдо белгиларига, савдо маркаларига, патентлар ёки тижорат сирларига комиссион тўловлар ёки "роялти" (лицензион тўловлар) эвазига эгалик қилиш ҳуқуқини беради. Ишлаб чиқаришга шартнома шуни англатадики, фирма хорижий компания ўзининг маҳсулотини ушбу мамлакатда тайёрлашига розилик беради. Фирма ўз маҳсулотлари маркетингини амалга оширади ва бошқарув тажрибасини тақдим этади. Ишлаб чиқаришга шартнома ҳолатида фирма фақат хорижий компаниялар маслаҳатчиси сифатида иштирок этади.

Биргаликда эгалки қилиш корхоналарини фирмалар кўпинча харажатларни пасайтириш ва тижорат рискини тақсимлаш учун ташкил қилади. Ушбу ҳолатда чет эллик инвестор маҳаллий корхонада улуш харид қилиши, маҳаллий фирма хорижий компаниянинг мавжуд маҳаллий корхонасида улуш харид қилиши ёки иккала томон биргаликдаги ҳаракатлар билан янги корхона ташкил қилиши мумкин. Тўғридан-тўғри эгалик қилиш - хорижий бозорда фаолиятга жалб қилишнинг энг тўлиқ, лекин энг рискли шаклидир. Фирма бошқа мамлакатларда бирон-бир ҳамкорлар иштирокисиз ишлаб чиқариш, маркетинг ва ҳ.к. билан шуғулланади. Мазкур шаклнинг афзалликлари транспорт харажатлари ва меҳнат харажатларини тежаш, узоқ муддатли фаолият истиқболларини мустақил белгилаш, товарлар ва маркетинг режаларини маҳаллий хусусиятларга яхшироқ мослаштириш, ҳамкор мамлакатда ижобий образ яратиш имкониятидан иборат. Юқорида баён қилинганлардан шундай хулоса чиқариш мумкинки, жуда катта устама фойданинг ортидан қувиш, ўсиб бораётган ривожланиш вазифалари ва узоқ истиқболларидан эътиборни чалғитган ҳолда, хорижий бозорларга чиқишнинг энг оддий ва қўшимча капитал қўйилмалар билан боғлиқ бўлмаган усули деб экспорт тан олиниши лозим. Ташқи бозорда нарх сиёсати ва халқаро нархларнинг шаклланиши Нархлар ва нарх сиёсати маркетинг фаолиятининг асосий таркибий қисмларидан саналади, чунки нархнинг асосий функцияси - товарлар ва хизматлар сотишдан фойда олишни таъминлашдир. Нархлар бозорнинг бошқа элементлари ва фирманинг маркетинг комплекси бошқа воситалари билан қалин ўзаро боғлиқликда бўлади. Нархлар товарнинг ҳаётийлик даври давомида тез-тез ўзгариб туради. Турли нархларга эга бўлган товарлар гуруҳлари турли бозор сегментларини жалб қилиши мумкин.

Жаҳон бозори конъюнктурасини тавсифлайдиган кўплаб маълумотлар орасида нарх энг муҳим кўрсаткич ҳисобланади. Нархлар ҳаракати товар ишлаб чиқариш ва уни бозорда таклиф этиш ҳажмининг ўзгаришини, харидорлар талаби ва истеъмол даражасини, товарлар захирасининг ўзгаришини акс эттиради. Ўтган йиллар давомида маркетинг ҳаракатларини нархга мужассм қилиш қуйидаги сабаблар билан изоҳланади: ♦эркин рақобат даврида бозорда харидорга асосан бир хил, амалда бир- бирини алмаштира оладиган товарлар таклиф этилган; бундай вазиятда истеъмолчи фақат нархга қараган ҳолда танловни амалга оширган; ♦харидорнинг ўртача даромади нисбатан паст бўлган, щунинг учун нарх даражаси, демак, сотув ҳам асосан нархга боғлиқ бўлган; ♦эркин нархлар аввало талаб ва таклифни тенглаштиришга, яъни максимал макроиқтисодий самарадорликка эришиш имконини берган. Охирги йилларда жаҳон бозори ва ички бозорларда нархга оид рақобатнинг аҳамияти пасайиши кузатилди. Ташқи бозорларда аниқ нарх сиёсати ишлаб чиқиш айниқса зарурдир. Буни шу билан изоҳлаш мумкинки, халқаро савдода товарга тўғри нарх белгилаш - жуда мураккаб жараён, чунки халқаро нарх шакллантиришни ўрганишда эътиборга олиш лозим бўлган омиллар ички (миллий) бозорда маркетингни амалга оширишда нарх шаклланишига таъсир этувчи омиллардан кўра анча кўпроқ ва муҳимроқ. Маркетингда нарх сиёсатинин моҳияти шундан иборатки, товарга ундай нарх белгилаш ва у билан бозордаги вазиятга қараб шундай ўйнаш керакки, маълум бозор улушига эга бўлиш, товар рақобатбардошлигини сақлаш, белгиланган фойда ҳажмини таъминлаш ва бошқа вазифаларни ҳал қилиш мумкин бўлсин. Айтиб ўтилганидек, халқаро савдода товарга нарх белгилаш қийин, чунки у барқарор бўлмаган кўрсаткич саналади. Унга кўп нарса таъсир кўрсатади: жаҳон иқтисодиёт бўлиб турган цикл; ишлаб чиқаришнинг ижтимоий нархи; бозор

конъюнктураси; рақобат; товар сифати; харидорлар ва таъминотчилар билан муносабатлар; таъминот ҳажми ва базис шартлари; тўлов шарталри; пул соҳасининг ҳолати; валюта айирбошлаш ўзгарувчан курслари. Айнан шу сабабдан ташқи бозорда муваффақиятга эришиш учун нарх сиёсати ишлаб чиқиш ва зарурат юзага келиши билан унинг самарадорлигини доимий текшириб бориш зарур. Янги бозорга чиқиш. Харидорлар эътиборини жалб қилиш ва янги бозорда мустаҳкам ўрин эгаллаш учун рақобатчилар нархлари билан ёки ўзлаштириб бўлинган бозорларда ўз товарлари сотилаётган нархлар билан таққослаганда арзонлаштирилган ннархлар белгилаш мақсадга мувофиқ. Шундан кейин, маълум бир бозор улуши эгаллаб олиниши ва барқарор мижозлар шакллантирилиши билан фирма аста-секинлик билан (босқичма-босқич) нархларни бошқа таъминотчилар нархлари даражасигача кўтаради. Нархларнинг бундай оширилиши абатта бирон нарса билан оқланиши - масалан, ишлаб чиқариш харажатларининг ортиши, маҳсулот сифатининг яхшиланиши, инфляция тенденциялари ва ҳ.к. билан изоҳланиши муҳим. Позицияни ҳимоя қилиш. Эгаллаб турилган бозор улушини сақлашга интиладиган фирма нарх, тўлов шартлари, кафолатлар, сервис, реклама, табални шакллантириш ва сотувни рағбатлантириш тизимининг бошқа тадбирларидан фаол фойдаланади. Бозор сегменталри бўйлаб кетма-кетилкда ўтиш «разведка» характерига эга бўлиб, тўлов лаёқати энг юқори бўлган сегментлар излаб топиш ва ўзлаштириш учун нархлардан фойдаланишдан ибоарт. Сотувнинг биринчи босқичида оширилган нархлар олингандан сўнг фирма товарни талаб мослашувчанлиги юқорироқ бўлган бозор сегментларига етказишга ўтади (нарх пасайишида сотув ҳажми ортади). Бундай вазиятда самарали патент ҳимояси, рақобатчилар учун товар имтиацияси яратиш ва «ноу- хау» ни тез очиш имконияти йўқлиги муҳим шарт ҳисобланади. Шундай қилиб, экспорт маркетингида мақсадли йўналтирилган нарх сиёсати шундан иборатки, ўз товарларига белгиланган бозор улушини эгалалш,

белгиланган фойда ҳажмини олиш ва ҳ.к. га хизмат қиладиган нархлар белгиланиши лозим.

Адабиётлар : 1. Каримов И.А. 2012 йил Ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади. -Т.: Ўзбекистон, 2012. -36 б. 2. Белявский И. Маркетинговое исследование: информация, анализ, прогноз. — М.: Финансы и статистика, 2001. 3. Гордон Я.Х. Маркетинг партнерских отношений. — СПб.: Питер, 2001. 4. Данько Т. Электронный маркетинг. — М.: ИНФРА-М, 2003. 5. Дейли Дж. Эффективное ценообразование — основа конкурентного преимущества. — М.: Вильяме, 2004. 6. Друкер П.Ф. Эффективное управление. — М.: Фаир-Пресс, 2006. 7. Кеглер Т., Доулинг П. Реклама и маркетинг в Интернете. — М.: Альпина, 2003. 8. Кирьяков А. Г. Максимов В.А. Основы инновационного предпринимательства. — Ростов н/Д: Феникс. 2002. 9. Крылова Т.Д., Соколова М.И. Маркетинг. Теория и практика. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2005. 10. Осентон Т. Новые технологии в маркетинге: золотой ключик к лояльности потребителей. — М.: Вильяме, 2004. 11. Основы инновационного менеджмента. Теория и практика: Учебник / Л.С. Барютин и др.; Под ред. А.К. Казанцева, Л.Э. Миндели. — 2-е изд. перераб. и доп. — М.: Экономика, 2004. 12. Портер М.Э. Конкуренция: Пер. с англ. — М.: Вильямс, 2003.

O'xshashlar

Маркетинг ва маркетинг хизмати

Маркетинг мухити

Халкаро маркетинг

Маркетинг муҳити

Маркетинг мухити