Davlatning moliya siyosati. - Iqtisodiyot - Referatlar

Davlatning moliya siyosati.

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

101 KB

Ko'chirib olish

Davlatning moliya siyosati. Reja: 1. Moliyaviy siyosatning mazmuni va ahamiyati. 2. Moliya mexanizmi va uni moliyaviy siyosatni amalga oshirishdagi o‘rni. 3. Hozirgi sharoitdagi moliyaviy siyosatning asosiy yunalishlari.

1.Moliyaviy siyosatning mazmuni va ahamiyati. Davlat xar qanday uzining vazifalari bo‘yicha aniq maqsadlarga erishish uchun moliyadan foydalanadi. Urnatilgan maqsadlarni amalga oshirishda moliyaviy siyosat muhim rol uynaydi. Moliyaviy siyosatni ishlab chiqish va uni amalda kullash jarayonida urnatilgan vazifalarni amalga oshirish shart sharoitlari ta’minlanadi. Ular iqtisodiy manfaatga ta’sir qilishning faol kuroli sifatida ishtirok etadi. Moliyaviy siyosat kup kirralidir. U quyidagi muhim bug‘inlarni uz ichiga oladi: Moliyaning rivojlanishini ilmiy asoslangan konsepsiyalarini ishlab chiqish. U asosan iqtisodiy qonunlar talablarini urganish, xujalikning rivojlanish holatini xar tomonlanma kompleks taxlil qilish, ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlarini, aholi ehtiyojlarini rivojlanish istikbollarini taxlil qilish jarayonlarini uz ichiga oladi. Istikboldagi va joriy davrda moliyadan foydalanishning asosiy yunalishlarini aniqlash. Bunda xalqaro omillar, moliyaviy resurslarni usish imkoniyatlarini hisobga olingan holdagi iqtisodiy siyosatda kuda tutiluvchi urnatilgan masadlarga erishish yullaridan kelib chikadi. Amaliy faoliyatlarni muvofiklashtirish. Bunda urnatilgan maqsadlarga erishishga yunaltirilgan amaliy faoliyatlarni tashkiliy asoslari kuzda tutiladi. Yuqoridagi 3 bug‘inlarning yaxlitligi moliyaviy siyosatni mazmunini aniqlab beradi. Istikbolsiz moliyaviy siyosat moliyaning rivojlanishini asosiy konsepsiyalarini tulakonli ravishda muhammalashtirmaslik oqibatlari hisoblanadi. Davlatning moliya siyosati bilan jamiyatni iqtisodiy faoliyatini o‘rtasida muhim o‘zaro bokliklik mavjud. Bir tomondan, moliyaviy siyosat iqtisodiy munosabatlar mahsuli bo‘lib, jamiyat siyosatini ishlab chiqishda va amalga oshirishda erkin emas, яъни moliyaviy siyosat mamlakat iqtisodiyotiga bevosita boklikdir.

Ikkinchi tomondan, moliyaviy siyosat mamlakatning iqtisodiy bazisidan kelib chikkan va rivojlangan holda ma’lum bir mustakillikka ega, hamda u o‘ziga xos qonuniyatlar va rivojlanish mantikiga ega. Ushbularga asoslangan holda moliyaviy siyosat davlat iqtisodiyotiga va moliyaviy holatiga teskari ta’sir etadi. Bu ta’sir turlicha bo‘lishi mumkin; Ba’zi hollarda siyosiy chora tadbirlar o‘tkazish vositasida iqtisodiyotni rivojlanishi uchun kulay shart sharoitlar va imkoniyatlar yaratiladi. Ba’zi hollarda siyosiy chora tadbirlar o‘tkazish vositasida iqtisodiyotni orkaga ketishi uchun kulay shart sharoitlar vujudga keladi. Xo‘jalik yuritishni jaxon tajribasi shuni ko‘rsatadiki, jamiyatning rivojlanishi uning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishi moliyaviy siyosatni ta’sir etish darajasini o‘sishiga olib keladi. Iqtisodiyotda xo‘jalik tarmoqlarini turli darajada rivojlanishi, xo‘jaliklararo va xududlararo iqtisodiy alokalarni kiyinlashuvi xalq xo‘jaligi tarmoqlari va xududlarni bir-biriga bog‘liq holda va yaqin darajada iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishini davlat tomonidan ta’minlanishini talab etadi. Shuning uchun ham davlat tomonidan moliyaviy tartibga solib turish muhim ahamiyatga egadir. Davlatning iqtisodiy jihatdan kanchalik kuch kudrati oshsa, shunchalik moliyaviy resurslarni o‘z ko‘lida mujjassamlashga imkon beradi, bu esa o‘z navbatida iqtisodiy konyukturaga faol ta’sir ko‘rsatishga imkon beradi. Iqtisodiy karorlar, jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish qonunlari mantigi asosida, kuzda tutilgan moliyaviy tadbirlar oqibatlarini ilmiy asoslangan holda va ularni iqtisodiy rivojlanish qonuniyatlariga mos holda shakllantirish jamiyatning tarakkiyoti asosini tashkil kiladi. Bu o‘z navbatida moliya siyosatida tez tez uchraydigan va ilgaritdan ko‘zda tutilishi kiyin bo‘lgan o‘zgartirishlarni oldini olishga imkoniyat yaratadi.

Moliyaviy siyosatning iqtisodiy ijtimoiy yuksalishiga faol ta’sirining imkoniyatlari chukur ilmiy asoslanishi kerak. Fakat ilmiy yondoshish, bilim va siyosatni aniqlovchi barcha omillarni o‘rganish, uning nisbiy mustakilligi obyektiv iqtisodiy munosabatlardan erkinlikka o‘smasligiga kafolat beradi. Xo‘jalik yuritish tajribasi shuni ko‘rsatadiki, moliyaviy siyosatni iqtisoddan ajratilishi, jiddiy iqtisodiy kiyinchiliklarga olib keladi, iqtisodiy usish imkoniyatlarini amalga oshirishni mukarrar ravishda ushlab turadi. Moliyaviy siyosatni shakllantirishda ilmiy yondashish, siyosatni aniqlovchi barcha omillarni o‘rganish, uning jamiyat rivojlanishi qonunlariga munosibligi, moliyaviy nazariya xulosalarini doimiy ravishda hisobga olishni ko‘zda tutadi. Ushbu muhim talabning bajarilmasligi xalq xo‘jaligida juda katta yo‘qolishlarga olib keladi. Moliyaviy siyosat uzining davriyligi va xal kiluvchi vazifalar tavsifiga bog‘liq holda moliyaviy strategiya va moliyaviy taktikaga bulinadi. Moliyaviy faoliyat taxlili shuni tasdiklamokdaki hozirgi sharoitda moliyaviy siyosat va strategiya tushunchalari urtasida yagona tushuntirishlar mavjud emas. Bu tushunchalar aralash holda talkin qilinmokda. Meyoriy xujjatlarda ham mazkur kategoriyalarni aniq talkini mavjud emas. Bu Uz.R. Moliya Vazirligi tomonidan tasdiklangan moliyaviy siyosatni ishlab chiqish bo‘yicha uslubiy tavo‘siyalarga tegishlidir. Faraz qilaylik siyosat strategiyaga nisbatan birlamchi hisoblansin. Bunday xulosa siyosat, strategiya va taktika suzining tarixiy ildiziga nisbatan asoslanadi. Lug‘atda siyosat nimagadir erishish uchun qandaydir xarakat tavsifi sifatida aniqlanadi. Strategiya siyosatni amalga oshirish san’atidir. Taktika siyosatni yuritish san’atining tarkibiy qismi sifatida kuriladi. Biroq mazkur tushuncha mazmunini tushunishdan kchikkan holda shuni ta’kidlash joizki kursatib utilgan «siyosat» aniq yunalishlar bo‘yicha moliyaviy strategiyani amalga oshirish usulubidan tashqari boshqa narsa emas.

Moliyaviy strategiyani xar bir yunalishini tavsifi amaliyotda ularni amalga oshirishning taktik uslublari yigindisining mavjudligini tasdiklaydi. Davlatning moliyaviy siyosati makroiktiodiy siyosatning bosh elementlaridan biri hisoblanadi. Hozirgi sharoitda O‘zbeiston Respublikasida amalga oshirilayotgan moliyaviy siyosat islohotlarning utish davridagi moliyaviy iqtisodiy inkirozlar oqibatlarini tugatish va mamlakatdagi barkaror iqtisodiy usishni ta’minlashga yunaltirilgaddir. Chunonchi, iqtisodiyotning barcha soxalarida liberal rejimni shakllantirish va uni rivojlanishini kuzda tutuvchi iqtisodiyotni erkinlashtirish masalalari moliyaviy siyosatning markazida turmokda. Moliyaviy siyosat quyidagi yunalishlarni uz ichiga oladi: - Soliq siyosati; - Budjet siyosati; - Pul kredit siyosati; - Institutsional uzgarishlar; - Investitsiya siyosati; - Ijtimoiy siyosat. Moliyaviy siyosatni realizatsiya qilish uchun quyidagilar zarur hisoblanadi; - Ijtimoiy tanglik kamaytirilishi lozim. - Davlat moliyasini soglomlashtirish lozim; - Bank tizimini meyordagi ishlashi imkoniyatlarini shakllantirish lozim; - Tovar va pul okimlarini tenglashtirish lozim; - Xududlarning moliyaviy iqtisodiy mustakilligini yagona boshqaruv tizimi ichida okilona ta’minlash lozim. Moliyaviy siyosatning tarkibiy qismlaridan biri soliq siyosati hisoblanib . U asosandavlat uchun ham bozor katnashchilari uchun ham iqtisodiyotning real sektorini moliyaviy holatini yuksalishini ta’minlovchi soliqka tortish bo‘yicha imkoniyatlar shakllantirishi lozim. Soliq siyosatining asosiy vazifalari:

- Soliq qonunchiligini soliqka tortish bazalarini muhammallashtirish maqsadida, tulov muammolarini pasaytirish maqsadlarida kompleks isloh qilish; - Mavjud soliq va bojxona imtiyozlarini qayta kurib chiqish; - Budjetga va budjetdan tashqari fondlarga tulovlar va peniyalarni restrukturizatsiya qilish; - Soliqka tortish mexanizmini soddalashtirish va iqtisodiyotning ustivor soxalari uchun soliqlar bo‘yicha imtiyozlar berish; - Soliq ma’muriyati faoliyatini takomillashtirish. Budjet siyosati moliyaviy siyosatning tarkibiy qismlaridan biri sifatida hozirda quyidagi vazifalarni amalga oshirish muhim hisoblanadi: -Davlat xarajatlarini iqtisod qilish dasturlarini amalga oshirish; -Ijtimoiy islohotlarni amalga oshirishda budjetning rolini mukammallashtirish; -Budjet resurslaridan samarali foydalanishning nazorat tizimlarini muhammallashtirish; -Budjetning daromadlar va xarajatlar ijrosi tizimlarini takomillashtirish; -Mahalliy boshqaruv organlari faoliyatining moliyaviy imkoniyatlarini shakllantirish maqsadida Mahalliy budjetlar uchun yaxshi moliyaviy potensialni shakllantirish; Davlat karzlarini boshqarish va restrukturizatsiya qilish. Pul kredit soxasidagi bugungi kunda mavjud muhim vazifalari quyidagilardir: -Bank tizimini restrukturizatsiya qilish jarayonini chukurlashtirish; -Banklar uchun joriy etilgan majburiy meyorlarni soddalashtirish va ularni takomillashtirish; -Davlatning valyuta zaxiralarini tuldirish va chetga kapitallar okimini hamaytirish; -iqtisodiyotning ustivor soxalarini moliyaviy kullab kuvvatlash uchun imtiyozli kreditlashtirish mexanizmlarini shakllantiri;

-Moliyaviy bozorlarni shakllantirish va rivojlantirish. Moliyaviy siyosatning amalga oshirishda institutsional uzgarishlar muhim rol uynaydi. Institutsionla uzgarishlar davlatning boshqarish soxasidagi asosiy vazifalaridan kelib chikadi. Ularga quyidagilar kiritiladi: - Tashkilotlarning soliqlar bo‘yicha karzlarini kapitalizatsiya qilinishi natijasida davlat korxonalarning aksiyalarini jalb qilinishi; - Davlatga tegishli aksiyalar paketini ishonch boshqaruvlariga berish; - Yagona mulkiy kompleks sifatida korxonalarni xususiylashtirish; - Yokilgi energetika komplekslari va temir yul soxasi, aloka va uy joy kommunal xujaligi soxasini samaradorligini oshirish va rakobatni rivojalnitirishga yunaltirilgan institutsional uzgarishlar. Hozirgi sharoitdagi davlatning moliyaviy siyosati ijtimoiy yunaltirilgandir. Bu soxadagi asosiy vazifalar quyidagilardir: - Budjet soxasida ishlovchi ishchilarga joriy ish haqini tulik xajmda berish; - Aholining ham ta’minlangan katlamini oladigan daromadlari uchun kompensatsiya mexanizmini ishlabi chiqish va takomillashtirish; Ishsizlikni usishini oldini olish va budjet soxasidagi ish haqini indeksatsiya qilish; Investitsiya siyosati moliyaviy siyosatni amalga oshirishda muhim ahamiyatga egadir. 2. Moliya mexanizmi va uni moliyaviy siyosatni amalga oshirishdagi o‘rni. Moliya siyosatini amalga oshirish va uni kayotga unumli tadbik etish uchun moliya mexanizmi ishlatiladi. U o‘z navbatida jamiyat tomonidan iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishni ta’minlash uchun ishlatilayotgan moliyaviy munosabatlarni yikindisidan tashkil topadi.

Moliyaviy siyosatning asosiy tarkibiy qismi bo‘lib, davlatning moliya sohasidagi barcha faoliyatini amalga oshishiga sabab bo‘ladigan moliyaviy mexanizmni belgilash kisoblanadi. Moliyaviy mexanizm moliyaviy munosabatlarni tashkil etishning davlat tomonidan belgilangan shakllari, turli va usullarini o‘z ichiga oladi. Moliya mexanizmining strukturasi bir muncha murakkabdir. Amaldagi turli xil moliyaviy munosabatlar uning elementlariga kiradi. Davlat moliyaviy zaxiralarinidan foydalanish prinsip va yo‘nalishlarini aniqlashda, to‘lovlarni turlarini ko‘rishda, mablag‘larni to‘planish shakllarida, milliy daromadda, umumiy foyda taqsimotining iqtisodiy va moliyaviy siyosat masalalarida, moliyaning qonuniy-me’yoriy rivojida, iqtisodiy qonunlarni xarakatini o‘rganishda davlat bosh islohatchi. Moliyaning samaradorligini oshirishda rejalashtirish va prognozlashtirish, hamda moliyaviy munosabatlarda tashkilotlarni rasmiylashtirish me’yorlari (soliq, xarajat va boshqalar), turli xil ko‘rinishdagi ko‘llanishlarni to‘gri noto‘griligi ustidan nazorat, moliyaivy munosabatlarni shakl va usullari muhim rol o‘ynaydi. Moliya mexanizmini yangi bosqichda muhim xususiyatlaridan biri-xo‘jalik jarayonlarining yuzaga kelishi, tegishli ma’lumotlarni olishi va ular asosida xo‘jalik xayotini rivojlanishini diagnostikasi va zaruriy tartibga soluvchi choralarni ko‘rish paytlarni o‘zaro yaqinlashtirish. Ushbu mexanizmning yana bir tuzuvchisi ishlab chiqarishni va pul bozorini dinamikasini, ularning funksiyalarini amalga oshirilishi hamda zararli iqtisodiy oqibatlarini uzluksiz istikbollashtirish. Moliya mexanizmini tuzilmasi birmuncha murakkabdir. Davlat uzining ijro qonun chiqaruvchi organlar orkali: -iqtisodiy qonunlar ta’sirini chukur urganish; -moliyaning rivojlanish qonunlarini urganish;

-iqtisodiy va moliyaviy siyosat vazifalarini urganish asosida ijtimoiy mahsulot va milliy daromadni taqsimlash usullarini kullaydi, pul jamg‘armalarig‘ni shakllarini belgilaydi, tulov va ajratmalar turlarini ishlab chikadi, davlat moliyaviy resurslaridan foydalanish yunalishlari va prinsiplarini ishlab chikadi. Moliyaviy kursatkichlar-bu korxonani faoliyatini xar tomonlama ta’riflashga, pul fondlarini va jamg‘armalarni yaratish va sarflashni ta’riflaydigan rejali, hisobotli va hisob- kitobda ishlatiladigan kursatkichlar. Moliyaviy rejalashtirish va moliyaviy prognozlashtirish - xujalik rejasini bir qismi va moliya mexanizmining asosiy qismi bulib, pul mablag‘larini yaratish, taqsimlash va qayta taqsimlash hamda foydalanishni rejalish ravishda boshqarishdir. Moliyani boshqarish- quyilgan maqsadlarga erishish uchun obyektga moliyaviy ta’sir qilish usullari va shakllari yigindisidir. Moliyaviy zaxiralar deb, kutilmagan xodisalar va maxsus ehtiyojlarni ta’minlash uchun davlat boshqarish organlarida, korxonalarda yigiladigan pul mablag‘lariga aytiladi. Aynan moliyaviy o‘zaro munosabatlarini ko‘pligi ularni tashkillashtirishda ko‘p miqdordagi turlarini, shakllarini va usullarini (moliya mexanizmini elementlarini) oldindan belgilaydi. Davlat, uning ijro etuvchi va karor kabul kiluvchi xokimiyatlari orkali iqtisodiy qonunlar, moliyaviy rivojlanishning qonunlarini iqtisodiy va moliyaviy siyosatning vazifalarini yaxshilab o‘rganish asosida jamiyat milliy mahsuloti, daromad, pul jamg‘armalarini taqsimlash metodlarini o‘rnatadi, to‘lov ko‘rinishlarini aniqlaydi, resurslarni ishlatish prinsiplari va yo‘nalishlarini aniqlaydi. Moliyani samarali ishlatish uchun rejalashtirish va kutilayotgan ko‘satkichlarni ishlab chiqish, moliyaviy munosabatlarni turli ko‘rinishlari va metodlarini to‘gri ishlatilishi ustidan nazorat qilish zarur.

Xujalik mexanizmining ba’zi bo‘linmalarining xususiyatlariga ko‘ra va moliyaviy munosabatlar korxona va tashkilotlarning moliyaviy mexanizmga, sug‘urta mexanizmiga, hamda davlat moliyasi ishlash mexanizmiga bo‘linadi. O‘z navbatida ushbu xar bir soha alokida tuzilmalarga ega. Masalan, davlat moliyasi mexanizmi budjet va budjetdan tashqari jamg‘armalarni ishlatish mexanizmiga bo‘linadi. Moliyaviy mexanizmni jamiyat takror ishlab chiqarishga ta’sirini ko‘rib chikkanda uning funksional turlari ajralib chikadi. Xar bir soha va alokida moliya mexanizmining tuzilmasi bir butun tashkiliy qismlari kisoblanadi. Ular o‘zaro boklik. Shu bilan birga bu sohalar juda mustakil. Bu holat moliyaviy mexanizmni tashkil qilish zaruriyatini tukdiradi. Moliyaviy mexanizmning tashkil etuvchi bo‘laklarining ichki boklikligi mukim shartdir. Moliyaviy mexanizm sohalari va tashkil etuvchi bo‘laklari bir-biridan murakkablik darajasi va alokida elementlarning tarmoqlarga bo‘linib ketganligi bilan fark kiladi. Masalan, budjet mexanizmi o‘z ichiga turli xil soliqlarni, mablag‘larni ishlatishni va moliyalash metodlarining turli xil yo‘nalishlarini o‘z ichiga oladi. Korxona va tashkilotlarda pul jamg‘armalarining alokida ko‘rinishlari orasidagi munosabat aniqlanadi, foyda taqsimlanadi, jamg‘armalar tashkil etiladi va ishlatiladi. Sukurta tashkilotlarida esa zakira fondlari sistemasi yaxshi rivojlangan. Moliyaviy mexanizm elementlarining uykunlashuvini formalari, ko‘rinishlari va moliyaviy munosabatlarni tashkil etish usullari moliyaviy mexanizm konstruksiyasini tashkil etadi. Ushbu tuzilma uning xar bir elementining miqdoriy parametrlarini aniqlash, ya’ni pulni muomiladan chegirib olish normalari, jamg‘arma xajmi, xarajat darajasi va boshqa miqdoriy ko‘rsatkichlarni va ularni aniqlashni turli usullari moliyaviy mexanizmni eng ishlab chiqarish sharoitlarini o‘zgarishlarini juda yaxshi sezadilar va jamiyat oldida turgan vazifalarga sezuvchanligi mavjud.

Masalan, foydani taqsimlash usullari va ularni davlat va korxona orasidagi bo‘lish nisbati bir necha me’yor, o‘zgargan, savdo-aylanmasi soliq stavkasi ham bir necha bor qayta o‘zgartirilgan. Moliya sohasida davlatning faoliyati aniq o‘rnatilgan me’yorlariga rioya qilish bilan birga aniq koidalar asosida amalga oshiriladi. Moliya sohasiga kukuk normalarini kiritish moliyaviy siyosatni muvaffakiyatli olib borishda, moliyaviy mexanizmni aniq ishlashida katta ahamiyatga ega. Xukuk normalarini kiritish moliya alokalarini tashkil etish bo‘yicha umumiy koidalarni o‘rnatishga imkon beradi, hamda jamiyatni, korxonalar va kollektivlarning va alokida shaxslarning ktisodiy kizikishlarini saklashga imkon beradi. kukuk normalariga rioya qilish mustakham moliyaviy tartibni ta’minlaydi. Moliya sohasida yagona siyosatni olib borishda imkon beradi. Shunday kilib huquq moliyaviy siyosatni yurgizish va amalga oshirish birinchi hisoblanib iqtisodiy rivojlanishga faol va bilvosita ta’sir etadi. Hozirgi sharoitda jamiyat hayotni barcha sohalariga katta o‘zgarishlar iritilayotgan paytda kukukiy muommolarini xal qilish katta ahamiyatga egadir. qonunchilikni yaxshi tartibda bo‘lmasligi xo‘jalikdagi yangi yangiliklarni to‘xtatadi. Jamiyat rivojlanishiga pand beradi. kukukiy boshqarishdagi kelishmovchiliklar iqtisodiy chikimlarga, negativ ijtimoiy va aklokiy oqibatlarga olib keladi. Moliyaviy mexanizmni tuzib davlat uni moliya siyosati talablariga to‘lik mos bo‘lishiga intiladi, bu esa moliyaviy siyosatning maqsadlarini va uni oldida turgan masalalarini to‘lik yechishga poydevor bo‘ladi. Shuni ham qayd qilish kerakki moliyaviy mexanizmni va uni alokida elementlarini kollektiv va shaxsiy manfatlar bilan to‘la muvaffaklashtirilishiga xarakat qilinadi, bunda moliyaviy mexanizm samarasini oshishiga garov bo‘ladi. Umumiy strategiyaga ega bo‘lmay, provard maqsadni ko‘rmay turib, iqtisodiy isloh qilishning ta’sirchan chora tadbirlarini belgilab bo‘lmaydi.

3. Hozirgi sharoitdagi moliyaviy siyosatning asosiy yunalishlari. Ijtimoiy iqtisodiy o‘zgarishlarning pirovard maqsadini belgilab olish hozirgi iqtisodiyotni isloh qilish strategiyasining boshlangich nuktasi bo‘lib xizmat kiladi. Iqtisodiyotni erkinlashtirishning hozirgi sharoitida brinchi darajali chora tadbirlar hamda ustuvor yo‘nalishlar sifatida moliya va soliq siyosati sohasida quyidagilar ilgari suriladi; - kattik moliyaviy siyosatni amalga oshirish, davlat budjeti defitsitini iloji boricha hamaytirish, budjetdan beriladigan dotatsiyalar va subsidiyalarning barcha turlarini bosqichma-bosqich kiskartirib borish; budjet mablag‘lari daromad tushganidan keyingina taqsimlashtiradigan yo‘ldan ogishmay borish, birinchi darajali, eng zarur umumdavlat ektiyojlari uchungina budjetdan mablag‘ ajratish; Xalq xo‘jaligi tarmoqlarini, ayrim korxonalarni rivojlantirish uchun budjetdan pul bilan qaytarilmaydigan kilib ta’minlash amaliyotidan voz kechish. Ana shu maqsadlar uchun investitsiya kreditlaridan keng foydalanish; Soliq tizimini takomillashtirish, budjet daromadlari barkaror suratda to‘ldirib turilishini ta’minlaydigan, kichik va xususiy korxonalarning, chet el kapitali ishtirokidagi, kishlok xo‘jalik mahsulotini qayta ishlaydigan va xalq is’temoli mollari ishlab chiqaradigan ko‘shma korxonalarning rivojlanishini rag‘batlantiradigan pishik-puxta soliq siyosatini olib borish. Kedit-pul siyosati sohasida; Markaziy bank boshchiligida hamda keng tarmoqli mustakil tijorat va xususiy banklar ya’ni ikki bosqichli bank tizimini barkaror rivojlanishini ta’minlagsh, respublika xududida yirik chet el banklarining bo‘limlari va vakolatxonalarini ochish uchun kulay sharoit yaratish; Barkaror pul muomalasini ta’minlash, kredit va nakd pul emissiyasini, jami pul massasining asossiz o‘sishini keskin cheklash;

2000-2001 yilda kabul qilingan sarmoyaviy loyixa deyarli to‘la bajarildi. Iqtisodiyotda barkarorlik va rivojlanish ta’minlanib, yalpi ichki mahsulot o‘sishi 4 foizni tashkil etdi. 2000 yilda ham respublika iqtisodiyoti o‘tgan yillardagi kabi barkaror va izchil rivojlandi. Makroiqtisodiy barkarorlik, iqtisodiy o‘sish mamlakatimizda davom etayotgan islohatlar va jamiyatni yangilash jarayoning ajralmas kususiyatlariga aylanib koldi. O‘tgan yili yalpi ichki mahsulot ishlab-chiqarish-4 foizga, sanoat ishlab chiqarishi kajmi-6.4 foizga, kishlok xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirish-3.2 foizga ko‘paydi. Iste’mol mollari ishlab chiqarish-7.7 foizga, chakana tovar aylanishi-7.8 foizga, akolini pullik xizmat ko‘rsatish kajmi esa-14 foizga ortdi. Iqtisodiyotimizda makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning barkarorligi oshdi. Davlat budjeti hamomadi yalpi ichki mahsulotning bir foizidan oshmadi. Nakd pul emissiyasi, yil yakunlariga ko‘r, 9.4 foizni tashkil etdi, bu–prognoz qilingan darajadan ancha pastdir. Jami pul massasi, belgilangan darajadan-ya’ni yalpi ichki mahsulotga nisbatan 19 foizdan oshgani yo‘q. Bu-pul aylanish tizimining barkarorligidan dalolat beradi. Iqtisodiyotimiz va mamlakatimiz barkarorligini ta’minlaydigan yetakchi sohalar ancha tez sur’atlar bilan rivojlandi. Pulning kadrsizlanishining oldini olishga karatilgan kat’tiy chora-tadbirlar inflyatsiya ko‘rsatkichlarini prognoz qilingan darajada saklab turish imkonini berdi. Yil mobaynida qayta moliyalashning o‘rtacha oylik darajasi yillik 36 foizdan 24 foizga pasaydi. Bu esa, o‘z navbatida, investitsiya jarayonlariga rakbatlantiruvchi ta’sir ko‘rsatdi. Korxonalarni moliyaviy soklomlashtirish bo‘yicha ko‘rilgan chora-tadbirlar to‘lov muddati o‘tib ketgan debitorlik karzlarini 41 foizga, ana shunday kreditorlik karzlarini esa 58 foizga kiskartirish imkonini berdi. Monitoring o‘tkazilayotgan 21

ta vazirlik va idoraning to‘lov muddati o‘tib ketgan debitorlik karzlari to‘lik tugatildi. Bankrotlik yokasiga borib kolgan korxonalar soni deyarli ikki barobar kiskarib, 182 tadan 81 taga tushdi. yurtimizda faoliyat ko‘rsatayotgan 169 ming korxonadan zarar ko‘rib ishlayotganni 139 tani tashkil etdi. Banklarning umumiy kapitali va bank tizimi aktivlarining umumiy xajmi yil davomida1.9 barobar oshdi. O‘zbekistonda bank aktivlarining yalpi ichki mahsulotga bo‘lgan nisbati 2001 yil 1 yanvar kolatiga ko‘ra, 56 foizni tashkil etdi. Tijorat banklarini depozit bazasida akoli omonatlarining ulushi 7.8 foizdan 15.8 foizgacha ko‘paydi. 2000 yil xususiylashtirish dasturi bo‘yicha ko‘zda tutilgan 167 ta obyekt o‘rniga 374 ta obyekt xususiylashtirildi. Uning negizida 152 ta kissadorlik jamiyati, 103 ta xususiy korxona va 117 ta boshqa mulk shaklidagi korxona tashkil etildi. Fond bozorida ilgari davlatga tegishli bo‘lgan umumiy qiymati 6 milliard so‘mdan ziyod aksiya sotildi. Bu 1999 yildagiga nisbatan 35 foiz ko‘pdir. 2000 yili davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishdan 14.3 milliard so‘m mablag‘ tushdi. Bu –1999 yilgi ko‘rsatkichdan 1.6 barobar ko‘pdir. Moliyalashning barcha manbalari kisobidan iqtisodiyotimizga 700 milliard so‘m atrofida, jumladan, kariyb 810 million AkSH dollari miqdoridagi sarmoya kiritildi. Jami sarmoyalarning 55 foizdan ziyodi ishlab yaikarish tarmoqlarini rivojlantirishga yo‘naltirildi. Yengil sanoat, transport va aloka tarmoqlariga, shuningdek, ishlab chiqarish bilan boklik bo‘lmagan kurilishlarga yo‘naltirilgan investitsiyalar salmoki ortdi. Respublikada kulay investitsiya mukitini shakllantirish bo‘yicha ishlarni yanada kuchaytirish bundan buyon ham bizning uzok muddatga mo‘jjallangan strategik vazifamiz bo‘lib kolaveradi. Shu maqsadda Markaziy bank, Moliya vazirligi, Davlat soliq ko‘mitasi tijorat banklari bilan birgalikda banklarning investitsiya

faoliyatini rakbatlantirish bo‘yicha o‘z takliflarini ko‘rib chiqish uchun Vazirlar Makhamasiga takdim etishlarini tezlashtirishlari zarur. Ta’lim soxasiga budjetdan beriladigan karajatlarni kelgusi yilga rejalashtirilayotganida o‘tgan yilda kosil bo‘lgan karajatlari-yu kelgusi yilda ko‘shiladigan karajatlari inobatga olinadi. Ayrim kollarda o‘kuvchilar kontingenti o‘zgarish tendensiyalari kisobga olinadi. Lekin bundagi katta hamchiligimiz shundaki, rejaga asos kilib olinayotgan rahamlar nima uchun oshgani yoki hamayganini chukur taklil kilmaymiz. Misol uchun aytish mumkin-ki, 2001 yil davlat budjeti umumiy xarajatlarida maorif sohasiga rejalashtirilgan mablag‘lar ulushi 27 foizni tashkil etadi, bu esa 2000 yilga nisbatan kariyb 3 foizga ko‘pdir. Yoki 2002 yilda davlat budjetining umumiy xaraatlarida maorif soxasiga28,8% ni tashkiml kilgan. Dnmak aytishimiz mumkinki, yillar mobaynida maorif soxasi uchun budjetdan amalga oshirilayotgan xarajatlar ortib bormokda. Shuning uchun, Kadrlar tayyorlash milliy dasturini chukur taxlil kilib chiqishimiz zarur. Birinchidan, kollej va litseylar sonini xududlarning demografik vaziyatidan kelib chikkan kolda aniqlashtirish va ularni joylashtirish, yangi binolarni kurmasdan bo‘sh yotgan binolardan samarali foydalanish, o‘kuv standartlarini va jikozlash normativlarini kerakli mutaxassislarni jalb kilgan kolda tankidiy taklil qilish va shu kabi tadbirlarga alokida e’tibor bergan kolda rejalashtirishni va moliyalashtirishni amalga oshirish lozim. Ikkinchidan, Milliy dastur doirasida Koreya, Yaponiya xukumatlari, Osiyo Rivojlanish Bankidan jalb qilinayotgan imtiyozli kreditlardan samarali foydalanishni ta’minlash zarur. Bunda alokida e’tibor berish kerak-ki bu kredit loyikalarini samarali va o‘z vaktida ishlashiga Moliya vazirligi asosiy ma’sul idoradir.

Iqtisodiy masalalarga to‘xtalib o‘tar ekanmiz, avvalambor eksport potensialimizdan to‘lik foydalana olmayotganimizni ochik oydin aytishim lozim. Eksportga mahsulot chiqarishni rakbatlantiruvchi ko‘pgina imtiyozlar kabul qilinganiga karamay, bu sohada kiladigan ishlarimiz ko‘pdir. Shuning uchun, birinchi galda biz qanday imtiyozlar va omillar kutilayotgan natija berayotgani va kaysilari naf bermayotganligini, qanday byurokratik to‘siklar borligini chukur tankid kilib chiqishimiz va shu bilan birga boshqa davlatlarning tajribasini batafsil o‘rganib chiqishimiz lozimdir. Eksporter korxonalar uchun u yoki bu imtiyozlarni tanlash kukukini beruvchi mexanizmlarni tadbik etishimiz, eksportga yo‘naltirilayotgan mahsulotlarni Butunjakon Savdo Tashkiloti prinsiplariga asoslangan kolda soliqka tortish tizimini unifikatsiya qilish tadbirlarini amalga oshirish maqsadga muvofik bo‘ladi deb o‘ylayman. Lekin bu ishga yondashish kar tomonlama bo‘lishi kerakligini ta’kidlab o‘tmokchiman. Jumladan, valyuta siyosatidagi erkinlashtirish tadbirlari ham mukim o‘rin tutadi. Yurtboshimiz o‘z ma’ruzalarida bu yo‘nalishdagi bizning asosiy vazifalarimizni belgilab berdilar. Shundan kelib chikkan kolda, milliy valyutamizning to‘la konvertatsiyalashga o‘tish jarayonini ijobiy kechishini ta’minlash va kafolatlash maqsadida iqtisodiy va moliyaviy ko‘rsatkichlar jarayonlari bilan uzviy boklik bo‘lgan kolda aniq tadbirlar ishlab chiqishimiz lozimdir. Eksportga yo‘naltirilgan va importning o‘rnini bosadigan mahsulotlar ishlab chiqarishni rakbatlantirish siyosatining muvaffakiyatli amalga oshishining asosiy omillaridan biri bu soklom va kulay investitsion mukitning mavjudligidir. Oxirgi paytda chet el investitsiyalarini jalb qilish ishlari sustlashgan, jalb qilinayotgan ivestitsiyalar asosan kredit shaklida va kukumat kafolati bilan bo‘lmokda. Lekin bizning oldimizda mamlakatimizga to‘kri investitsiyalarni jalb qilish yo‘llarini

izlashimiz, byurokratik to‘siklarni aniqlashtirib ularni yengillashtirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqishimiz zarur. Shu bilan birga, mavjud ichki imkoniyatlardan ham samarali foydalanish yo‘llarini izlashimiz lozim. Bu o‘rinda tegishli tijorat banklari va idoralar bilan yaqindan ishlash, loyikalarni ekspertizasini takomillashtirish, moliya bozorida mablag‘larni jalb kiluvchi yangi instrumentlarni jalb qilish kisobiga kreditlar ajratish uchun mablag‘lar rezervini tashkil etish tadbirlarini amalga oshirish lozim. Alokida ta’kidlash kerak-ki, kredit bozorining rivojlanishi xizmat ko‘rsatuvchi moliyaviy infratuzilmaga ham boklikdir. Masalan, Moliya vazirligi tomonidan kimmatli kokozlar bozorini rivojlantirishdagi o‘rni ancha pasayib kolgan. Sukurta nazorati xizmatining oyokka turib olganiga karamasdan, sukurta bozori rivojlanmagan. Moliyaviy lizingni tadbik etishda ham sustkashlik bilan ish olib borilmokda. Undan tashqari, kommunal xizmatlar tariflarining xududlar bo‘yicha keskin farkining borligi, budjet tashkilotlarida kommunal xizmatlaridan foydalanish aniq normativlari mavjud emasligi kar yili Davlat budjetidan katta mablag‘larning yo‘naltirilishiga olib kelmokda. Shuning uchun, avvalambor, kommunal xizmatlar ko‘rsatish tizimini tubdan taklil qilish lozim, birinchidan, tariflar o‘rnatilishi ustidan nazorat qilish mexanizmini kiritish kerak, ikkinchidan, kommunal xizmatlardan imtiyozli foydalanuvchilar sonini hamaytirish tadbirlarini ishlab chiqish lozimdir, uchinchidan, ko‘rsatilgan kommunal xizmatlar uchun o‘z vaktida to‘lovlarni oshirish mexanizmini takomillashtirish dolzarb vazifalardan biridir. Yuqorida aytib o‘tilgan hamchiliklar va vazifalarga xulosa kilib, shuni aytmokchiman-ki, oldimizda joriy yilda katta ma’suliyat turibdi. Prezidentimiz tomonidan belgilab berilgan vazifalar barcha moliya xodimlari tomonidan chukur

anglab yetilishi, ularni bajarish bo‘yicha aniq va ravshan takliflar tayyorlanishi, belgilangan tadbirlar sifatli va o‘z vaktida bajarilishi lozimdir. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning o‘zbek modelining jakon iqtisodiy va moliyaviy hamjamiyati tomonidan so‘zsiz tan olinishining asosiy sabablari mustakillik yillarida mamlakatimiz erishgan yutuklarning zamirida yotadi. Birinchi bosqich mustakillikka erishganimizdan boshlab 1994 yilgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga hamrab olib milliy davlat moliyasi tizimining shakllanish davri bo‘lib kisoblanadi. Bu bosqich milliy daromadning katta qismining Davlat byujetida mujassamlashtirilib, davlatning milliy daromadni taqsimlash va qayta taqsimlashdagi yetakchi o‘rni bilan xarakterlanadi. Bu davrda soliq va budjet siyosati milliy iqtisodiyot poydevorini shakllantirishga, ishlab chiqarishning yangi tarmoqlarini rivojlantirishga va samarali ijtimoiy kimoya tizimini yaratishga karatilgan edi. Ayniksa, o‘sha paytda Rossiyada o‘tkazilayotgan “shok terapiyasi” siyosati sababli ijtimoiy zarur tovarlarning narxi keskin oshib ketganligi oqibatlarining oldini olish tadbirlari budjet siyosatining eng dolzarb masalalaridan biri bo‘lgan edi. Jumladan un, shakar, go‘sht, sut, choy, guruch va boshqa ijtimoiy ahamiyatga molik bo‘lgan tovarlar uchun Davlat budjetidan katta miqdordagi dotatsiyalarning ajratilishi bilan iste’mol narxlarining keskin oshishining oldi olindi, akolining yordamga muktoj katlamlarining ektiyojlari kondirildi va jamiyatda ijtimoiy barkarorlik va akillik saklab kolindi. Ikkinchi bosqich 1994-1999 yillarni o‘z ichiga olib, soliq va budjet tizimining barkarorlashuvi va strukturaviy jikatdan rivojlanishi, hamda budjet ijrosining xalqaro andozalarga o‘tilganligi bilan xarakterlanadi. Bunda budjet ijrosining milliy valyuta-so‘mda amalga oshirilishi va Soliq kodeksining (1998) kabul qilinishi natijasida davlat moliyasi tizimi mokiyati jikatdan yangi mazmun va shaklga ega bo‘ldi.

Soliq siyosatining fundamental masalalari bo‘lgan soliq turlari va stavkalari, umumdavlat va makalliy soliqlar klassifikatsiyasi, soliqka tortish metodologiyasining asoslari va boshqa umumiqtisodiy masalalar Soliq kodeksida aniq va ravshan belgilab berildi. Natijada O‘zbekiston Respublikasi xalqaro ekspertlar chikirikidan o‘tgan zamonaviy soliq siyosatining barkaror xukukiy poydevoriga ega bo‘ldi. O‘z navbatida Soliq kodeksida milliy va xorijiy ishlab chiqaruvchilar uchun bir kator imtiyozlar belgilab berildi. Bu imtiyozlar quyidagi maqsadlarga karatildi: - ichki bozorda iste’mol mollari ishlab chiqarishni rakbatlantirish; - eksportbop mahsulot ishlab chiqaruvchilarni ko‘llab-kuvvatlash; - ko‘shilgan qiymat soliqidan ozod etish va yagona yer soliqini joriy qilish orkali kishlok xo‘jaligining mamlakat iqtisodiyotidagi alokida o‘rnini ta’minlash; - kichik va o‘rta tadbirkorlikni rakbatlantirish; - xorijiy sarmoyalarni jalb qilish uchun kulay moliyaviy shart-sharoit yaratish va boshqalar. Xarajatlar nuktai nazardan karasak davlat budjetining tarkibi takomillashtirildi, xarajatlarning ijtimoiy yo‘nalganligi kuchaydi, ko‘plab turdagi xarajatlarni dasturlar asosida moliyalashtirishga o‘tildi, makalliy budjetlarning roli yildan yiliga ortib bormokda va budjet takchilligini moliyalashtirishning noinflyatsion uslublari amalga takbik etilib yillar mobaynida ularning salmogi ortib bormokda.

Адабиётлар 1. Бабич А. М. Финансў: Учебник/ - М.: ИД ФБК-ПРЕСС, 2000. - 760 с. 2. Додобаев Ю.Т. Финансў денежное обраҳение и кредит: учеб пос./ Ю.Т.Додобаев, Р.Т. и др.Асадуллина. - К.: Ферганский, 2001. - 190 с. 3. Драбозина Л.А. “Финансў” учебник. М. “Финансў и статистика” 2001 4. Ковалева А.М., “Финансў” - М.: издат “Финансў и статистика”, 2000. 5. Н.Хайдаров “Молия” (1 кисм) Тошкент. “Академия”. 2001 йил. 6. Родионова В.М. Финансў, Москва: Финансў и статистика, 2000 г. 7. Соколова Н. “Финансў, денежное обрашение и кредит” М. Юрайт, 2000 8. Финансў. Денежное обраҳение. Кредит: конспект лекций. - М.: ПРИОР, 2000. - 176 с. 9. Финансў. Денежное обраҳение. Кредит: Под ред Г.Б. Поляка. Учеб. Второе изд. . - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003. - 512 с. 10. Финансў и кредит: Учеб. пособие/ Под ред. проф. А. М. Ковалевой. - М.: Финансў и статистика, 2003. - 512 с. 11. Финансў: Учеб. пособ./ Под ред. проф. А. М. Ковалевой. - М.: Фин. и стат., 2000. - 383 с. 12. Финансў: Учеб./ Под ред. проф. чл.-корр. РЕАН Л.А. Дробозиной. - М.: ЮНИТИ, 2003. - 523 с. 13. Финансў: Учебник /под ред.проф. Дробозиной Л.А. – М.: Финансў ЮНИТИ, 2000.

O'xshashlar

Davlatning moliya tizimi.

Moliya siyosati va moliya mexanizmi

Moliya siyosati, mexanizmi va tizimi

Aholi daromadlari va davlatning ijtimoiy siyosati

Moliya va moliya tizimi.