Демографик жараёнларни прогноз қилиш 2 - Iqtisodiyot - Referatlar

Демографик жараёнларни прогноз қилиш 2

Yuklangan vaqt:

20.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

105 KB

Ko'chirib olish

Демографик жараёнларни прогноз қилиш Режа : 1. Демографик прогноз қилишнинг моҳияти. 2. Демографик прогнозлар таснифи. 3. Аҳоли ўсишини прогноз қилиш усуллари. 4. Аҳоли турмуш даражаси ва бандлигини индикатив режалаштириш. 5. Режалаштиришда инсоният ривожланишининг индикаторлари. 6. Аҳоли бандлигининг индикаторлари.

Демографик прогноз қилишнинг моҳияти Демографик прогноз қилиш - бу аҳоли ҳаракатининг асосий параметрлари ва демографик вазият: аҳоли сони, ёш-жинс ва оилавий таркиби, туғилиши, ўлими, миграциясини илмий асосланган олдиндан кўра билиш демакдир. Демографик прогноз қилиш зарурати умуман ижтимоий-иқтисодий жараёнларни прогноз қилиш ва режалаштириш вазифалари билан боғлиқ. Олдиндан демографик прогноз қилмасдан туриб товарлар ва хизматларни ишлаб чиқариш ва истеъмол қилиш, уй-жой қурилиши, ижтимоий инфратузилма, соғлиқни сақлаш ва таълим, пенсия тизимини ривожлантириш, геосиёсий муаммоларни ҳал этиш ва ҳоказоларнинг истиқболини тасаввур қилиб бўлмайди. Айнан шунинг учун аҳоли сони ва таркиби, оилалар сони ва таркиби, алоҳида демографик жараёнлар динамикасини прогноз қилиш фаолияти халқаро, давлат ва ноҳукумат ташкилотлари, муассасалари ва илмий муассасалар умумий фаолиятининг муҳим қисмини ташкил қилади. Техник нуқтаи назардан олиб қаралганда, демографик прогноз қилиш одатда аҳолини истиқболли ҳисоблаб чиқиш, яъни ўтмишда демографик хусусиятларнинг (аҳоли сони, демографик тузилмалар, туғилиш, ўлим) ўзгариши тўғрисидаги маълумотлар асосида, шунингдек уларнинг келгусидаги динамикасига нисбатан қабул қилинадиган тахминларни ҳисобга олган ҳолда аҳоли сони ва ёш-жинсий таркибини ҳисоблаб чиқиш кўринишида иштирок этади. Бундай турдаги ҳисоб-китоблар одатда аҳолининг энг эҳтимолий ўзгаришлари чегараларини белгилаган ҳолда бир неча вариантларда амалга оширилади. Демографик прогноз қилишнинг кўп вариантлилиги давр талаби ҳисобланади. Одатда прогноз учта вариантда амалга оширилиб, уларни <қуйи>, <ўрта> ва <юқори> вариантлар деб аташ қабул қилинган, бунда <ўрта> вариант воқеаларнинг энг эҳтимолий кечишига мос келади, <қуйи> ва <юқори> вариантлар эса демографик кўрсаткичлар динамикасининг ташқи чегараларини белгилайди.

Аҳолининг репродуктив, ўзини асраш ва миграция ҳаракатлари ўзгаришининг тенденциялари ҳақида тўғри, илмий асосланган тахминлар, прогноз аниқлигининг муҳим шарти ҳисобланади, улар ҳақидаги маълумотларни махсус ташкил этилган ижтимоий-демографик тадқиқотлар ёрдамида олиш мумкин. Ушбу тенденциялар ҳақидаги фаразларни олға суриш ғоят қизиқарли илмий вазифага айланиб бормоқда. Демографик прогнозлар исталган ижтимоий прогноз қилиш ва режалаштиришнинг асосида ётади. Аслида, биз келажак учун нимани режалаштирмайлик, муайян товарлар ёки хизматлар ишлаб чиқаришни, жамиятнинг ижтимоий таркибини, шу жумладан унинг оилалар ўлчамлари ва таркиби бўйича тузилишини ривожлантиришми, ҳар қандай ижтимоий жараёнлар - барча ҳолатларда, албатта, биз биринчи галда ушбу ижтимоий жараёнлар бўлажак иштирокчиларининг жинси ва ёши бўйича сони ва таркибини билишимиз зарур, чунки, инсонларнинг ушбу <параметрлари> улар фаолиятининг хусусияти ва интенсивлигига ва ўз навбатида, ижтимоий жарёнларнинг хусусияти ва интенсивлигига кучли таъсир кўрсатади. Демографик прогноз қилиш мақсадлари иқтисодий режалаштириш эҳтиёжлари (меҳнат ресурсларининг сони ва таркиби динамикасини олдиндан кўра билиш зарурати); товарлар ёки хизматларнинг у ёки бу турлари учун, шу жумладан маркетинг вазифаларини ҳал этиш учун истеъмол талабининг бўлажак динамикасини баҳолаш зарурати; уй-жой қурилишини режалаштириш эҳтиёжлари; ижтимоий соҳа (таълим, соғлиқни сақлаш, пенсия тизими ва б.)ни режалаштириш эҳтиёжлари; геосиёсий вазифалар ва кўплаб бошқа масалалар билан боғлиқ . Демографик прогноз қилиш мақсадлари аҳолининг прогнозларини таснифлаш учун муҳим асослардан бири ҳисобланади. Демографик прогнозларнинг ишончлилиги, яъни аҳолининг прогноз хусусиятлари ва демографик прогнозларнинг ҳақиқатда қандай бўлишига мос келиши ушбу прогнозларнинг муҳим хусусияти ҳисобланади. Демографик прогнознинг ишончлилиги бошланғич демографик ахборотнинг аниқлиги,

қабул қилинаётган фаразларнинг асослилиги ва прогноз даврининг узоқлиги билан белгиланади. Демографик прогнозлар таснифи Прогноз горизонтининг узунлиги ва прогноз даврининг узоқлиги демографик прогнозларни таснифлашнинг биринчи мезони ҳисобланади. Одатда қисқа муддатли (1-5 йил), ўрта муддатли (5-10 йил) ва узоқ муддатли (25- 30 йил) демографик прогнозлар мавжуд. Прогноз горизонти қанчалик кенг бўлса, прогнозлар шунчалик аниқ ва ишончли бўлади. Мамлакатимизда қисқа ва ўрта муддатли демографик прогнозлар мунтазам равишда ишлаб чиқилиб, шўролар даврида улар асосида беш йиллик режалар (қисқа муддатли прогнозлар) ва 15-20 йилга мўлжалланган ижтимоий-иқтисодий ривожланишнинг асосий йўналишлари белгиланарди. Ушбу прогнозлар кўп жиҳатдан конъюнктура хусусиятига эга эди ва кўпинча турли гуруҳлар манфаатлари ўртасидаги ўзига хос муросанинг натижаси ҳисобланарди. Масалан, собиқ Иттифоқнинг аксарият республикалари ўз аҳолиси прогноз сонининг юқори бўлишидан манфаатдор эди, чунки улар марказдан оладиган ижтимоий трнсфертлар ҳажми ана шунга боғлиқ эди. Бунда марказ демографик прогнозларни ишлаб чиқувчи орган ҳисобланган Давлат режа қўмитаси тимсолида ушбу сонни камайтиришга интиларди, чунки аҳолининг катта сони қатор муҳим макроиқтисодий параметрларнинг ёмонлашувини англатарди. Ҳозирги вақтда мамлакатимизда демографик прогнозлар Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика қўмитаси ва айрим илмий ташкилотлар томонидан мунтазам равишда ишлаб чиқилади ва эълон қилинади. Демографик прогнозларнинг мақсади уларни таснифлашнинг иккинчи муҳим мезони ҳисобланади. Прогноз қилиш мақсадларига кўра барча демографик прогнозлар таҳлилий прогнозлар, огоҳлантирувчи прогнозлар, норматив прогнозлар ва функционал прогнозларга бўлинади.

Таҳлилий прогнозларнинг мақсади аҳолининг келгуси сони ва таркибига, шунингдек умуман ижтимоий-иқтисодий ривожланишга эҳтимолий таъсирини баҳолаш йўли билан аҳолини кўпайишининг замонавий тенденцияларини тадқиқ этишдан иборат. Бошқача айтганда, таҳлилий прогноз шунчаки прогноз қилишни эмас, балки сақланиб қолиниши ижтимоий-иқтисодий, сиёсий ва бошқа жараёнларнинг бўлажак динамикасига таъсир кўрсатиши, мавжуд муаммолар ва муаммоли вазиятларни кескинлаштириш ёки янгиларининг пайдо бўлишига олиб келиши мумкин бўлган реал вазиятдаги <оғриқли нуқталар>, <муаммоли вазиятлар> ни аниқлаш учун уни ўрганишни амалга оширади. Таҳлилий прогноз одатда бўлажак демографик вазият параметрларини баҳолаш кўринишида ифодаланади, бу баҳолаш аҳоли кўпайиши ҳолатининг ўзгармаслиги ёки унинг қандайдир ўзгариши ҳақидаги тахмин асосида амалга оширилади. Таҳлилий прогноз, одатда, узоқ муддатли ҳисобланади. Бунда, унинг ўзи ҳақиқатга камроқ яқин ва кам эҳтимолли бўлгани ҳолда таҳлилий прогноз аҳоли сони ва таркибидаги келгуси ўзгаришларни гўёки тасвирлайди. Шу нуқтаи назардан таҳлилий прогноз юзага келиши эҳтимолини аниқлаш учун демографик прогноз амалга ошириладиган салбий оқибатлар ва муаммоли вазиятлар пайдо бўлишининг олдини олишга қаратилган ижтимоий-иқтисодий ва хусусан, демографик сиёсат мақсадларини белгилашга хизмат қилади. Прогноз қилиш-огоҳлантириш таҳлилий прогнознинг бир тури ҳисобланади. Прогноз қилиш-огоҳлантиришнинг мақсади юзага келган демографик вазиятнинг ноқулай ёки хавфли оқибатларини кўрсатиб беришдан иборат. Т.Р.Мальтуснинг аянчли нуфус қонуни энг машҳур демографик прогноз қилиш-огоҳлантиришлардан бири ҳисобланади. Ўзининг аҳоли геометрик прогрессияда (яъни, экспоненциал), ҳаёт кечириш воситалари эса арифметик прогрессияда (яъни, чизиқли) ўсиши тўғрисидаги ғоясини олға сурган ҳолда, Мальтус, унинг фикрига кўра, аҳолининг тез суръатлар билан ўсиши ва шу сабабли ҳосил бўладиган аҳолининг ортиқча кўпайиб кетиши келтириб чиқариши мумкин бўлган аянчли оқибатлар (қашшоқлик, эпидемия, тартибсизлик, уруш ва ҳ.к.) ни тасвирлади. Мальтусиан анъаналари руҳида ижро

этилган замонавий прогноз қилиш-огоҳлантиришлардан Рим кулубининг прогнозлари машҳур бўлиб, улар ўз муаллифларининг фикрига кўра, аҳоли сонининг ўсиши, шунингдек минерал ва энергетика ресурсларини истеъмол қилиш ҳажмининг ўсиши туфайли келиб чиқадиган ҳар хил фожиаларга бойдир. Норматив прогнознинг асосий мақсади—демографик жараёнларнинг айрим кўнгилли ҳолатига эришиш учун муайян тавсияларни ишлаб чиқишдан иборат. Норматив прогноз қилишда демографик вазият ва демографик жараёнларнинг кўнгилли ҳолатлари тўғрисида қатор фиклар билдирилади: аҳолининг исталган сони, туғилиш, ўлимнинг мақбул даражаси ва ҳ.к. Шундан кейин ушбу кўнгилли ёки норматив, мақсадли параметрларга эришиш учун кўрилиши лозим бўлган чоралар белгиланади. Функционал прогноз қилиш мақсади аҳоли тўғрисида иқтисодий, ижтимоий, сиёсий ва давлат ҳамда ижтимоий бошқарув фаолиятининг бошқа соҳаларида зарур бўлган прогноз ахборотини олишдан иборат. Функционал прогноз қилиш - бу у ёки бу ташкилотлар, фирмалар, корпорациялар, давлат органлари, ўқув муассасаларининг муайян амалий мақсадлари ва вазифаларига хизмат қилувчи прогноз. У, ижтимоий тилда айтганда, ижтимоий институтлар, ташкилотлар ва бошқа ижтимоий тузилмаларнинг фаолият кўрсатишини таъминловчи аҳоли гуруҳлари, оилалар ва уй хўжаликларининг бўлажак сони ва таркибини ўзида намоён этади. Аҳоли ўсишини прогноз қилиш усуллари Қуйидагилар демографик прогноз қилишнинг асосий усуллари ҳисобланади: у ёки бу математик функцияни қўллашга асосланган усуллар (экстраполяция ва таҳлилий усуллар), шунингдек компонент усули. Математик функцияларни қўллашга асосланган усуллар. Айниқса улар учун ишончли демографик статистика мавжуд бўлмаган кичик ҳудудлар (масалан, у ёки бу мамлакат минтақалари) ушбу тоифа усулларини қўллаш учун асос ҳисобланади. Мамлакат даражасида аҳолини прогноз қилиш учун математик

усуллар камдан-кам ҳолларда қўлланилади, чунки ушбу усулларга хос бўлган аҳоли сони ўсишининг таркибий қисмларидаги ва ёш-жинс таркибидаги ўзгаришларни ҳисобга олмаслик прогноз қилишда катта ҳатоларнинг пайдо бўлишига олиб келади. Минтақа даражасида бундай хатолар эҳтимоли қуйидаги қўшимча шарт ёрдамида камайтирилиши мумкин: минтақалар аҳолисининг умумий сони мамлакат учун прогноз натижаларидан фарқ қилмаслиги лозим. Шундай қилиб, мамлакат учун прогноз минтақа даражасида аҳолини прогноз қилиш учун назорат параметри сифатида иштирок этади. Математик усуллар баъзан тарихий динамикани таҳлил қилиш ва глобал даражада аҳоли сонини прогноз қилиш учун ҳам қўлланилади. Математик усуллар фақат аҳолининг умумий сонини прогноз қилиш имконини беради. Тўғри, эркаклар ва аёллар сонини алоҳида тарзда прогноз қилиш ҳам мумкин, лекин улар йиғиндиси аҳолининг умумий сонидан фарқ қилиши эҳтимолдан ҳоли эмас. Экстраполяцион усул. Ушбу усул чизиқли ва экспоненциал функциялардан, яъни давр мобайнида аҳоли сонининг ўртача йиллик абсолют ўзгаришлари тўғрисидаги ёки ўртача йиллик ўсиш суръатлари тўғрисидаги маълумотлардан фойдаланишга асосланган. Агар ушбу кўрсаткичлар маълум бўлса, у ҳолда аҳоли сонининг бутун прогноз даври мобайнида ўзгармаслигини тахмин қилган ҳолда уни исталганча йиллар олдинга ҳисоблаб чиқиш мумкин. Прогноз қилишнинг энг сода усулларидан бири ҳисобот даври учун ҳисоблаб чиқилган аҳоли сонининг ўртача йиллик абсолют ўсишлари келгусида ҳам сақланиб қолади деган тахминга асосланади. Амалда аҳолини прогноз қилиш учун чизиқли функциядан деярли фойдаланилмайди, чунки ўртача йиллик абсолют ўсишларнинг ўзгармаслиги тўғрисидаги тахмин фақат жуда қисқа вақт (кўпи билан 5 йил) учун нисбатан тўғри бўлиши мумкин. Айниқса туғилиш ва ўлиш даражаларининг ўзгармаслиги ва миграция мавжуд эмас деб фараз қилинганда аҳоли сони ўртача йиллик ўсиш суръатларининг ўзгармаслиги тўғрисидаги тахмин ҳақиқатга анча яқин

ҳисобланади. Мазкур ҳолатда гап прогноз қилишда экспоненциал функциядан фойдаланиш ҳақида бораяпти. Таҳлилий усул шунга асосланганки, илгариги демографик динамикадан келиб чиққан ҳолда уни энг яқин тасвирловчи функция танлаб олинади. Бу ҳар қандай функция бўлиши мумкин, бироқ, ҳар қандай ҳолатда ушбу функция эмпирик хусусиятга эга бўлиб, демографик динамиканинг ҳеч қандай умумий математик қонуни мавжуд эмас. Компонент усули. Мазкур усул демографик прогноз ишлаб чиқувчилари олдида кенг имкониятларни очиб беради. Экстраполяцион ва таҳлилий усуллардан фарқли ўлароқ, у нафақат аҳолининг умумий сонини билиш, балки уларни жинси ва ёшига қараб тақсимлаш имконини беради. Амалиётда аҳолини прогноз қилиш ҳар бир жинс учун алоҳида ёш-жинс маълумотлари асосида амалга оширилади. Туғилиш унинг ёш коэффициентларида ифодаланади. Ўлиш кучи эркаклар ва аёллар учун алоҳида кейинги ёшгача яшаш ёш эҳтимолида ўз ифодасини топади. Миграцияни жинси ва ёшига қараб таснифланган кутилаётган ҳар йиллик нетто-миграция атамаларида ўлчаш қабул қилинган. Аҳоли турмуш даражаси ва бандлигини индикатив режалаштириш Режалаштиришда инсоният ривожланишининг индикаторлари Ижтимоий сиёсатнинг самарадорлигини аҳолининг турмуш даражаси кўрсаткичи билан баҳолаш мумкин. Турмушнинг барча томонлари динамикасини назорат қилиш, уни ўтган даврлар ва бошқа мамлакатлар билан, шунингдек, юзага келган оқилона илмий нормалар билан солиштириш имконини берувчи турмуш даражаси индикаторларининг тизими саломатлик кўрсаткичлари ва соғлиқни сақлаш, бандлик, овқатланиш, уй-жой шароитлари кўрсткичларини, рўзғор буюмларининг мавжудлигини, маданият даражаси, пуллик хизматлар кўрсаткичларини ўз ичига олади. ―БМТни ривожлантириш дастури мутахассислари учта катталикдан ўртача кўрсаткич сифатида ҳисоблаб чиқиладиган турмуш даражасининг умумлаштирувчи индикаторини

ишлаб чиқди: аҳоли жон бошига ҳисобланганда ЯИМ, ҳаёт кечириш давомийлиги ва аҳолининг маълумот даражаси (25 ёш ва ундан катталар). Бу индикатор ―Инсон ривожи индикатори деб номланган. Давлат даражасида ижтимоий сиёсатни амалга оширишда ижтимоий ҳамкорлик институти ҳал қилувчи рол ўйнайди. Ғарбий Европа мамлакатларида тадбиркорлар, касаба уюшмалари ва давлат вакилларидан иборат уч томонлама ижтимоий-иқтисодий кенгашларнинг шаклланиши ижтимоий ҳамкорликнинг расмий сиёсатга айланиши кўрсаткичи бўлиб хизмат қилиши мумкин. Турли мамлакатларда улар турлича номланади. Италияда 1947 йилда Иқтисодиёт ва меҳнат миллий кенгаши, Бельгияда 1948 йилда шунга ўхшаш орган ташкил этилди, Францияда иқтисодий ва ижтимоий қўмита 1958 йилдан буён фаолият юритиб келмоқда. Бундай кенгашлар Голландия (1950 й.), Англия (1962 й.), Ирландия (1973 й.) ва Люксембурга (1966 й.) ҳам ташкил этилган. Европа Иттифоқи доирасида иқтисодий ва ижтимоий қўмита фаолият кўрсатиб, у бошқа функцияларни бажариш билан бир қаторда миллий кенгашлар фаолиятини мувофиқлаштиришга ҳам кўмаклашади. Ижтимоий ҳамкорлик сиёсати миллий доиралардан четга чиқиб, мувофиқлаштирилган халқаро (минтақавий) сиёсатга айланиб бормоқда. Мамлакат кўламларида консенсусни таъминлаш ижтимоий ҳамкорлик механизмининг функцияларидан бири ҳисобланади. Мазкур функцияни бажариш учун иқтисодий ва ижтимоий кенгашлар ҳукумат ва парламентга ижтимоий муаммоларга тааллуқли қонун ҳамда қарорлар лойиҳалари бўйича мунтазам маслаҳат бериб туриш баробарида, меҳнат муносабатлари субъектларининг манфаатларини ҳимоялаш, ижтимоий адолат ўрнатиш юзасидан уйғунлаштирилган сиёсатни ишлаб чиқади. Давлат даражасида ижтимоий жараёнларни тартибга солиш миллий даромадни қайта тақсимлаш йўли билан амалга оширилади. Ян Тинберген қатор мамлакатлар учун миллий даромадни аҳолининг ижтимоий эҳтиёжлари учун қайта тақсимлаш улушига баҳо берди ва уни шартли равишда ижтимоийлаштириш кўрсаткичи деб аташ мумкин. Тўртта мамлакат учун ушбу

кўрсаткич қуйидаги тарзда намоён бўлади: Швеция - 0,299, Нидерландия - 0,28, А ҚШ - 0,125, Япония - 0,1. Ғарбий Европанинг бошқа мамлакатлар кўрсаткичлари Швеция ва Япониянинг экстремал кўрсаткичлари орасида туради. Ижтимоий сиёсатни амалга ошириш механизми бир неча йўналишларни кўзда тутади. Бунга қуйидагилар киради: ижтимоий суғурта; иш ҳақи соҳасидаги сиёсат; меҳнат бозоридаги ижтимоий чора-тадбирлар; уй-жой сиёсати. Ижтимоий суғурта - аҳолини ижтимоий ҳимоялашнинг асосий унсури ҳисобланади. Ижтимоий суғурта тизимининг мақсади касал бўлиш ҳолатида ва қариялик даврида, бахтсиз ҳодисалар ва ишлаб чиқариш бўйича касалланишлар, ишсизлик муносабати билан инсоннинг иқтисодий ҳимояланишини таъминлашдан иборат. Давлат ижтимоий суғурта тизими биринчи бўлиб Германияда XIX аср охирида бахтсиз ҳодисалар ва касаллик бўйича суғурталаш тўғрисидаги (1883 - 1884 йй.), қариялик ва ногиронлик бўйича пенсияларнинг жорий этилиши тўғрисидаги (1889 й.), қонунларнинг қабул қилиниши билан ташкил этилди, сўнгра Австрия, Дания, Франция, Буюк Британия ва бошқа мамлакатларда ҳам ана шундай тизим йўлга қўйилди. Суғурталашнинг иккита хили мавжуд - мажбурий ва ихтиёрий. Ихтиёрий суғурта ҳам ҳудди мажбурий суғурта сингари суғурта тўғрисидаги қонун ҳужжатлари асосида амал қилади, лекин ихтиёрий хусусиятга эга ва суғурта шартномаси билан тартибга солинади (суғурта таъминоти) ва бошқа шартлар томонларнинг келишувига кўра белгиланади. Даниядан ташқари, Европанинг қолган мамлакатларида ишсизлик бўйича суғурталаш мажбурий хусусиятига эга. Ҳозирги шароитда ривожланган мамлакатларда ўз кўламлари ва ривожланиш даражасига кўра пенсия таъминоти ижтимоий суғуртанинг асосий тури ҳисобланади. Давлат ижтимоий фондларни ташкил этиш тартибини, пенсиялар белгилаш шартларини (ёш, суғурта ёки меҳнат стажи, фуқароликнинг давомийлиги), пенсиялар миқдорини аниқлаш тамойилини (қатъий белгиланган, энг кам иш ҳақига боғлиқ) тартибга солади. Ижтимоий

фондлар давлат дотациялари, иш берувчилар учун ижтимоий солиқлар ва суғурталанувчиларнинг бадаллари ҳисобидан шаклланади. Ишсизлик бўйича давлат ижтимоий суғуртаси ижтимоий ҳимоялашни таъминловчи ижтимоий суғуртанинг яна бир тури ҳисобланиб, у бозор иқтисодиётига эга мамлакатларда ХХ асрнинг 20-30-йилларида жорий этилган. Ишсизлик бўйича нафақанинг тайинланиши у тўланадиган шахслар доирасини чекловчи қатор талабларнинг бажарилиши билан боғлиқ. Нафақа сўраб мурожаат этган ходим муайян стажга эга бўлиши, муайян муддат (йилнинг чораги, бир йил) мобайнида зарур энг кам иш ҳақини олиши керак. Малака стажининг давомийлиги, шунингдек нафақа тўлаш муддати ҳам турли мамлакатларда турлича (Германияда 13 ҳафтадан 52 ҳафтагача, АҚШнинг аксарият штатларида, Италия ва Японияда ўртача 26 ҳафтагача). Ишсизлик бўйича нафақалар тўлашнинг катта улуши давлатнинг чекига тушади. Хусусан, Швецияда ишсизлик бўйича нафақанинг фақат 15 фоизи суғурта бадаллари ҳисобидан, 85 фоизи эса тадбиркорларнинг мажбурий бадаллари ва солиқлардан юзага келадиган давлат маблағлари ҳисобидан тўланади. Аҳоли бандлигининг индикаторлари Бандлик турмуш даражаси ва сифатини тавсифловчи муҳим макроиқтисодий кўрсаткичлар жумласига киради. Бандлик деганда катта ёшдаги (16 ёшдан катта) меҳнатга лаёқатли, иш билан банд бўлган аҳолининг сони тушунилади. Аҳоли бандлиги муаммоси - бу инсонларни меҳнат фаолиятига жалб этиш муаммоси ва уларнинг меҳнатга бўлган эҳтиёжларини иш ўринлари билан қаноатлантириш даражаси. Лекин барча меҳнатга лаёқатли аҳоли ҳам иш билан таъминланмаган, ишсизлар ҳам мавжуд. Аҳоли бандлиги тўғрисидаги қонун ҳужжатларига мувофиқ ўзларига боғлиқ бўлмаган сабабларга кўра иш ўрни ва иш ҳақи (меҳнт даромади) билан таъминланмаган, давлат бандлик хизматларида иш қидирувчи сифатида рўйхатга олинган, меҳнат қилишга қодир ва тайёр бўлган ва уларга мазкур хизмат муносиб ишни таклиф қилмаган фуқаролар тан олинади.

Яъни пенсия ёшига етмаган, ўзларига боғлиқ бўлмаган сабабларга кўра иш ҳақидан маҳрум бўлган ва меҳнатга лаёқатли аҳолининг фақат бандлик хизмати уларни иш билан таъминламаган қисми ишсизлар ҳисобланади. Ишсизлик иш билан таъминланмаган ва уни қидирувчи катта ёшдаги меҳнатга лаёқатли аҳолининг сони сифатида тавсифланади. Бандлар ва ишсизларнинг умумий сони ишчи кучини ташкил қилади. Ишчи кучи меҳнат қилишга қодир бўлган ва меҳнат қилаётган, уй хўжалиги билан шуғулланувчи, мустақил ишни малга оширувчи, иш қидирувчи барчани ўз ичига олади. Бунга ёши бўйича ишлаб чиқаришга (ёки меҳнат фаолиятига) киришмаган (болалар) ёки ёши бўйича ундан чиққан (пенсионерлар) шахслар, шунингдек таълим олаётган ёшлар (ўқувчилар, талабалар), ногиронлар ва ҳарбий хизматчилар, бир сўз билан айтганда, ишлай олмайдиган ва ишлаши шарт бўлмаган, шунингдек иш қидирмаган шахслар кирмайди. Бундан шундай хулоса келиб чиқадики, барча меҳнатга лаёқатли аҳолининг бандлигини таъминлашнинг иложи йўқ. Чунки айримлар ишчи кучига қўшилади, бошқалари ундан чиқади, учинчилари эса ишдан бўшатилади ёки ўзлари бўшайди, тўртинчилари иш қидириш жараёнида бўлади, ишчи кучининг нормал ҳаракатланиши юз бериб, бунда уларнинг бир қисми қандайдир вақтга ишсиз қолади. Масалан, АҚШда барча ишчи кучининг 1/5 қисми ҳар йили ишини алмаштиради. Бандлик циклли ишсизлик мавжуд бўлмаган тақдирда тўлиқ бўлиб қолади: тўлиқ бандликни таъминлаш учун фрикцион ва таркибий ишсизлик ҳисобга олинмайди. Демак, тўлиқ бандлик ишсизликнинг мавжуд эмаслигини англатмайди. Ғарб адабиётида тўлиқ бандлик шароитида ишсизликнинг табиий даражаси фрикцион ва таркибий ишсизлик йиғиндисига тенг деб қабул қилиниши бежизга эмас. Бандлик соҳасида индикатив режалаштириш орқали давлат йўли билан тартибга солишнинг таъсири қуйидаги асосий йўналишлар бўйича амалга оширилмоқда:

1) бандликнинг ўсишини рағбатлантириш ва давлат секторида иш ўринлари сонини ошириш дастурлари; 2) ишчи кучини тайёрлаш ва қайта тайёрлаш дастурлари; 3) ишчи кучини ёллашга кўмаклашиш дастурлари. Давлат субсидиялари билан қисман бандлик ёки тўлиқсиз иш ҳафтаси билан ишлаш кабилар рағбатлантирилади. Ишсизлик даражасини пасайтириш мақсадида ―муддатдан олдин пенсияга чиқиш амалиёти қўлланилмоқда. Масалан, АҚШда 1980-йилларда пенсия олди ёшидаги шахсларни 23 фоизи учун меҳнат фаоллиги даври қисқартирилди. Англияда муддатдан олдин пенсияга чиқиш ҳисобидан 750 минг иш ўрни барпо этилди. Ижтимоий ёрдам ҳақида тўхталадиган бўлсак, у бир неча йўллар билан амалга оширилади: ишсизлик бўйича нафақа, моддий ёрдам. Бандликни рўйхатга олиш бир неча даражада амалга оширилади: - умумдавлат даражаси, бунда жамиятнинг долзарб ижтимоий-иқтисодий вазифалари ҳал этилиб, қабул қилинадиган қарорларнинг аксарияти у ёки бу даражада бандликда ўз аксини топади; - маҳаллий ҳокимият ваколатлари ва тегишли бюджетлар имкониятлари доирасида бўлган минтақавий даража, унда меҳнатни тартибга солиш, шу жумладан, ходимларнинг оммавий бўшатилишининг олдини олиш, ишсизларга ижтимоий ёрдам бериш масалалари бўйича қарорлар қабул қилинади; - маҳаллий даража, бунда меҳнат бозори субъектлари, муайян шахснинг иш берувчи, Бандлик маркази, маҳаллий ижроия ҳокимият органлари билан ўзаро ҳамкорлиги амалга оширилади. Барча даражаларда тартибга солиш ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётининг умумиқтисодий концепцияси асосида амалга оширилиши керак. Меҳнат бозорида вазиятнинг ёмонлашуви маҳаллий қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимият органларидан, бандлик хизматларидан меҳнат

бозоридаги экстремал шароитда аҳолининг бандилигини таъминлаш юзасидан қўшимча чора-тадбирлар қабул қилишни талаб қилади. Қуйидагилар шулар жумласидандир: - ижтимоий кескинликка барҳам бериш юзасидан шошилинч қисқа мудатли тадбирлар дастурларини ишлаб чиқиш; - ходимларни оммавий тарзда ишдан бўшатаётган корхоналар ва ташкилотларнинг молиявий аҳволини экспертиза қилиш; - ходимларни оммавий тарзда ишдан бўшатиш жараёнини тўхтатиш ёки уни босқичма-босқич амалга ошириш; - ижтимоий меҳнатлар кўламини ошириш; - қайта ташкил қилиш ва тугатиш тадбирлари ўтказилаётган даврда корхона ходимларини ўқитиш ва қайта тайёрлашни ташкил қилиш.

Адабиётлар: 1. Каримов И.А. 2012 йил Ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади. // Халқ сўзи, 2012 йил 20 январь, № 14. 2. Каримов И.А. Бош мақсадимиз - кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш. // Халқ сўзи. 19.01.2013 й. 3. Каримов И.А. ―2014 йил юқори ўсиш суръатлари билан ривожланиш, барча мавжуд имкониятларни сафарбар этиш, ўзини оқлаган ислоҳотлар стратегиясини изчил давом эттириш йили бўлади. // Халқ сўзи. №12 (5342), 18.01.2014 й. 4. А.Ўлмасов, А.Вахобов. Иқтисодиёт назарияси. Т.: 2006, 420 б. 5. Владимирова Л.П. Прогнозирование и планирование в условиях рынка: Учебное пособие. - М.: 2005. 6. Пивоваров К.В. Планирование на предприятии. Учебное пособие. -М.: 2005, 230 стр. 7. Садиков А.М. Основы региональной экономики. Монография. -Т.: Иқтисод-молия, 2005. 280 б.

O'xshashlar

Демографик жараёнларни прогноз қилиш

Демографик жараёнларни прогнозлаш

Ижтимоий – иқтисодий жараёнларни моделлаштириш ва прогнозлаш

Ижтимоий-иқтисодий жараёнларни прогнозлаш усуллари

Иқтисодий математик моделлар ва уларнинг классификацияси