Buxgalteriya balansi tahlili - Iqtisodiyot - Referatlar

Buxgalteriya balansi tahlili

Yuklangan vaqt:

11.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

601 KB

Ko'chirib olish

Buxgalteriya balansi tahlili Reja: 1. Buxgalteriya balansi tahlili mazmuni va vazifalari. 2. Buxgalteriya balansi va uning tarkibiy tuzilishi: aktivlar, kapital va majburiyatlar. 3. Balans moddalari va uning boshqa moliyaviy hisobotlar ma`lumotlariga mosligi. 4. Buxgalteriya balansini “o`qish”. 5. Buxgalteriya balansining gorizontal (davriy) tahlili. 6. Buxgalteriya balansining vertikal (tarkibiy) tahlili. 7. Korxona moliyaviy holatining tahlili. 8. Korxonalar iqtisodiy salohiyati: tarkibi, ko`rsatkichlar ti- zimi va samaradorligini tahlili. 9. Korxonalarning moliyaviy salohiyati: tarkibi, ko`rsatkichlar tizimi va samaradorligini tahlili. 10. Buxgalteriya balansi moddalarining likvidlilik bo`yicha turkumlanishi. Buxgalteriya balansining likvidliligi va korxona to`lov layoqatining tahlili.

Buxgalteriya balansi tahlili mazmuni va vazifalari Buxgalteriya balansi moliyaviy hisobotning tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi, xo`jalik yurituvchi subyektning mulkiy va moliyaviy ahvoli haqidagi axborotni to`playdi hamda oshkor qiladi. Buxgalteriya balansida uzoq muddatli va joriy aktivlar, o`z sarmoyasi, uzoq muddatli va joriy majburiyatlar hamda ularni oshkor qilishda, xo`jalik yurituvchi subyektning moliyaviy ahvolini tahlil qilishda moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar uchun yordam bera oladigan axborotdan iborat bo`ladi. Buxgalteriya balansidagi barcha axborot to`g`ri oshkor qilinishi va foydalanuvchilarga tushunarli bo`lishi kerak. Zarur hollarda buxgalteriya balansiga kiritiladigan moddalar ularni tushuntirib beradigan axborotlar bilan to`ldiriladi. “Balans” atamasi lotincha “bis” – ikki marta, “banx” – tarozi pallasi so`zlaridan tarkib topgan bo`lib, ikki palla degan ma`noni anglatadi. U tenglik, muvozanat tushunchasi sifatida ishlatiladi. Buxgalteriya balansini turli tasnifiy belgilari (tuzilish vaqti, axborot hajmi, aks ettirish obyekti, tozalash usuli) bo`yicha turlarini tarkiblash mumkin. Buxgalteriya balansini turlari Tarkiblash belgisi Balans turlari Mazmuni Tuzilish davriga ko`ra Tashkil topish balansi Korxonaning tashkil topish vaqtida tuziladi Joriy balans Korxonaning uzluksiz faoliyatida, qonunda belgilangan muddatlarda tuziladi Tugatish balansi Korxona tugatilganda tuziladigan balans Bo`lish balansi Yirik korxona bir necha mayda korxonalarga bo`linish vaqtida tuziladi Birlashtirish balansi Bir necha korxonalar bir korxonaga birlashganda tuziladi Axborot hajmiga ko`ra Bir martalik Bir martalik balans faqat bitta korxona bo`yicha joriy hisob asosida tuziladi Yig`ma balans Yig`ma balans bir martalik balanslar asosida

tuziladi va birlashmalar (vazirliklar, qo`mita, boshqarmalar va shu kabilar)ning xo`jalik mablag`larini aks ettiradi Aks ettirish obyektiga ko`ra Mustaqil balans Mustaqil balansni huquqiy shaxs bo`lgan barcha korxonalar tuzadi Alohida balans Alohida balansni korxonaning tarkibiy bo`linmalari (filiallar, bo`limlar, sho``ba va qaram xo`jaliklar va shu kabilar) tuzadi Tozalash usuliga ko`ra Brutto balans Tartibga soluvchi moddalarni o`z ichiga oluvchi balansdir Netto blans Qiymatidan tartibga soluvchi moddalar summasi chegirilgan balans Buxgalteriya balansining maqsadi – xo`jalik yurituvchi subyektning buxgalteriya balansi uning resurslarini va moliyaviy tarkibini anglab yetishga imkoniyat berishi uchun hisobot vaqtidagi moliyaviy ahvolni aks ettirishdan iborat. Balansning jamlangan qatorlari bo`yicha tasnifiy jihatlarini quyida ko`rib o`tishimiz mumkin. Joriy va uzoq muddatli aktivlarni tasniflash. Har bir subyekt joriy aktivlarni va joriy majburiyatlarni buxgalteriya balansida alohida tasnif sifatida ko`rsatishni (yoki ko`rsatmaslikni) belgilab olishi lozim. Xo`jalik yurituvchi subyekt bu tasnifni amalga oshirmaydigan variantni tanlab olsa, aktivlar va majburiyatlarni to`lash muddatlariga doir axborot nima bo`lganda ham buxgalteriya hisobining milliy standartlariga asosan ochib ko`rsatilishi zarur. Xo`jalik yurituvchi subyekt aniq belgilanadigan operatsiya siklidan foydalanib, tovarlar va xizmatlarni yetkazib bersa, u holda balans hisobotidagi joriy va uzoq muddatli aktivlar hamda majburiyatlarning alohida tasnif etilishi aylanma mablag` sifatida doimo muomalada bo`ladigan sof aktivlar bilan subyektning uzoq muddatli operatsiyalarida foydalaniladigan aktivlar o`rtasidagi tafovutni farqlash yo`li bilan juda foydali axborotga ega bo`linadi. Shuningdek, u joriy operatsiya tsikli davomida olinishi kutilayotgan aktivlarni hamda shu davr ichida to`lanishi lozim bo`lgan majburiyatlarni ham alohida ko`rsatishi lozim.

Agar aktivlar xo`jalik yurituvchi subyekt operatsion faoliyatining bir qismi bo`lsa va subyektning operatsiya sikli me`yorida o`tayotgan paytda uni olish yoki iste`mol qilish kutilayotgan bo`lsa, mazkur aktivlar joriy aktivlar qatoriga kiritiladi. Agar aktivlar qayta sotish maqsadida yoki qisqa muddatda ushlab turilgan bo`lsa va undan hisobot vaqtidan keyingi 12 oy mobaynida foydalanish kutilayotgan bo`lsa, bunday hollarda u joriy aktiv sifatida tasnif etilishi zarur. Ushbu tasnifiy jihatlardan farqli jihatlarda boshqa barcha aktivlar uzoq muddatli aktivlar sifatida tasnif etilishi kerak. Odatda joriy aktivlarning ikki turi tarkiblanadi: - birinchi turi xo`jalik yurituvchi subyekt aylanma mablag`ining bir qismi bo`lib, xo`jalik yurituvchi subyektning me`yoriy operatsion sikli davomida olingan yoki iste`mol qilingan bo`lishi lozim; - ikkinchi turi operatsiya aktivlari bo`lmagan, lekin savdo yoki investitsiya maqsadlarida saqlab turilgan va ularni hisobot vaqtidan keyingi 12 oy davomida sotish kutilayotgan joriy aktivlar doirasidan iborat. Hisobot sanasidan keyingi 12 oy davomida olinadigan yoki iste`mol qilinadigan zaxiralar va debitorlik qarzlari ham joriy aktivlarga kiritiladi. Xo`jalik yurituvchi subyektning operatsion sikli – bu materiallarni xarid qilish, ishlab chiqarish va naqd pulga yoki osonlik bilan pulga aylantiriladigan moliyaviy aktivlarga sotish o`rtasidagi o`rtacha vaqtdir. Uzoq muddatli va joriy operatsion aktivlarni tasnif etish maqsadida ayni shu tarmoq yoki faoliyatning shu turi uchun kattaroq davr ancha muvofiqroq hisoblanmasa, bir yil oraliq operatsion sikl hisoblanadi. Uzoq muddatli (joriy bo`lmagan) aktivlar – subyekt faoliyatida uzoq muddatli asosda foydalaniladigan aktivlar, jumladan subyektning mulki, binolari va uskunalari, moddiy aktivlari, taraqqiyot va gudvillga xarajatlar. Investitsiyalash maqsadida saqlab turilgan va hisobot kunidan boshlab, 12 oy davomida sotilishi mumkin bo`lmagan aktivlardir.

Qisqa muddatli (joriy) majburiyatlar – hisobot kunidan boshlab, 12 oy davomida hisob-kitob qilinadigan majburiyatlardir. Joriy majburiyatlarning tavsifi joriy aktivlar tavsifiga o`xshashdir. Kreditorlik qarzi ish haqi, soliqlar bo`yicha qarzlar va boshqa operatsiya xarajatlari bo`yicha qarzlar kabi ayrim joriy majburiyatlar joriy aktivlar hisobidan hisob-kitob qilishni talab qiladi, chunki subyektning odatdagi operatsiyasi tsiklida foydalaniladigan aylanma mablag`ni tashkil etuvchi moddalar bo`yicha majburiy hisoblanadi. Bunday operatsiya moddalari hatto hisobot vaqtidan so`ng 12 oydan ortiq davr davomida ham hisob-kitob qilinishi lozim bo`lsada, joriy majburiyatlar hisobida tasnif qilinadi. Joriy majburiyatlarga‚ shuningdek, bank overdraftlari, to`lanadigan dividendlar, daromad soliqlari, savdo bilan bog`liq bo`lmagan o`zga kreditorlik qarzlari, foizlarni to`lashni talab qiladigan qisqa muddatli majburiyatlarning joriy qismi kiradi. Ular hisobot kunidan boshlab 12 oy davomida hisob-kitobni talab etsada, operatsiya nuqtayi nazaridan joriyligini aniqlash qiyin. Uzoq muddatli asosda aylanma mablag`dan pul bilan ta`minlanadigan, foizni to`lashni talab qiluvchi majburiyatlar (12 oy davomida hisob-kitob qilinmaydigan majburiyatlar) uzoq muddatli (nojoriy) majburiyatlar hisoblanadi. Qisqa muddatli (joriy) majburiyatlarni qayta moliyalash tartibi. Qisqa muddatli (joriy) majburiyatlar – hisobot sanasidan boshlab 12 oy davomida hisob- kitob qilinishi lozim bo`lgan majburiyatlardir. Dastlabki muddat 12 oydan ko`proq bo`lsa, subyekt majburiyatni uzoq muddatli asosda qayta moliyalashni rejalashtirayotgan bo`lsa, bu tartiblar moliyaviy hisobot ma`qullangunga qadar qaytadan moliyalashga yoki to`lovlar muddatini o`zgartirishga qaratilgan bitim bilan qo`llab-quvvatlansa, bunday sharoitda nojoriy majburiyatlar sifatida tasnif etilishi lozim. Joriy majburiyatlardan chiqarib yuboriladigan har qanday qisqa muddatli qarz miqdori uni taqdim etishni qo`llab-quvvatlovchi axborot bilan birgalikda buxgalteriya balansiga izohlarda ochib berilishi lozim.

Buxgalteriya balansida aks ettirilishi lozim bo`lgan axborot. Xo`jalik yurituvchi subyektning buxgalteriya balansi moliyaviy holatning tarkibini tashkil etuvchi turli jihatlarni aks ettiradigan tarzda taqdim etilishi lozim. Quyidagilar buxgalteriya balansining majburiy unsurlari hisoblanadi: - moddiy aktivlar; - nomoddiy aktivlar; - moliyaviy aktivlar; - zaxiralar; - debitorlik qarzi; - pul mablag`lari va pul ekvivalentlari; - kreditorlik qarzi; - ajratmalar; - foiz to`lashni talab qiluvchi majburiyatlar; - o`z sarmoyasi va zaxiralari. Buxgalteriya balansi unsurlari Balans unsurlari Tasnifiy unsurlari Moddiy aktivlar Asosiy vositalar, moddiy aktivlarga qo`yilmalar, moddiy aktivlarga foydali sarmoyalar, uzoq muddatli investitsiyalar, materiallar, tovarlar, tayyor mahsulotlar Nomoddiy aktivlar Moddiy-ashyoviy mazmunga ega bo`lmagan mol- mulk obyektlari Moliyaviy aktivlar Uzoq muddatli investitsiyalar, uzoq muddatli debitor qarzlar, uzoq muddatli kechiktirilgan xarajatlar, debitorlik majburiyatlari Zaxiralar Kelgusida muayyan xarajatlarga sarflanishi mumkin bo`lgan xususiy sarmoyaning bir qismi Debitorlik qarzi Xaridor va buyurtmachilarning qarzi, ajratilgan bo`linmalarning qarzi, sho`ba va qaram xo`jalik jamiyatlarning qarzi, xodimlarga berilgan bo`naklar, mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo`naklar, byudjetga soliq va yig`imlar bo`yicha bo`nak to`lovlari, maqsadli davlat jamg`armalari va

sug`urtalar bo`yicha bo`nak to`lovlari, ta`sischilarning ustav kapitaliga ulushlar bo`yicha qarzi, xodimlarning boshqa operatsiyalar bo`yicha qarzi, boshqa debitor qarzlar Pul mablag`lari va pul ekvivalentlari Kassadagi pul mablag`lari, hisob raqamidagi pul mablag`lari, chet el valyutasidagi pul mablag`lari, boshqa pul mablag`lari va ekvivalentlari Kreditorlik qarzi Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga qarz, ajratilgan bo`linmalarga qarz, sho`ba va qaram xo`jalik jamiyatlarga qarz, kechiktirilgan daromadlar, soliq va majburiy to`lovlar bo`yicha kechiktirilgan majburiyatlar, boshqa kechiktirilgan majburiyatlar, olingan bo`naklar, byudjetga to`lovlar bo`yicha qarz, sug`urtalar bo`yicha qarz, maqsadli jamg`armalariga to`lovlar bo`yicha qarz, ta`sischilarga bo`lgan qarzlar, mehnatga haq to`lash bo`yicha qarz Ajratmalar Qonunda belgilangan tartibda amalga oshiriluvchi (amortizatsiya, byudjet va byudjetdan tashqari fondlarga va h.k.) ajratmalar Foiz to`lashni talab qiluvchi majburiyatlar Kreditlar, qarzlar, ssudalar, dividendlar bo`yicha yuzaga keluvchi majburiyatlar O`z sarmoyasi va zaxiralari O`z sarmoyasi – subyektning majburiyatlarni chegirib tashlagandan keyingi aktivlaridir. Zaxiralar – zarar oqibatlaridan qo`shimcha muhofaza qilish yuzasidan barpo etilgan fondlar Taxminiy baholashning ko`pgina darajasidan foydalanish yo`li bilangina baholash mumkin bo`lgan majburiyatlar zaxira hisoblanadi. Subyektni va kredit bergan tashkilotlarni zarar oqibatlaridan qo`shimcha muhofaza qilishni ta`minlash uchun qonun yoki ustavda zaxiralarni barpo etish ko`zda tutiladi. Balansga izohlar, hisob-kitoblar va tushuntirishlarda taqdim etiladigan axborot. Xo`jalik yurituvchi subyekt buxgalteriya balansiga tushuntirishlarda quyidagilarni ochib berishi lozim:

a) Aksiyadorlik mablag`ining har bir toifasi bo`yicha: e`lon qilingan aksiyalar sonini, chiqarilgan, haqi to`la to`langan, chiqarilgan, lekin haqi to`la to`lanmagan aksiyalar sonini, aksiyalarning nominal qiymatini, yilning boshida va oxirida haqi to`lanmagan aksiyalar sonining kamayishini, aksiyadorlik mablag`ining har bir toifasiga taalluqli huquqlar, afzalliklar va cheklashlar, shu jumladan dividendlarni taqsimlash va sarmoyani qoplashga doir cheklashni, jamiyatning o`ziga, xo`jalik yurituvchi subyektga qarashli sho`ba va uyushgan jamiyatlariga tegishli aksiyalar, opsion va savdo shartnomasi bo`yicha emissiya uchun zaxiraga ajratilgan aksiyalar, shu jumladan ularning muddatlari va miqdorlari haqidagi axborotlar; v) O`z sarmoyasidagi zaxiralar mohiyati va maqsadlari bayoni. s) Majburiyatlarda dividendlarni to`lash uchun ajratilgan pul miqdorining mavjudligi (aksiyadorlar yoki muassislar, ishtirokchilar yig`ilishida rasmiy ravishda ma`qullanmagan to`lovlar miqdorining mavjudligi) haqidagi axborotlar ochib berilishi zarur. Xo`jalik yurituvchi subyekt o`z sarmoyasidagi o`zgarishlarni aniq aks ettirishi yuzasidan buxgalteriya balansiga izohlar, hisob-kitoblar va tushuntirishlarda‚ shuningdek: - davr boshida va hisobot sanasida to`plangan foyda yoki zararlarning qoldig`i hamda shu davrda yuz bergan muhim o`zgarishlar, jumladan aksiyadorlar (muassislar, ishtirokchilar) har bir toifasiga shu davr uchun taqsimlanadigan sof foyda haqidagi; - o`z sarmoyasi har bir toifasi joriy miqdordagi hamda davrning boshlari va oxirida zaxiradagi o`zgarishlarning umumiy miqdori haqidagi axborotlarni ochib berishi lozim. Buxgalteriya balansi tahlilining mazmuni – korxonaning mulkiy holati va uning o`zgarishlariga, aktivlar, kapital va majburiyatlarning tarkibi va o`zgarishlariga, balans moddalarining likvidlik darajasiga, xo`jalik yurituvchi subyektlarning to`lov layoqatiga, moliyaviy barqarorligiga, ish aktivligiga, raqobatbardoshligi va iqtisodiy tahlikalarga bardoshligiga baho berishdan iborat. Buxgalteriya balansi tahlili oldiga quyidagi vazifalar qo`yiladi:

- korxonaning mulkiy va moliyaviy holatini baholash; - aktivlarning likvidligini baholash; - aktivlarni shakllantirish manbalari tarkibini baholash; - majburiyatlarning aktivlar bilan ta`minlanganligini baholash; - aktivlar va passivlarning alohida guruhlari o`rtasidagi muvofiq- likni baholash; - aktivlarni pul ishlab topish imkoniyatlarini baholash; - kapitalni shakllanishi va o`stirish imkoniyatlarini baholash. Buxgalteriya balansi va uning tarkibiy tuzilishi: aktivlar, kapital va majburiyatlar Buxgalteriya balansi axborotlariga tayangan holda xo`jalik yurituvchi subyektning moliya-xo`jalik faoliyati hamda uning natijalari baholanadi. Buxgalteriya balansidagi axborotlarning mazmunini bilish uchun nafaqat buxgalteriya balansi tuzilishi to`g`risida tasavvurga ega bo`lish, balki uning moddalari va ayrim ko`rsatkichlari o`rtasidagi mantiqiy va o`ziga xos bog`liqliklarni ham bilish zarur. Buxgalteriya balansining mazmunini bilishda uni o`qish ketma-ketligi ham muhim ahamiyatga ega. Buxgalteriya balansining aktivi va passivining tuzilishi hamda mazmuni undagi axborotdan foydalanuvchilar, eng avvalo, tashqi foydalanuvchilarga qaratilgan. Debitor va kreditor qarzlarning holatini ochib beruvchi, korxonaning joriy xarajatlari yoki foydasi hisobidan tashkil etilgan xususiy kapital va ayrim turdagi rezervlar shakllanishini ochib beruvchi moddalarning batafsillik darajasini yuqoriligi shundan kelib chiqadi. Buxgalteriya balansi elementlari va ularning tasnifiy jihatlari Buxgalteriya balansi elementlari Tavsifi Aktivlar Subyekt nazorat qiladigan, kelgusida ulardan

daromad olish maqsadida avvalgi faoliyat natijasida olingan iqtisodiy resurslardir Xususiy kapital (sarmoya) Subyektning majburiyatlarini chegirib tashlagandan keyingi aktivlaridir Majburiyatlar Shaxsning (qarzdorning) boshqa shaxs (kreditor) foydasiga muayyan ishni amalga oshirish, masalan mol-mulkni topshirish, ishni bajarish, pul to`lash va boshqa majburiyatlaridir yoxud muayyan xatti- harakatdan tiyilib turish majburiyatidir, kreditor esa qarzdordan o`z majburiyatlarini bajarishini talab qilishga haqlidir Buxgalteriya balansini moliyaviy tahlilga tayyorlash yuzasidan uning elementlari va moddalarini turli tasnifiy belgilari bo`yicha ko`rsatkichlar tizimiga jamlash talab etiladi. Bu tasnifiy belgilar ularning shakli, aylanuvchanlik darajasi, likvidligi bo`lishi mumkin. Buxgalteriya balansi aktiv va passiv tomoni klassifikatsiyasi Aktiv (A) Uzoq muddatli aktivlar (UMA) Joriy aktivlar (JA) Moliyaviy aktivlar (MA) Moliyaviy uzoq muddatli aktivlar (MUMA) Moliyaviy joriy aktivlar (MJA) Moliyaviy bo`lmagan aktivlar Moliyaviy bo`lmagan uzoq muddatli aktivlar (MBUMA) Moliyaviy bo`lmagan joriy aktivlar (MBJA) Passiv (P) O`z mablag`lari manbai (UMM) Majburiyatlar (M) Balansdagi ifodalar: Umumiy ifoda A = K+M Balans bo`limlariga nisbatan UMA+JA = O`MM+M Bo`limlarning tarkib birliklariga nisbatan MBUMA+MUMA+MBJA+MJA = O`MM+UMM+M Pul shakliga ko`ra PKBA+PKA = DP+M

Uzoq muddatli aktivlar (UMA) bo`limida asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar qiymati, uzoq muddatli investitsiyalar, o`rnatiladigan uskunalar, kapital qo`yilmalar, uzoq muddatli debitorlik qarzlari va muddati kechiktirilgan uzoq muddatli xarajatlar summalari oshkor qilinadi. Joriy aktivlar (JA) bo`limida tovar-moddiy zaxiralar, kelgusi davr xarajatlari, muddati kechiktirilgan xarajatlarning joriy qismi, debitorlik qarzlari, pul mablag`lari, qisqa muddatli moliyaviy qo`yilmalar va boshqa joriy aktivlar summalari oshkor qilinadi. Xususiy sarmoya (XS), o`z mablag`lari manbai (O`MM) bo`limida ustav sarmoyasi, qo`shilgan sarmoya, zaxira sarmoya, sotib olingan o`z aksiyalari, taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar), maqsadli tushumlar hamda bo`lg`usi xarajatlar va to`lovlar zaxiralari oshkor qilinadi. Majburiyatlar (M) bo`limida uzoq muddatli va joriy majburiyatlar bo`yicha axborotlar alohida oshkor etilishi lozim. Uzoq muddatli majburiyatlar (UMM) bo`yicha mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga uzoq muddatli qarzlar, alohida bo`linmalarga uzoq muddatli qarzlar, sho`ba va tobe xo`jalik jamiyatlariga uzoq muddatli qarzlar, muddati kechiktirilgan uzoq muddatli daromadlar, soliqlar va majburiy to`lovlar bo`yicha muddati kechiktirilgan majburiyatlar, xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo`naklar, uzoq muddatli bank kreditlari, uzoq muddatli qarzlar va boshqa uzoq muddatli kreditorlik qarzlari summalari ko`rsatilishi kerak. Joriy majburiyatlar (JM) bo`yicha mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga qarzlar, alohida bo`linmalarga qarzlar, sho`ba va tobe xo`jalik jamiyatlariga qarzlar, muddati kechiktirilgan daromadlar, soliqlar va majburiy to`lovlar bo`yicha muddati kechiktirilgan majburiyatlar, boshqa muddati kechiktirilgan majburiyatlar, olingan bo`naklar, byudjetdan soliqlarga oid qarzlar, sug`urtaga oid qarzlar, davlat maqsadli jamg`armalaridan to`lovlarga oid qarzlar, ta`sischilardan qarzlar, mehnatga haq to`lashga oid qarzlar, qisqa muddatli bank kreditlari, qisqa muddatli qarzlar, uzoq muddatli majburiyatlarning joriy qismi va boshqa kreditorlik qarzlari summalari oshkor qilinadi.

Balans ma`lumotlari va uning boshqa moliyaviy hisobotlar ma`lumotlariga mosligi Balans moddalarini tasnifi yuzasidan quyidagi muhim xulosalarni chiqarish mumkin. Aktivlar – xo`jalik subyektining qiymat bahosiga ega bo`lgan moddiy, shu jumladan, pul mablag`lari va debitorlik qarzlari va nomoddiy mulkidir. Aktivlarda aks ettirilgan bo`lg`usi iqtisodiy foyda, xo`jalik yurituvchi subyektning pul mablag`lari oqimiga potensial, bevosita va bilvosita qo`shiladigan ulushdir. Bu ulush xo`jalik yurituvchi subyektning asosiy faoliyatini bir qismi sifatida yuzaga kelishi mumkin. Asosiy moliyaviy hisobot shakli bu – buxgalteriya balansi va moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobotdir. Boshqa moliyaviy hisobotlar bir jihatning boshqa-boshqa jihatlarini aks ettiradi. Ular qatoriga pul oqimlari, xususiy kapital to`g`risidagi hisobot shakllarini kiritish mumkin. Buxgalteriya balansi va boshqa moliyaviy hisobotlarda aks etuvchi elementlar Moliyaviy hisobot elementlari Aktiv - lar Xususiy sar - moya Majburiyat - lar Zaxiralar Daro - madlar Xarajat - lar Moliya - viy natijalar Buxgalteriya balansi Moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobot Pul oqimi to`g`risi dagi hisobot Xususiy kapital to`g`risi dagi hisobot Balansga izohlar, hisob- kitoblar va tushuntirish - lar Balansga izohlar, hisob- kitoblar va tushunti - rishlar Pul oqimi to`g`risi - dagi hisobot Pul oqimi to`g`risi - dagi hisobot Pul oqimi to`g`risi - dagi hisobot

Buxgalteriya balansining asosiy elementlari – aktivlar, kapital va majburiyatlardir. Xo`jalik yurituvchi subyektning aktivlari avvalgi bitimlar va boshqa voqealiklarning natijasidir. Subyektlar odatda aktivlarni sotib olib yoki hosil qilib unga ega bo`ladilar biroq, boshqa bitimlar va voqealar ham aktivlarni ko`paytirishga imkon beradi. Masalan, xo`jalik yurituvchi subyekt hukumatdan olgan ko`chmas mulk. Kelgusida kutiladigan bitimlar va boshqa voqealar o`zi- o`zidan aktivlarning paydo bo`lishiga ham olib kelmaydi. Xo`jalik yurituvchi subyektlar o`z aktivlaridan mulkni, tovar-moddiy zaxiralardan ishlab chiqarish va xizmatlar ko`rsatilishni boshqarish uchun foydalanadilar. Aktivlarda aks ettirilgan bo`lg`usi iqtisodiy foyda xo`jalik yurituvchi subyekt tomonidan har xil yo`llar bilan amalga oshirilishi mumkin. Masalan, aktivdan: - tovar-moddiy zaxiralar ishlab chiqarish va xizmatlar ko`rsatishda alohida yoki boshqa aktivlar bilan birgalikda foydalanilishi; - boshqa aktivlarga almashtirilishi; - majburiyatlarni bajarish uchun foydalanilishi; - xo`jalik yurituvchi subyektning egalari o`rtasida taqsimlanishi mumkin. Aktivlar binolar, inshootlar va uskunalar singari jismoniy shaklga ega. Biroq, jismoniy shakl aktivning mavjud bo`lishi uchun zaruriy shart emas. Masalan, patentlar va mualliflik huquqlari ham aktivlardir. Agar xo`jalik yurituvchi subyekt kelgusida ulardan foydalanishdan iqtisodiy foyda olishni kutayotgan bo`lsa, bu unsurlar ham aktivlar qatoriga kiritiladi va ularni nomoddiy aktivlar, moliyaviy aktivlar sifatida tarkiblash mumkin. Aktivlar yuridik huquqlar, shu jumladan egalik huquqi bilan bog`liqdir. Lekin aktivlar mavjudligini aniqlashda, egalik huquqi asosiy hisoblanmaydi. Masalan, agar xo`jalik yurituvchi subyekt ana shu mulkdan olinishi kerak bo`lgan foydani nazorat qila olsa, ijaraga olinadigan mulk aktiv hisoblanadi. Xarajatlarni amalga oshirish bilan aktivlarni hosil qilish o`rtasida uzviy aloqa mavjud, ammo bu jarayonlar hamma vaqt ham vaqti bo`yicha to`g`ri kelmaydi.

Xo`jalik yurituvchi subyekt tomonidan amalga oshirilgan xarajatlar bo`lg`usi iqtisodiy foyda izlanganidan dalolat beradi, lekin aktivlar olinganini uzil-kesil tasdiqlamaydi. Binobarin, xarajatlarning mavjud emasligi obyektni aktiv deb hisoblash uchun asos bo`lmaydi. Masalan, xo`jalik yurituvchi subyektga tekinga berilgan obyektlar aktivlarni ta`riflashga mos keladi. Balansning eng muhim elementi bu – majburiyatlardir. Ularni aktiv va passiv tomonda ham uchratish mumkin. Aktivdagi majburiyatlar olinadigan majburiyatlar, passiv tomondagi majburiyatlar to`lanadigan majburiyatlar hisoblanadi. Xo`jalik yurituvchi subyektning boshqa yuridik va jismoniy shaxslar oldidagi joriy va uzoq muddatli mas`uliyatli ekanligi majburiyatlarning asosiy tavsifidir. Majburiyatlar‚ shuningdek, ustavning yoki shartnomaning talablari oqibati sifatida yuzaga kelishi mumkin. Masalan, olingan tovar-moddiy zaxiralar va xizmatlar uchun to`lanadigan summalar. Majburiyatlar oldin tadbirkorlik ishi jarayonida, yaxshi munosabatlarni saqlab turish yoki xolisona tarzda ish ko`rishda ham yuzaga keladi. Masalan, agar xo`jalik yurituvchi subyekt kafolat muddati tugaganidan so`ng o`z mahsulotidagi kamchiliklarni tuzatish to`g`risida qaror qabul qilsa, shu bo`yicha qilingan xarajatlar ham majburiyatlar deb hisoblanadi. Hozirgi majburiyatlar bilan kelgusi majburiyatlar o`rtasida chegara bo`lishi kerak. Xo`jalik yurituvchi subyekt rahbarining kelgusida aktivlarni sotib olish haqida qabul qilgan qarori majburiyatlar paydo bo`lishiga sabab bo`lmaydi. Majburiyatlar odatda aktiv olinganda yoki xo`jalik yurituvchi subyekt aktivni sotib olishi to`g`risida bitimga kirishgandagina paydo bo`ladi. Tegishli majburiyatlarni bajarish odatda boshqa tarafning e`tirozlarini qondirish uchun iqtisodiy foydani ifodalovchi xo`jalik yurituvchi subyekt resurslarini o`ziga jalb etadi. Majburiyatlarning bajarilishi har xil usullarda (qonun hujjatlarida ko`zda tutilgan hollardan tashqari) amalga oshiriladi: - haq to`lash bilan; - boshqa aktivlarni berish bilan;

- xizmatlarni ko`rsatish bilan; - ushbu majburiyatni boshqasi bilan almashtirish orqali; - majburiyatlarni aksiyalarga almashtirish orqali. O`zbekiston amaliyotida majburiyatlarning faqat to`lovlar orqali amalga oshirilishi belgilab qo`yilgan. Majburiyatlar, kreditor o`z huquqlaridan bosh tortgan hollarda yoki kreditor ana shu huquqlaridan mahrum bo`lganida, bajarilgan deb hisoblanishi mumkin. Majburiyatlar avvalgi bitimlar yoki o`tgan voqealarning natijasidir. Masalan, tovar-moddiy zaxiralarni sotib olish va xizmatlarni olish bilan to`lanishi kerak bo`lgan (agar ular ilgari to`lanmagan bo`lsa yoki yetkazib berilganda) schyotlar ham olinadi. Buxgalteriya balansining eng muhim va ahamiyatli unsuri bu – xususiy sarmoyadir. Xususiy sarmoya ustav, qo`shilgan, zaxiralar sarmoyadan va taqsimlanmagan foydadan iboratdir. Zarur hollarda ustav, qo`shilgan zaxiralar sarmoya tahliliy jihatdan hisobga olinadi. Buxgalteriya balansidagi xususiy sarmoyaning miqdori aktivlar qiymatini va majburiyatlarni baholashga bog`liqdir. Buxgalteriya balansida zaxiralar alohida tarkiblanadi. Ularning ahamiyati va zarurligi yuzaga kelishi mumkin bo`lgan yo`qotishlarni yoki zararlarni kamaytirishga qaratilgan. Xo`jalik yurituvchi subyektni va kreditorlarni zararlarning oqibatlaridan qo`shimcha tarzda himoya qilishni ta`minlash uchun zaxiralarni vujudga keltirish zarur. Zaxiralarni hosil qilish va ularning miqdori haqidagi axborot qarorlar qabul qilishda foydalanuvchilar uchun ahamiyatlidir. Zaxiralarni vujudga keltirish xo`jalik yurituvchi subyektga doir qonunchilikda va ustavda (soliq qonunlarini buzmagan holda) ko`zda tutiladi. Aktivlar kapital va majburiyatlarni tan olish va ularni buxgalteriya balansida aks ettirish tartiblari. Aktivlar – ushbu aktivdan foydalanish natijasida xo`jalik yurituvchi subyektga bo`lg`usi iqtisodiy foyda tushish ehtimoli mavjud bo`lganida

buxgalteriya balansida aks ettiriladi va aktiv aniq ifodalanadigan chiqimlar yoki qiymatni o`z ichiga oladi. Kapital – aktivlarning qiymatini va majburiyatlarni baholashga bog`liqdir. Majburiyatlar – o`zida iqtisodiy foydani ifodalovchi resurslar oqimi ehtimoli mavjud bo`lganida buxgalteriya balansida e`tirof etiladi, shuningdek‚ ular majburiyatlarni qabul qilish natijasidir. Balans moddalarining quyidagi jadvalda aks ettirish mumkin.

Buxgalteriya balansi aktivi moddalari Aktiv Satri I. Uzoq muddatli aktivlar Asosiy vositalar: Boshlang`ich (qayta tiklash) qiymat (0100, 0300) 010 Eskirish (0200) 011 Qoldiq (balans) qiymat (010- 011) 012 Nomoddiy aktivlar: Boshlang`ich qiymat(0400) 020 Amortizatsiya summasi (0500) 021 Qoldiq (balans) qiymat (020-021) 022 Uzoq muddatli investitsiyalar, jami (satr 040+050+060+070+080) 030 Shu jumladan: Qimmatli qog`ozlar (0610) 040 Sho`ba xo`jalik jamiyatlariga investitsiyalar (0620) 050 Qaram xo`jalik jamiyatlariga investitsiyalar (0630) 060 Chet el kapitali mavjud bo`lgan korxonalarga investitsiyalar (0640) 070 Boshqa uzoq muddatli investitsiyalar (0690) 080 O`rnatiladigan asbob-uskunalar (0700) 090 Kapital qo`yilmalar (0800) 100 Uzoq muddatli debitor qarzlari (0910,0920,0930,0940) 110 Uzoq muddatli kechiktirilgan xarajatlar (0950,0960,0990) 120 I-bo`lim bo`yicha jami (satr 012+022+030+090+100+110+120) 130 II. Joriy aktivlar Tovar-moddiy zaxiralari, jami (satr 150+160+170+180) Shu jumladan : 140 Ishlab chiqarish zaxiralari (1000,1100,1500,1600) 150 Tugallanmagan ishlab chiqarish (2000,2100,2300,2700) 160 Tayyor mahsulot (2800) 170 Tovarlar (2900 dan 2980 ning ayirmasi ) 180 Kelgusi davr xarajatlari (3100) 190 Kechiktirilgan xarajatlar (3200) 200 Debitorlar, jami: (satr 220+240+250+260+270+280+290+300+310) 210 shundan: muddati o`tgani 211 Xaridor va buyurtmachilarning qarzi (4000 dan 4900 ning ayirmasi) 220 Ajratilgan bo`linmalarning qarzi (4110) 230 Sho`ba va qaram xo`jalik jamiyatlarning qarzi (4120) 240 Xodimlarga berilgan bo`naklar (4200) 250 Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo`naklar (4300) 260 Byudjetga soliq va yig`imlar bo`yicha bo`nak to`lovlari (4400) 270 Maqsadli davlat jamg`armalari va sug`urtalar bo`yicha bo`nak to`lovlari (4500) 280

Ta`sischilarning ustav kapitaliga ulushlar bo`yicha qarzi (4600) 290 Xodimlarning boshqa operatsiyalar bo`yicha qarzi (4700) 300 Boshqa debitor qarzlar (4800) 310 Pul mablag`lari, jami (satr 330+340+350+360) shu jumladan: 320 Kassadagi pul mablag`lari (5000) 330 Hisob raqamidagi pul mablag`lari (5100) 340 Chet el valyutasidagi pul mablag`lari (5200) 350 Boshqa pul mablag`lari va ekvivalentlari (5500, 5600, 5700) 360 Qisqa muddatli investitsiyalar (5800) 370 Boshqa joriy aktivlar (5900) 380 II bo`lim bo`yicha jami (satr 140+190+200+210+230+320+370+380) 390 Balans aktivi bo`yicha jami (satr 130+390) 400 Aktivlarni buxgalteriya balansida aks ettirish quyidagi qiymatlar bo`yicha amalga oshiriladi. Aktivlar: hisobot sanasida buxgalteriya balansida aktivlarni aks ettirish qiymatida; sotib olish vaqtida erishilgan tomonlarning o`zaro kelishuviga ko`ra belgilangan joriy qiymatida; ana shu yoki shunga o`xshash aktiv endigina sotib olingan bo`lgandagi holatda to`lanishi kerak bo`lgan pul mablag`lari summasi bo`yicha; sotishdan olinishi mumkin bo`lgan pul mablag`lari summasi bo`yicha; xo`jalik yurituvchi subyektning normal faoliyati davomida aktivlarni ko`paytirishi lozim bo`lgan bo`lg`usi pul mablag`lari tushumining diskontlangan qiymati bo`lgan joriy qiymat bo`yicha aks ettiriladi. Buxgalteriya balansi passivi moddalari Passiv Satri I. O`z mablag`lari manbalari Ustav kapitali (8300) 410 Qo`shilgan kapital (8400) 420 Rezerv kapitali (8500) 430 Sotib olingan xususiy aksiyalar (8600) 440 Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar) (8700) 450 Maqsadli tushumlar (8800) 460 Kelgusi davr xarajatlari va to`lovlari uchun zaxiralar (8900) 470 I bo`lim bo`yicha jami (satr 410+420+430+440+450+460+470) 480

II. Majburiyatlar Uzoq muddatli majburiyatlar, jami (satr 500+510+520+530+540+550+560+570+580+590) 490 Shu jumladan: uzoq muddatli kreditorlik qarzlari (satr 500+520+540+560+590) 491 Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga uzoq muddatli qarz (7000) 500 Ajratilgan bo`linmalarga uzoq muddatli qarz (7110) 510 Sho`ba va qaram xo`jalik jamiyatlarga uzoq muddatli qarz (7120) 520 Uzoq muddatli kechiktirilgan daromadlar (7210, 7220, 7230) 530 Soliq va majburiy to`lovlar bo`yicha uzoq muddatli kechiktirilgan majburiyatlar (7240) 540 Boshqa uzoq muddatli kechiktirilgan majburiyatlar (7250, 7290) 550 Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo`naklar (7300) 560 Uzoq muddatli bank kreditlari (7810) 570 Uzoq muddatli qarzlar (7820, 7830, 7840) 580 Boshqa uzoq muddatli kreditorlik qarzlar (7900) 590 Joriy majburiyatlar, jami (satr 610+620+630+640+650+660+670+680+690+700+710+720 +730+740+750+760) 600 Shu jumladan: joriy kreditorlik qarzlari (satr 610+630+650+670+680+690+700+710+720 +760) 601 Shundan: muddati o`tgan joriy kreditorlik qarzlari 602 Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga qarz (6000) 610 Ajratilgan bo`linmalarga qarz (6110) 620 Sho`ba va qaram xo`jalik jamiyatlarga qarz (6120) 630 Kechiktirilgan daromadlar (6210, 6220, 6230) 640 Soliq va majburiy to`lovlar bo`yicha kechiktirilgan majburiyatlar (6240) 650 Boshqa kechiktirilgan majburiyatlar (6250, 6290) 660 Olingan bo`naklar (6300) 670 Byudjetga to`lovlar bo`yicha qarz (6400) 680 Sug`urtalar bo`yicha qarz (6510) 690 Maqsadli jamg`armalarga to`lovlar bo`yicha qarz (6520) 700 Ta`sischilarga bo`lgan qarzlar (6600) 710 Mehnatga haq to`lash bo`yicha qarz (6700) 720 Qisqa muddatli bank kreditlari (6810) 730 Qisqa muddatli qarzlar (6820, 6830, 6840) 740 Uzoq muddatli majburiyatlarning joriy qismi (6950) 750 Boshqa kreditorlik qarzlar (6950 dan tashqari 6900) 760

II bo`lim bo`yicha jami (satr 490+600) 770 Balans passivi bo`yicha jami (satr 480+770) 780 Buxgalteriya balansida majburiyatlar quyidagi qiymatlarda aks etadi: - majburiyatlar majburiyatni bajargunga qadar to`lanadigan pul mablag`lari summasi bo`yicha majburiyatlarga almashib olingan mablag`lar summasida aks ettiriladi; - majburiyatlar majburiyatni to`lash uchun talab etiladigan pul mablag`larining diskontlanmagan summasida aks ettiriladi; - majburiyatlar ularni to`lash qiymati bo`yicha aks ettiriladi, bunday qiymat esa majburiyatlarni to`lash uchun talab etiladigan pul mablag`larining diskontlanmagan summasidir; - majburiyatlar kelgusida o`tkaziladigan pul mablag`larining diskontlangan qiymatidan iborat bo`lgan, xo`jalik yurituvchi subyektning oddiy faoliyati davomida majburiyatlarni to`lash uchun foydalanilishi mumkin bo`lgan joriy qiymat bo`yicha aks ettiriladi. Buxgalteriya balansining qisqartilgan shakli Aktiv Satr kodi Passiv Satr kodi I. Uzoq muddatli aktivlar I. O`z mablag`lari manbalari Asosiy vositalar boshlang`ich (qayta tiklash) qiymati (0100, 0300) 010 Ustav kapitali (8300) 410 Eskirish qiymati (0200) 011 Qo`shilgan kapital (8400) 420 Qoldiq (balans) qiymati (010- 011) 012 Rezerv kapitali (8500) 430 Nomoddiy aktivlar qoldiq qiymati 022 Sotib olingan xususiy aksiyalar (8600) 440 Uzoq muddatli investitsiyalar jami (satr 040+050+060+070+080) 030 Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar) (8700) 450 O`rnatiladigan asbob-uskunalar 090 Maqsadli tushumlar (8800) 460

(0700) Kapital qo`yilmalar (0800) 100 Kelgusi davr xarajatlari va to`lovlari uchun zaxiralar (8900) 470 Uzoq muddatli debitor qarzlari (0910, 0920, 0930, 0940) 110 Uzoq muddatli kechiktirilgan xarajatlar (0950, 0960, 0990) 120 I-bo`lim bo`yicha jami (satr 012+022+030 +090+100+110+120) 130 I bo`lim bo`yicha jami (satr 410+420+430+440+450 +460+470) 480 II.Joriy aktivlar II. Majburiyatlar Tovar-moddiy zaxiralari, jami (satr 150 +160+170+180) 140 Uzoq muddatli majburiyatlar, jami (satr 500+510 +520+530+540+550+560+570+58 0+590) 490 Kelgusi davr xarajatlari (3100) 190 Shu jumladan uzoq muddatli kreditorlik qarzlari (satr 500+520+540+560+590) 491 Kechiktirilgan xarajatlar (3200) 200 Joriy majburiyatlar, jami (satr 610+620+630+640 +650+660+670+680+690+700+71 0+720+730+740+750+760) 600 Debitorlar jami: (satr 220+240+250+260 +270+280+290+300+310) 210 Joriy kreditorlik qarzlarida qisqa muddatli kreditlar va qarzlar hamda uzoq muddatli kreditlarning joriy qismi (satr 730+740+750) 730 740 750 Joriy kreditorlik qarzlarining kredit va qarzlardan tashqari qismi (satr 610+630+650+670 +680+690+700+710+720+760) 600- 730- 740- 750 shundan: muddati o`tgani 211 Shundan: muddati o`tgan joriy kreditorlik qarzlari 602 Pul mablag`lari, jami (satr 330+340+350 +360) shu 320

jumladan: Qisqa muddatli investitsiyalar (5800) 370 Boshqa joriy aktivlar (5900) 380 II bo`lim bo`yicha jami (satr 140+190+200 +210+320+370+380) 390 II bo`lim bo`yicha jami (satr 490+600) 770 Balans aktivi bo`yicha jami (satr 130 +390) 400 Balans passivi bo`yicha jami (satr 480+770) 780 Analitik hisob-kitoblardan oldin albatta axborotlarning aniqligi, ishonchligiga muhim ahamiyat qaratish lozim. Shu sababli, moliyaviy hisobot shakllarida korxona moliyaviy ahvolining bir jihatini boshqa-boshqa tomonlarini aks ettirishda nazorat raqamlarining o`zaro mosligini tekshirishga alohida ahamiyat qaratiladi.

Balans moddalari va ularning boshqa moliyaviy hisobot shakllaridagi axborotlarga mosligi* Ko`rsatkichlar Buxgalteriya balansi hisobot shakli satri Moliyaviy natijalar to`g`risida gi hisobot satri Pul oqimi to`g`risidag i hisobot satri Xususiy kapital to`g`risida gi hisobot satri Pul mablag`lari 320 - 070, 080 - Ustav kapitali 410 - - 010, 080 Qo`shilgan kapital 420 050, 060 - 010, 080 Rezerv kapitali 430 050, 060 - 010, 080 Sotib olingan xususiy aksiyalar 440 - - 010, 080 Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar) 450 ** - 010, 080 Maqsadli tushumlar 460 - - 010, 080 Kelgusi davr xarajatlari va to`lovlari uchun zaxiralar 470 - - 010, 080 *-ma`lumotlarni ochib berish yuzasidan moliyaviy hisobotga qaydlar, izohlar asosida nazorat raqamlarini tekshirish imkoniyatini oshirish mumkin. **-korxona ochilgandan buyon taqsimlanmagan foydani qayta hisob-kitoblar qilish orqali nazorat raqamiga chiqish mumkin. Korxona moliyaviy holatining tahlili Korxonaning moliyaviy holati iqtisodiy kategoriya sifatida xo`jalik subyektining o`z faoliyatini yuritish, rivojlantirish va o`z-o`zini moliyalashtirish imkoniyatlari yuzasidan kapitalning holatini xarakterlaydi. Ya`ni xo`jalik subyektining moliyaviy resurslar bilan ta`minlanish darajasini, ularning maqsadli joylashtirilishi va samarali foydalanish darajasini, boshqa huquqiy va jismoniy shaxslar bilan bo`ladigan moliyaviy munosabatlarni, to`lovga qobillik va moliyaviy barqarorlik holatini tavsiflashni xarakterlaydi.

Korxonaning moliyaviy holati uning moliyaviy resurslar bilan ta`minlanganlik darajasini, raqobatbardoshlik va bankrotlik darajasini, moliyaviy barqarorlik va to`lovga qodirlik holatini, davlat va boshqa xo`jalik subyektlari oldidagi majburiyatlarini bajarishga qodirligi kabi ko`rsatkichlarni tavsiflovchi kategoriya va jarayonlar natijalari majmuini o`z ichiga oladi. Moliyaviy holatni o`rganish va tahlil etish orqali xo`jalik subyektining samarali faoliyatini yo`lga qo`yish va uni o`stirish imkoniyatlarini baholashga, korxona ishlab chiqarish, tijorat va moliya faoliyatidan moliyaviy resurlarning kirimiga va ulardan moliyaviy holatni o`stirishda foydalanish darajalariga, moliyaviy natijalarni kutilishini prognozlash va iqtisodiy rentabellikni xo`jalik faoliyatining real imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda oshirishning yo`llarini belgilashga, moliyaviy resurslardan yanada samarali foydalanishning chora- tadbirlarini belgilashga imkon tug`iladi. Moliyaviy raqobatdoshlikka va to`g`ri moliyaviy siyosatni yuritishga korxona foydasini maksimallashtirish, kapital tarkibini optimallashtirish va uning moliyaviy barqarorligini ta`minlash, mulkdorlar (qatnashchilar, ta`sischilar), investorlar va kreditorlar uchun moliyaviy holatning jozibadorligini oshirish, korxona boshqaruvi yuzasidan samarali mexanizmni shakllantirish, shuningdek, moliyaviy resurslarni jalb etishda bozor mexanizmining barcha imkoniyatlaridan foydalanish orqali erishish mumkin. Moliyaviy holatni baholash orqali ikkita natijaviy ko`rsatkichga ega bo`linadi. Birinchisi korxona boshqaruv apparatining faoliyatiga baho beriladi, ikkinchisi moliyaviy holatning ayrim ko`rsatkichlarini prognozlash imkoni tug`iladi. Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlarida moliyaviy hisobotlarga quyidagicha tasnif beriladi. Moliyaviy hisobotlar – tadbirkorlik subyektining moliyaviy holati va moliyaviy natijalarining tartibga solingan ifodasidir. Moliyaviy hisobotlarning maqsadi turli foydalanuvchilar uchun iqtisodiy qarorlarni qabul qilishda foydali bo`lgan, tadbirkorlik subyektining moliyaviy holati, moliyaviy natijalari va pul oqimlari to`g`risidagi ma`lumotlarni ta`minlashdan iboratdir. Moliyaviy hisobotlar, shuningdek, rahbariyat tomonidan unga ishonib topshirilgan

resurslar boshqarilishining natijalarini aks ettiradi. Ushbu maqsadga erishish uchun, moliyaviy hisobotlar tadbirkorlik subyektiga tegishli bo`lgan quyidagi jihatlar to`g`risidagi ma`lumotlarni ta`minlaydi: aktivlar, majburiyatlar, kapital, daromad va xarajatlar, foyda va zararlar, mulk egalari tomonidan ularning mulk egalari sifatida amal qilishidagi qilingan qo`yilmalar va ularga taqsimlanadigan summalar. Ushbu ma`lumotlar, izohlardagi boshqa ma`lumotlar bilan birga, moliyaviy hisobotlardan foydalanuvchilarga tadbirkorlik subyektining kelgusi pul oqimlarini va, xususan, ularning muddatini va aniqliligini bashorat qilishda yordam beradi. Yuqorida ta`kidlaganimizdek, buxgalteriya balansi bu xo`jalik yurituvchi subyektning moliyaviy holati to`g`risida ma`lumot beradi va shu sababli ham moliyaviy hisobotning xalqaro standartlarida moliyaviy holat to`g`risidagi hisobot nomi ko`proq zikr etiladi. Moliyaviy holat to`g`risidagi hisobot ikki davrga ya`ni, davr boshi va oxiriga tuziladi va bitta hisobot shaklida aks ettiriladi. Bu bevosita moliyaviy holatning tahliliyligini ta`minlash va o`zgarishlarni bir paytning o`zida aniqlash zaruriyati tufayli belgilangan. Bu tartib moliyaviy hisobotning xalqaro standartlarida quyidagicha izohlanadi. “Tadbirkorlik subyekti, kamida, ikkita moliyaviy holat to`g`risidagi hisobotlarni, ikkita foyda yoki zarar va boshqa umumlashgan daromadlar to`g`risidagi hisobotlarni, ikkita alohida foyda yoki zarar to`g`risidagi hisobotlarni (agarda taqdim etiladigan bo`lsa), ikkita pul oqimlari to`g`risidagi hisobotlarni va ikkita kapitaldagi o`zgarishlar to`g`risidagi hisobotlarni hamda tegishli izohlarni taqdim etishi lozim”. Bu tartib minimal qiyosiy tahlil qilish sharti tufayli belgilangan. Xo`jalik yurituvchi subyekt moliyaviy hisobotning xalqaro standartlarida yana shunday muhim jihat aks etganki, subyektlar minimal qiyosiy moliyaviy hisobotlarga qo`shimcha tarzda oldingi davrning boshiga bo`lgan moliyaviy holat to`g`risidagi uchinchi hisobotni ham taqdim etishi lozim, agarda:

(a) u hisob siyosatini retrospektiv tarzda qo`llasa, o`zining moliyaviy hisobotlaridagi moddalarni retrospektiv tarzda qayta hisoblasa yoki ularni qayta tasniflasa; (b) retrospektiv qo`llash, retrospektiv qayta hisoblash yoki qayta tasniflash oldingi davr boshidagi moliyaviy holat to`g`risidagi hisobotda aks ettirilgan ma`lumotlarga muhim darajada ta`sir etgan bo`lsa. Yuqoridagi tartibga ko`ra, xo`jalik yurituvchi subyekt moliyaviy holat to`g`risidagi uchta hisobotlarni quyidagi davr holatlariga taqdim etishi lozim: (a) joriy davr oxiriga; (b) oldingi davr oxiriga; (d) oldingi davr boshiga. Ma`lumotlarning davrlararo qiyosiyligini oshirish foydalanuvchilarga iqtisodiy qarorlarni qabul qilishda, ayniqsa bashorat maqsadlarida, moliyaviy ma`lumotlardagi tendensiyalarni baholash uchun imkoniyat yaratadi. Ba`zi holatlarda, joriy davrga nisbatan qiyoslanuvchanlikka erishish uchun muayyan oldingi davrdagi qiyosiy ma`lumotlarni qayta tasniflashning imkoni bo`lmaydi. Masalan, tadbirkorlik subyekti qayta tasniflashga imkon beradigan tarzda oldingi davr(lar)dagi ma`lumotlarni yig`magan bo`lishi mumkin va ma`lumotlarni qayta yaratish imkoni bo`lmasligi mumkin. Minimum darajada, moliyaviy holat to`g`risidagi hisobot quyidagi summalarni aks ettiradigan satrlarda ko`rsatiladigan moddalarini o`z ichiga olishi lozim: (a) asosiy vositalar; (b) investitsion mulk; (d) nomoddiy aktivlar; (e) moliyaviy aktivlar; (f) ulush bo`yicha hisobga olish usuli bo`yicha hisobga olingan investitsiyalar; (e) biologik aktivlar; (j) tovar-moddiy zaxiralar; (z) savdo bo`yicha va boshqa debitorlik qarzlari; (i) naqd pullar va naqd pul ekvivalentlari; (y) sotishga mo`ljallangan sifatida tasniflangan aktivlar va sotishga mo`ljallangan sifatida tasniflangan hisobdan chiqariladigan moddalarning guruhlariga kiritilgan aktivlari; (k) savdo bo`yicha va boshqa kreditorlik qarzlari; (l) rezervlar; (m) moliyaviy majburiyatlar; (n) joriy soliq bo`yicha majburiyatlar va aktivlar; (o) muddati uzaytirilgan soliq majburiyatlari va muddati uzaytirilgan soliq aktivlari;

(p) sotish uchun mo`ljallangan sifatida tasniflangan hisobdan chiqariladigan moddalarning guruhlariga kiritilgan majburiyatlar; (r) kapital tarkibida aks ettirilgan, nazorat kuchiga ega bo`lmagan ulushlar; (s) bosh tashkilotning mulk egalariga tegishli bo`lgan, chiqarilgan kapital va kapitaldagi rezervlar. Xo`jalik yurituvchi subyektlarining moliyaviy holatini tushunishda o`rinli bo`lsa, moliyaviy holat to`g`risidagi hisobotning satrlarida ko`rsatiladigan qo`shimcha moddalarini, sarlavhalarni va jamilarni taqdim etishi lozim. Agar xo`jalik yurituvchi subyekt o`zining moliyaviy holati to`g`risidagi hisobotida joriy va uzoq muddatli aktivlarni hamda joriy va uzoq muddatli majburiyatlarni alohida turkumlar sifatida aks ettirsa, u muddati uzaytirilgan soliq aktivlarini (majburiyatlarini) joriy aktivlar (majburiyatlar) sifatida tasniflamasligi lozim. Xo`jalik yurituvchi subyekt moliyaviy holat to`g`risidagi hisobotda alohida taqdim etilishi o`rinli bo`lgan mohiyati yoki vazifasi jihatidan etarlicha farqlanadigan moddalarning ro`yxatiga quyidagilarni kiritish mumkin: (a) moddalar hisobotning alohida satrlarida ko`rsatiladi, qachonki moddaning yoki o`xshash moddalar guruhining hajmi, xususiyati yoki vazifasi xo`jalik subyektining moliyaviy holatini tushunish uchun ushbu moddalarning alohida taqdim etilishini talab etsa; (b) xo`jalik yurituvchi subyektning moliyaviy holatini tushunishda o`rinli bo`lgan ma`lumotlarni ta`minlash uchun foydalanilgan tavsiflar va moddalarning yoki o`xshash moddalar guruhining tartibi xo`jalik yurituvchi subyekt va uning operatsiyalarining mohiyatidan kelib chiqib o`zgartirilishi mumkin. Xo`jalik yurituvchi subyekt quyidagilarni baholash asosida qo`shimcha moddalarni alohida taqdim etishi mumkin: (a) aktivlarning xususiyati va likvidliligi; (b) tadbirkorlik subyekti ichida aktivlarning vazifasi; (d) majburiyatlarning summasi, xususiyati va muddati. Subyekt, moliyaviy holat to`g`risidagi hisobotda yoki unga izohlarda, uning faoliyatiga to`g`ri keladigan ravishda tasniflangan va aks ettirilgan, satrlarda

ko`rsatiladigan moddalarining ikkilamchi batafsilroq qilib tasniflangan moddalarini ochib berishi mumkin. Xo`jalik yurituvchi subyekt moliyaviy holat to`g`risidagi hisobotga izohlar, qaydlar va tushuntirishlarda‚ shuningdek‚ quyidagilarni ochib berishi lozim: (a) asosiy vositalar, (b) debitorlik qarzlari, (d) tovar-moddiy zaxiralar, (e) zaxiralar, (f) kapitalning turkumlanishi haqidagi ma`lumotlar. Subyekt moliyaviy holat to`g`risidagi hisobotda yoki kapitaldagi o`zgarishlar to`g`risidagi hisobotda, yoki izohlarda, quyidagilarni ochib berishi lozim: (a) aksiyadorlik kapitalining har bir turkumi bo`yicha (chiqarishga ruxsat etilgan aksiyalarning soni, chiqarilgan va to`liq to`langan aksiyalarning soni hamda chiqarilgan, lekin to`liq to`lanmagan aksiyalarning soni, har bir aksiyaning nominal qiymati, yoki aksiyalar nominal qiymatga ega emasligi, muomaladagi aksiyalar sonining davr boshiga va oxiriga solishtirmasi, ushbu turkumga biriktiriladigan huquqlar, imtiyozlar va cheklovlar, jumladan dividendlarni taqsimlash va kapitalni qaytarish bo`yicha cheklovlar, subyekt yoki uning sho`ba yoki qaram tadbirkorlik subyektlari egalik qilayotgan boshqa tadbirkorlik subyektidagi ulushlari, opsionlar va aksiyalarni sotish shartnomalari bo`yicha chiqarish uchun saqlanayotgan aksiyalar, shu jumladan ularning shartlari va summalari); (b) kapitaldagi har bir rezervning xususiyati va maqsadining tavsifini. Moliyaviy holat tahlili oldiga qo`yiladigan asosiy vazifalarni manbalarga tayangan holda quyidagi qatorlarda umumlashtirish va tarkiblash mumkin. Xo`jalik yurituvchi subyektlar: - mulk, kapital va majburiyatlarini, ularning o`zgarishlarini tahlil etish; - to`lovga qobillik va mablag`lar harakatchanligini tahlil etish; - asosiy va aylanma kapitalini tahlil etish; - iqtisodiy va moliyaviy salohiyatini tahlil etish; - ish aktivligini tahlil etish; - firma va kompaniyalar moliyaviy barqarorligini tahlil etish; - debitorlik va kreditorlik majburiyatlarini tahlil etish;

- iqtisodiy va moliyaviy reytingini baholash; - moliyaviy holatini yaxshilash yuzasidan mavjud ichki imkoniyat- larni aniqlash va ularni yo`lga qo`yish chora-tadbirlarini belgilab olishdan iboratdir. “O`zbekiston temir yo` llari” AJning qisqartirilgan buxgalteriya balansi Ko`rsatkichlar Davr boshiga Davr oxiriga Farqi, (+,-) AKTIV 1. Uzoq muddatli aktivlar 10 219 731 945 12 593 199 960 2 373 468 015 Asosiy vositalar boshlang`ich qiymati 10 527 417 487 14 773 593 626 4 246 176 139 Asosiy vositalar eskirish qiymati 3 423 307 367 4 320 658 666 2 991 241 501 Asosiy vositalar qoldiq qiymati 7 104 110 120 10 452 934 960 3 348 824 840 Nomoddiy aktivlar qoldiq qiymati 417 151 345 379 71 772 Kapital qo`yilmalar 2 834 711 892 1 572 602 311 1 262 109 581 Boshqa uzoq muddatli aktivlar 280 492 782 567 317 310 6 331 746 2.Joriy aktivlar 2 978 372 713 11 683 693 105 8 705 320 392 Ishlab chiqarish zaxiralari 819 530 511 1 047 437 972 227 907 461 Kelgusi davr xarajatlari 1 366 091 169 8 441 062 224 7 074 971 055 Pul mablag`lari 171 917 383 468 669 767 296 752 384 Boshqa joriy aktivlar 117 495 315 160 480 738 42 985 423 Debitorlar, jami 503 338 335 1 566 042 404 1 062 704 069 Shu jumladan: Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar 163 855 350 268 038 094 104 182 744 Byudjetga avans to`lovlari 7 740 384 5 252 951 2 487 433 Balans aktiv bo`yicha jami 13 198 104 658 24 276 893 065 11 078 788 407 PASSIV

1.O`z mablag`lari manbasi 7 745 794 466 10 124 233 076 2 378 438 610 Ustav kapitali 614 384 306 828 202 670 213 818 364 Rezerv kapitali 5 737 851 427 8 121 422 920 2 383 571 493 Taqsimlanmagan foyda 507 693 607 223 400 675 284 292 932 Boshqa manbalar 885 865 126 951 206 811 65 341 685 2. Majburiyatlar 5 452 310 192 14 152 659 989 8 700 349 797 Uzoq muddatli bank kreditlari va qarzlari 4 675 490 146 12 304 013 149 7 628 523 003 Boshqa majburiyatlar 14 744 216 8 878 479 5 865 737 Kreditorlik majburiyatlari, jami 762 075 830 1 839 768 361 1 077 692 531 Shu jumladan: Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga majburiyatlar 219 818 890 514 650 184 294 831 294 Byudjetga majburiyatlar 20 798 130 62 317 043 41 518 913 Balans passivi bo`yicha jami 13 198 104 658 24 276 893 065 11 078 788 407 Korxonaning jami aktivlari davr boshiga nisbatan 11 078 788 407 ming so`mga ortgan. Shundan uzoq muddatli aktivlar 2 373 468 015 ming so`mga, joriy aktivlar hajmi 8 705 320 392 ming so`mga ortgan. Kapital va majburiyatlar hajmi davr boshiga nisbatan mos ravishda 2 378 438 610 ming so`m va 8 700 349 797 ming so`mga ortgan. Korxonada jami passivlar tarkibida o`z mablag`lari (xususiy kapital) darajasi davr boshida 58,6 foizni tashkil etgan bo`lsa, davr oxiriga kelib 41,7 foizga tushgan. Joriy davrdagi ushbu o`zgarish asosan uzoq muddatli qarz kapitalining keskin ravishda ortishi hisobiga ro`y bergan. Korxonaning yashovchanligini ta`minlash uchun korxonalarning buxgalteriya balansi va moliyaviy hisobotlarni iqtisodiy jihatdan o`qish lozim. Korxonaning moliyaviy holati uning mol-mulki, moliyaviy resurslar bilan ta`minlanganlik darajasi, moliyaviy barqarorligi va to`lovga layoqati, davlat va

boshqa xo`jalik subyektlari oldidagi majburiyatlarini bajarishga qodirligi, raqobatbardoshlik va bankrotlik darajasi kabi ko`rsatkichlar majmuini o`z ichiga oladi. Korxonaning moliyaviy holati haqida yanada to`liq ma`lumotlar olish uchun ularning to`liq kompleks tahlilini o`tkazish maqsadga muvofiq. Moliyaviy holat tahlilining o`ziga xos xususiyatlarida moliyaviy analitiklar quyidagi muhim jihatlarga ahamiyat berishlari lozim: operatson jarayonlarning tashkil etilishiga; naqd mablag`larning harakatiga; boshqaruv maqsadligiga; tarmoq risklarini baholashga; bozorni; faoliyat ko`lamini; yuridik maqomini o`rganishga va h.k. Moliyaviy holat tahlilini quyidagi ketma ketlikda o`rganish maqsadga muvofiq: - buxgalteriya balansini o`qish, gorizontal, vertikal va trend tahlili; - buxgalteriya balansi likvidligi va xo`jalik yurituvchi subyektning to`lov layoqatini tahlili; - xo`jalik subyektining moliyaviy barqarorligini tahlili; - moliyaviy holat va uni kelgusidagi o`zgarishlarini bashoratlash; - moliyaviy holat va uni yanada yaxshilashning amaliy chora-tad- birlarini ko`rish. Tahlil uchun zarur bo`lgan ma`lumotlarni buxgalteriya balansi, unga izohlar, qaydlar va tushuntirishlardan olish mumkin. Shuningdek, ichki moliyaviy tahlilni keng qamrovli o`tkazish yuzasidan bosh kitob, hisob registrlaridan va boshqa qo`shimcha manbalardan foydalanish mumkin. Buxgalteriya balansini “o`qish” Korxonalarning moliyaviy hisobotlarini o`qish undagi pul munosabatlariga, moliyaviy holatiga baho berish uchun muhimdir. Moliyaviy hisobot va moliyaviy hisobotlarni “o`qish”ga olimlar tomonidan turlicha tavsiflar beriladi.

Moliyaviy hisobotlarni “o`qish” so`zi juda keng ma`noli tushuncha. Balansni qanday “o`qish” mumkin? Uni “o`qish” orqali nimalar o`rganiladi? “O`qish” tahlil usulimi yoki tahlil o`qishning usulimi? Bu kabi savollarga javob topish yuzasidan uning lug`aviy ma`nosini tushunib olish lozim. “O`qish”ga matnni tushunishga qaratilgan murakkab kodlash jarayoni deb qaraladi. Lekin moliyaviy hisobotlarda matnlar yo`q, unda faqat ko`rsatkichlar, qatorlar va ularga tegishli raqamlar mavjud. “O`qish” – til, muloqot, axborot va g`oyalarni almashish vositasidir. “O`qish” ijodiy yondashuvni va tanqidiy tahlilni talab etadi. “O`qish”ga qonunlar yo`q, o`qish paytida hech narsa cheklanmadi. “O`qish” moliyaviy hisobotlar, moliyaviy tahlilning muhim va dastlabki usuli hisoblanadi. O`qish deganda adabiy tilda matnni o`qish va tovushlarda ifoda etish tushuniladi. Moliyaviy hisobotda esa yondashuv biroz murakkablashadi. “O`qish” so`zi moliyaviy hisobotlar va ularning shakllariga nisbatan ishlatishning mohiyati shundaki, ushbu hisobotlar faqat raqamlar ifodasidagi ko`rsatkichlarni tartibli joylashtirishdan iborat matnga o`xshaydi. Matndagi raqamlar nimani ifoda etishini bilgan holdagina, matnni o`qish mumkin. Sodda qilib aytganda, moliyaviy hisobotlarni o`qish deganda korxona moliyaviy ahvolini, moliyaviy natijalarini, pul mablag`lari va xususiy kapitalini moliyaviy hisobot shakllarida raqamlarda yashiringan so`zlar orqali bilish, tushunish, anglash tushuniladi. Moliyaviy hisobotni “o`qish”ni mazmunini nima tashkil etadi. Bizningcha, moliyaviy hisobotni o`qish deganda ko`rsatkichlarni arifmetik hisob-kitoblarsiz uni mantiqiy tavsiflash tushuniladi. “O`qish” uchun alifbo asoslarini bilish lozim. Moliyaviy hisobotlarni o`qishda bunday asos bo`lib, moliyaviy hisobot qatorlarida aks etgan tushunchalar hisoblanadi. Ularning bir qismi barcha uchun tushunarli bo`lishi mumkin, lekin ayrim qatorlarini faqat maxsus bilimga va kasb malakasiga ega bo`lganlar tomonidangina tushuniladi. Bunda tushunchalar sifatida moliyaviy hisobotning,

balansning istalgan qatorini keltirish mumkin. Masalan: moliyaviy qo`yilmalar, investitsiyalar, majburiyatlar, kapital, pul ekvivalentlari, zaxiralar va h.k. Shu sababli, balansni o`qishdan oldin uning barcha moddalarini tushunib olish talab etiladi. Nafaqat ularni tushunish balki, baholanishi, faoliyatdagi rolini, boshqa tushunchalar bilan aloqasini, iqtisod va moliyaviy jihatdan uning o`zgarishlarini ahamiyatini ham anglash talab etiladi. Buxgalteriya balansini o`qish orqali: - korxona to`g`risida muhim ma`lumotlarni olish; - aylanma mablag`larni ta`minlanish darajasini baholash; - o`z aylanma mablag`lari bilan ta`minlanganligini bilish; - korxonaning moliyaviy holatini dastlabki baholash imkoni tug`iladi. Buxgalteriya balansini dastlabki o`qishda moliyaviy jihatdan quyidagilar o`rganiladi: - aktivlarning umumiy summasi va uning yil davomida o`zgarishi; - xususiy sarmoya va majburiyatlarning summasi, ularning yil davomida o`zgarishi; - uzoq muddatli va joriy aktivlarni moliyalashtirish holati va ularning o`zgarishi; - debitorlik va kreditorlik qarzlari tarkibi, holati va o`zgarishi; - asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning tarkibi, holati va o`zgarishi; - joriy aktivlarning tarkibiy tuzilishi va o`zgarishi. Buxgalteriya balansi asosida moliyaviy holat baholanadi. Shu sababli moliyaviy holat tahlili deganda ko`pincha buxgalteriya balansi tahlili tushuniladi. Uning muhim yo`nalishlariga quyidagilar kiradi: Qisqa muddatga moliyaviy holat tahlili; Uzoq muddatga moliyaviy holat tahlili; Korxona ish aktivligi tahlili. Moliyaviy hisobotni tahlil etish deganda – korxonaning muayyan sanaga bo`lgan moliyaviy ahvoli, faoliyati, moliyaviy ahvolidagi o`zgarishlar haqidagi axborotlarni analitik qayta ishlash jarayonlari tizimi tushuniladi.

Moliyaviy hisobotni o`qishda, bir xil holatning har xil jihatlarini aks ettiruvchi hisobot shakllaridagi ma`lumotlarning o`zaro mosligiga ham ahamiyat qaratiladi. Masalan, buxgalteriya balansida ayrim qatorlar boshqa moliyaviy hisobot shaklining tegishli qatorlari bilan mos kelishi lozim. Buxgalteriya balansini o`qish va tahlil etish orqali korxona moliyaviy holatiga baho berishda o`rganiladigan masalalar kengligi sababli ularni bir tizimga solib olish talab qilinadi. Bu holatni quyidagi o`rganiladigan mavzular bo`yicha tuzib chiqish mumkin.

Buxgalteriya balansi va uni o` qish yuzasidan qatorlar Buxgalteriya balansini o`qish Aktivlar tarkibi, tuzilishi Passivlar tarkibi, tuzilishi Uzoq muddatli aktivlar Joriy aktivlar Aktivlar va passivlarning bog`liqligi O`z mablag`lari manbasi Majburiyatlar Moliyaviy holat Buxgalteriya balansi, moliyaviy natijalar hamda bir xil jihatning boshqa tomonlarini aks ettiruvchi moliyaviy hisobot shakllari Aktivlar Kapital Majburiyatlar Daromadlar Xarajatlar Foyda va zararlar tarkibi, tuzilishi Pul oqimi tarkibi, tuzilishi Xususiy kapital tarkibi tuzilishi Buxgalteriya balansini o`qish yuzasidan balans tuzuvchi korxonaga, uning mulkiy shakliga, faoliyat turiga, balans tuzilgan davriylikka, balans o`lchovi va korxona yuridik manziliga tavsif berishning birinchi bosqichida bajariladigan ishlar ketma-ketligini xarakterlaydi. O`qishning keyingi bosqichida korxonaning jami aktivlari va ularning tashkil topish manbalariga, korxonada aktivlarning asosiy kapitalga va joriy kapitalga yo`naltirilgan qismiga, mablag`lar manbasida qaysi manba turining (o`z va qarz) ustunligiga, moliyaviy faoliyat natijasi va uning qaysi shakllarda (pullik va pulsiz ko`rinishlarda) mavjudligiga, asosiy va nomoddiy aktivlarning holatiga, majburiyatlar va ularning nisbatiga, pul mablag`lari va ularning ko`proq qaysi shaklda turganligiga ahamiyat beriladi. Buxgalteriya balansini o`qish unda aks etgan (hodisa va jarayonlar, ularning samarasi va natijasini ko`rsatkichlar tizimida kodlashtirish va axborotlarni raqamlarda aks ettirilgan) axborotlarni dastlabki tushunish usulidir. Buxgalteriya balansi aktivi va passivini o` qish Mol-mulk tarkibi Yil boshiga Yil oxiriga Mablag`lar manbasi Yil boshiga Yil oxiriga

Uzoq muddatli aktivlar (satr 012+ 022+030+090+1 00+110+120) 10 219 731 945 12 593 199 960 O`z mablag`lari manbalari (satr 410+ 420+430+440+45 0+460+470) 7 745 794 466 10 124 233 076 Joriy aktivlar 2 978 372 713 11 683 693 105 Majburiyatlar 5 452 310 192 14 152 659 989 Shu jumladan: Shu jumladan: Tovar-moddiy zaxiralar (satr 150+ 160+170+180) 819 530 511 1 047 437 972 Uzoq muddatli majburiyatlar, jami (satr 500+510+520+53 0 +540+550+560+5 70+580+590) 4 675 490 146 12 304 013 149 Kelgusi davr xarajatlari (satr 190) 1 366 091 169 8 441 062 224 Kechiktirilgan xarajatlar (satr 200) - - Debitorlar jami: (satr 220+240+250+ 260+270+280+2 90+300+310) 503 338 335 1 566 042 404 Joriy majburiyatlar, jami (satr, 610+620+ 630+640+650+66 0+670+680+690+ 700+710+720+73 0+740+750+760) shu jumladan: Pul mablag`lari, jami 171 917 383 468 669 767 Qisqa muddatli kreditlar va 14 744 216 8 878 479

(satr.330+340+3 50+ 360) qarzlar (satr 730+740) Qisqa muddatli investitsiyalar (satr 370) - - Uzoq muddatli kreditlarning joriy qismi (satr 750) - - Boshqa joriy aktivlar (satr 380) 117 495 315 160 480 738 Kreditorlik qarzlari satr 610+620+630+64 0 +650+660+670+6 80+690+700+710 +720+760 762 075 830 1 839 768 361 Balans aktivining jami 13 198 104 658 24 276 893 065 Balans passivining jami 13 198 104 658 24 276 893 065 Korxonada jami aktivlar summasi yil boshida 13 198 104 658 ming so`mni tashkil etgan va shundan uzoq muddatli aktivlar summasi 10 219 731 945 ming so`mni, joriy aktivlar summasi esa 2 978 372 713 ming so`mni tashkil etgan. Joriy aktivlar tarkibida zaxira va xarajatlar davr boshida 819 530 511 ming so`mni davr oxirida 1 047 437 972 ming so`mni tashkil etgan. Pul mablag`lari davr boshida 171 917 383 ming so`mni, davr oxirida esa 468 669 767 ming so`mni tashkil qilgan. Debitorlik majburiyatlari davr boshida 503 338 335 ming so`mni, davr oxirida 1 566 042 404 ming so`mni tashkil etgan. Aktivlarning manbalash yuzasidan korxona passivlari quyidagi tarkibda shakllangan. Davr boshiga 7 745 794 466 ming so`mlik o`zlik mablag`lari manbasi va 5 452 310 192 ming so`m majburiyatlar, davr oxiriga kelib esa 10 124 233 076 ming so`m o`zlik mablag`lari manbasi va 14 152 659 989 ming so`m majburiyatlar summasi mavjudligi qayd etilgan. Korxonada aktivlar va passivlar summasi mos ravishda 2017-2018-yillar oralig`ida quyidagi o`zgarish tendensiyalariga ega bo`lgan. 2017-yil 1-yanvar holatiga 13 198 104 658 ming so`mga, 1-chorak yakuni bo`yicha 14 674 450 477

ming so`mga, 2-chorak yoki 2017 yarim yillik yakuni bo`yicha 15 430 059 403 ming so`mga, 2017-yil 9-oylik natijasi bo`yicha 22 349 809 471 ming so`mga, yil yakuni bo`yicha 24 276 893 065 ming so`mga teng bo`lgan. “O`zbekiston temir yo` llari” AJ ning qisqartirilgan buxgalteriya balansi Ko`rsatkichlar 01.01.2017 y 01.04.2017 y 01.07.2017 y 01.10.2017 y 01.01.2018 y AKTIV 1. Uzoq muddatli aktivlar 10 219 731 945 11 151 959 813 11 195 178 476 11 778 032 823 12 593 199 960 Asosiy vositalarning boshlang`ich qiymati 10 527 417 487 11 341 824 771 13 056 620 251 13 186 532 286 14 773 593 626 Asosiy vositalarning eskirish qiymati 3 423 307 367 3 788 793 507 3 945 211 086 4 125 679 858 4 320 658 666 Asosiy vositalarning qoldiq qiymati 7 104 110 120 7 553 031 264 9 111 409 165 9 060 852 428 10 452 934 960 Nomoddiy aktivlarning qoldiq qiymati 417 151 335 519 526 894 435 179 345 379 Kapital qo`yilmalar 2 834 711 892 3 308 810 890 1 783 170 063 2 396 325 565 1 572 602 311 Boshqa uzoq muddatli aktivlar 280 492 782 289 782 140 300 072 354 320 419 651 567 317 310 2. Joriy aktivlar 2 978 372 713 3 522 490 664 4 234 880 927 10 571 776 648 11 683 693 105 Ishlab chiqarish zaxiralari 819 530 511 761 929 334 807 974 274 805 958 807 1 047 437 972 Kelgusi davr xarajatlari 1 366 091 169 1 926 260 257 2 439 824 162 8 466 493 743 8 441 062 224 Pul mablag`lari 171 917 383 167 990 329 198 395 625 199 248 750 468 669 767 Boshqa joriy aktivlar 117 495 315 114 011 429 118 290 042 112 380 694 160 480 738 Debitorlar, jami 503 338 335 552 299 315 670 396 824 987 694 654 1 566 042 404 Shu jumladan:

Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar 163 855 350 162 134 584 179 194 017 304 669 491 268 038 094 Byudjetga avans to`lovlari 7 740 384 6 510 004 8 801 153 5 388 750 5 252 951 Balans aktivi bo`yicha jami 13 198 104 658 14 674 450 477 15 430 059 403 22 349 809 471 24 276 893 065 PASSIV 1. O`z mablag`lari manbasi 7 745 794 466 8 567 616 791 8 644 944 914 8 963 743 430 10 124 233 076 Ustav kapitali 614 384 306 614 384 306 614 384 306 614 384 306 828 202 670 Rezerv kapitali 5 737 851 427 6 360 555 463 6 480 827 061 6 590 488 428 8 121 422 920 Taqsimlanmagan foyda 507 693 607 416 753 023 344 928 794 160 996 840 223 400 675 Boshqa manbalar 885 865 126 1 175 923 999 1 204 804 753 1 597 873 856 951 206 811 2. Majburiyatlar 5 452 310 192 6 106 833 686 6 785 114 489 13 386 066 041 14 152 659 989 Uzoq muddatli bank kreditlari va qarzlari 4 675 490 146 5 329 297 527 5 927 142 095 12 154 367 349 12 304 013 149 Boshqa majburiyatlar 14 744 216 12 729 877 10 091 394 9 142 953 8 878 479 Kreditorlik majburiyatlari, jami 762 075 830 764 806 282 847 881 000 1 222 555 739 1 839 768 361 Shu jumladan: Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga majburiyatlar 219 818 890 177 094 949 250 590 908 306 494 641 514 650 184 Byudjetga majburiyatlar 20 798 130 35 632 293 40 718 997 40 080 238 62 317 043 Balans passivi bo`yicha jami 13 198 104 658 14 674 450 477 15 430 059 403 22 349 809 471 24 276 893 065 Buxgalteriya balansining gorizontal (davriy) tahlili

Gorizontal tahlil – alohida moliyaviy ko`rsatkichlarni o`zaro taqqoslash orqali moliyaviy holatdagi o`zgarishlarga baho berish usuli hisoblanadi. Moliyaviy hisobot elementlari va moddalarini, moliyaviy ko`rsatkichlarni gorizontal tahlili asosida ularning o`zgarishiga mutlaq va nisbiy ifodalarda baho beriladi. Moliyaviy tahlilda gorizontal tahlilning quyidagi shakllaridan foydalaniladi: 1. Hisobot ko`rsatkichlarini davr boshiga va oxiriga taqqoslash; 2. Hisobot ko`rsatkichlarini o`tgan yilning shu davri ko`rsatkichlari bilan taqqoslash; 3. Hisobot ko`rsatkichlarini dinamik taqqoslash; 4. Turli tashkilotlarning moliyaviy ko`rsatkichlarini qiyosiy taqqoslash. Moliyaviy hisobotni gorizontal tahlili deganda – moliyaviy hisobot elementlari va moddalarini mutlaq va nisbiy ifodalarda, hisobot davri boshiga yoki o`tgan yilga nisbatan qiyosiy o`rganishga aytiladi. Gorizontal tahlilda ikki va undan ortiq davrlarga tegishli moliyaviy ko`rsatkichlar o`zgarishiga (mutlaq va nisbiy ifodada) baho beriladi. Davr oralig`ini tanlashda interval oraliqlar kengligi bir xilda olinadi. Masalan‚ hisobot yilining chorak, yarim yillik va yillik ko`rsatkichlari mos ravishda o`tgan yilning chorak, yarim yillik va yillik ko`rsatkichlari bilan qiyoslanadi. Gorizontal va vertikal tahlil turlarini bir-biridan ajratgan holda tasavvur qilish qiyin. Negaki‚ ulardan birgalikda foydalangandagina mazmun kasb etadi. Shu sababli‚ gorizontal va vertikal tahlil turlari doimo bir butunlikda olib boriladi. Korxonada aktivlarning yil boshiga nisbatan o`zgarishi 11 078 788 407 ming so`mni tashkil etgan. Nisbiy o`zgarishi, ya`ni o`sish darajasi 1,84 ni yoki 184 foizni tashkil etgan. Joriy aktivlarda uzoq muddatli aktivlarning o`sishi mutlaq ifodada 2 373 468 015 ming so`mni, o`sish darajasi 123,3 foizni tashkil qilgan. Joriy aktivlarning davr boshiga nisbatan o`zgarishi 8 705 320 392 ming so`mni, o`sish darajasi 3,9 baravarga ortgan. Buxgalteriya balansining gorizontal tahlili

Ko`rsatkichlar Balans moddalari qiymati Gorizontal tahlil Davr boshi, ming so`m Davr oxiri, ming so`m Mutlaq o`zgarishi, ming so`m Nisbiy o`zgarish, % AKTIV 1. Uzoq muddatli aktivlar 10 219 731 945 12 593 199 960 2 373 468 015 123,2 Asosiy vositalar boshlang`ich qiymati 10 527 417 487 14 773 593 626 4 246 176 139 140,3 Asosiy vositalar eskirish qiymati 3 423 307 367 4 320 658 666 897351299 126,2 Asosiy vositalar qoldiq qiymati 7 104 110 120 10 452 934 960 3348824840 147,1 Nomoddiy aktivlar qoldiq qiymati 417 151 345 379 71 772 82,79 Kapital qo`yilmalar 2 834 711 892 1 572 602 311 1262109581 55,4 Boshqa uzoq muddatli aktivlar 280 492 782 567 317 310 286824528 2,02 2. Joriy aktivlar 2 978 372 713 11 683 693 105 8 705 320 392 3,9 Ishlab chiqarish zaxiralari 819 530 511 1 047 437 972 227 907 461 127,8 Kelgusi davr xarajatlari 1 366 091 169 8 441 062 224 7 074 971 055 6178 Pul mablag`lari 171 917 383 468 669 767 296 752 384 2,72 Boshqa joriy aktivlar 117 495 315 160 480 738 42 985 423 136,7 Debitorlar, jami 503 338 335 1 566 042 404 1 062 704 069 3,11 Shu jumladan: Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar 163 855 350 268 038 094 104182744 1,64 Byudjetga avans to`lovlari 7 740 384 5 252 951 -2487433 67,8 Balans aktivi bo`yicha jami 13 198 104 658 24 276 893 065 11 078 788 407 1,84 PASSIV 1. O`z mablag`lari manbasi 7 745 794 10 124 233 2 378 438 610 130,7

466 076 Ustav kapitali 614 384 306 828 202 670 213 818 364 135,0 Rezerv kapitali 5 737 851 427 8 121 422 920 2 383 571 493 141,6 Taqsimlanmagan foyda 507 693 607 223 400 675 284 292 932 44,0 Boshqa manbalar 885 865 126 951 206 811 65 341 685 107,5 2. Majburiyatlar 5 452 310 192 14 152 659 989 8 705 320 392 2,59 Uzoq muddatli bank kreditlari va qarzlari 4 675 490 146 12 304 013 149 7 628 523 003 2,63 Boshqa majburiyatlar 14 744 216 8 878 479 5 865 737 60,2 Kreditorlik majburiyatlari, jami 762 075 830 1 839 768 361 1 077 692 531 2,41 Shu jumladan: Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga majburiyatlar 219 818 890 514 650 184 294 831 294 2,35 Byudjetga majburiyatlar 20 798 130 62 317 043 41 518 913 3,0 Balans passivi bo`yicha jami 13 198 104 658 24 276 893 065 11 078 788 407 1,84 Moliyalashtirish manbalarida o`z mablag`lari manbasi davr boshiga nisbatan 2 378 438 610 ming so`mga ortib, o`sish darajasi 130,7 foizni tashkil qilgan. Majburiyatlarning summasi davr boshiga nisbatan 8 705 320 392 ming so`mga ortgan va o`sish darajasi 2,59 ni tashkil etgan. Kapital tarkibidagi eng yuqori o`sish qarz kapitali qatoriga to`g`ri kelgan. Buxgalteriya balansining vertikal tahlili

Vertikal tahlil – gorizontal tahlilni to`ldiruvchi usul sifatida moliyaviy hisobot elementlari, moddalarining tarkibiy jihatlariga baho berishni xarakterlaydi. Ushbu jihatlarni moliyaviy hisobotlarning barcha shakllariga nisbatan qo`llash mumkin. Umumiy tarkibda yakka birliklarning salmog`i va ularning o`zgarishlari asosida korxona moliyaviy holatini tashxislash yanada osonlashadi. Korxonani moliyaviy ahvolini anglash, bilishda asosiy jihatlar jami tarkibda birlik qatorlarni to`g`ri nisbatlashga qaratiladi. Uzoq muddatli va joriy aktivlar, kapital va majburiyatlar qatorida ayrim tarkib qatorlar salmog`ini balans jamiga nisbatan va ushbu tarkibning jamlangan qatoriga nisbatan ham hisob-kitoblarni amalga oshirish mumkin. Bu tartib aktivlarning tarkibiy o`zgarishlarini baholashga, aktivlar tarkibida alohida tarkiblar salmog`ining o`zgarishini, likvidlik va to`lovga qobillik ko`rsatkichlari ta`sirini to`g`ri baholashga imkon beradi. Ya`ni tarkibiy o`zgarishlarni amalga oshirish orqali moliyaviy holatni yaxshilash chora-tadbirlarini ko`rish mumkin. Vertikal tahlil gorizontal tahlil asosidagina bir butunlikka erishadi. Shu sababli ularni doimo birgalikda va umumiylikda foydalanish kuzatiladi. Ularni bir- biridan holi tarzda qo`llash orqali tahlilning to`liqligini ta`minlab bo`lmaydi. Uzoq muddatli va joriy aktivlarning jami aktivlar tarkibidagi salmog`i quyidagi bog`lanishlar orqali topiladi. Buxgalteriya balansi moddalari va ularning tarkib bo` yicha nisbiy ifodalari hisob- kitobi Balans moddalarining nisbiy ifodalari Aniqlanish tartibi Buxgalteriya balansi satri bo`yicha hisob-kitobi Uzoq muddatli aktivlarning jami aktivlar tarkibidagi salmog`i UMA/BJ*100 Satr130/Satr400*100 Joriy aktivlarning jami aktivlar tarkibidagi salmog`i JA/BJ*100 Satr390/Satr400*100

Joriy aktivlar tarkibida TMZ salmog`i TMZ/JA*(JA/BJ*100) Satr140/Satr390*(Satr390/ Satr400*100) Joriy aktivlar tarkibida debitorlik majburiyatlari salmog`i DM/JA*(JA/BJ*100) Satr210/Satr390*(Satr390/ Satr400*100) Joriy aktivlar tarkibida pul mablag`lari salmog`i PM/JA*(JA/BJ*100) Satr320/Satr390*(Satr390/ Satr400*100) O`z mablag`lar manbasining jami manbalar tarkibidagi salmog`i O`MM/JM*100 Satr480/Satr780*100 Majburiyatlarning jami manbalar tarkibidagi salmog`i M/JM*100 Satr770/Satr780*100 Majburiyatlar tarkibida uzoq muddatli majburiyatlar salmog`i UMM/M*(M/JM*100) Satr490/Satr780*(Satr770/ Satr780*100) Majburiyatlar tarkibida joriy majburiyatlar salmog`i JM/M*(M/JM*100) Satr600/Satr780*(Satr770/ Satr780*100) Balans moddalarining jamlangan qatorlar bo`yicha tarkibiy salmog`ini o`rganish inflyatsiya ta`siri, shuningdek‚ baho o`zgarishlarining mulk qiymatiga ta`sirini to`g`ri baholashga ham imkon beradi. Masalan, balans jamida o`z mablag`lari manbasi qiymat ifodada ta`minot bo`yicha aniq holatni ifoda etmaydi. Agar uning balans jamiga nisbatan nisbiy ifodasi aniqlansa korxonaning moliyaviy ta`minotida mustaqillik, qaramlik darajasini yaqqol anglash mumkin. Buxgalteriya balansining vertikal tahlili Ko`rsatkichlar Balans moddalari qiymati Vertikal tahlil Davr boshi, Davr oxiri, Davr Davr

ming so`m ming so`m boshiga, % oxiriga,% AKTIV 1. Uzoq muddatli aktivlar 10 219 731 945 12 593 199 960 77,4 51,8 Asosiy vositalar boshlang`ich qiymati 10 527 417 487 14 773 593 626 79,7 60,8 Asosiy vositalarning eskirish qiymati 3 423 307 367 4 320 658 666 25,9 17,8 Asosiy vositalarning qoldiq qiymati 7 104 110 120 10 452 934 960 53,8 43,0 Nomoddiy aktivlarning qoldiq qiymati 417 151 345 379 0,003 0,001 Kapital qo`yilmalar 2 834 711 892 1 572 602 311 21,4 6,5 Boshqa uzoq muddatli aktivlar 280 492 782 567 317 310 2,1 2,3 2. Joriy aktivlar 2 978 372 713 11 683 693 105 22,6 48,2 Ishlab chiqarish zaxiralari 819 530 511 1 047 437 972 6,2 4,3 Kelgusi davr xarajatlari 1 366 091 169 8 441 062 224 10,3 34,7 Pul mablag`lari 171 917 383 468 669 767 1,3 1,9 Boshqa joriy aktivlar 117 495 315 160 480 738 0,8 0,6 Debitorlar, jami 503 338 335 1 566 042 404 3,8 6,4 Shu jumladan: Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar 163 855 350 268 038 094 1,2 1,1 Byudjetga avans to`lovlari 7 740 384 5 252 951 0,05 0,02 Balans aktivi bo`yicha jami 13 198 104 658 24 276 893 065 100 100 PASSIV 1. O`z mablag`lari manbasi 7 745 794 466 10 124 233 076 58,6 41,7 Ustav kapitali 614 384 306 828 202 670 4,6 3,4 Rezerv kapitali 5 737 851 8 121 422 43,4 33,4

427 920 Taqsimlanmagan foyda 507 693 607 223 400 675 3,8 0,91 Boshqa manbalar 885 865 126 951 206 811 6,7 3,9 2. Majburiyatlar 5 452 310 192 14 152 659 989 41,4 58,3 Uzoq muddatli bank kreditlari va qarzlari 4 675 490 146 12 304 013 149 35,4 50,6 Boshqa majburiyatlar 14 744 216 8 878 479 0,10 0,03 Kreditorlik majburiyatlari, jami 762 075 830 1 839 768 361 5,7 7,5 Shu jumladan: Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga majburiyatlar 219 818 890 514 650 184 1,6 2,1 Byudjetga majburiyatlar 20 798 130 62 317 043 0,15 0,25 Balans passivi bo`yicha jami 13 198 104 658 24 276 893 065 100 100 Korxonada jami aktivlar yil boshida 13 198 104 658 ming so`mni tashkil qilgan. Shundan, 10 219 731 945 ming so`mi uzoq muddatli aktivlarga, 2 978 372 713 ming so`m joriy aktivlarga to`g`ri kelgan. Uzoq muddatli aktivlarning davr boshiga jami aktivlar tarkibidagi salmog`i 77,4 foizni, joriy aktivlarning salmog`i 22,6 foizni tashkil qilgan. Uzoq muddatli aktivlar tarkibida eng yuqori qiymat va ulush asosiy vositalar va kapital qo`yilmalar qatoriga to`g`ri kelgan. Joriy aktivlarning tarkibida eng yuqori ulush kelgusi davr xarajatlari, tovar- moddiy zaxiralar va debitorlik majburiyatlari hissasiga to`g`ri kelgan. Davr oxiriga kelib uzoq muddatli aktivlarning qiymati 12 593 199 960 ming so`mni tashkil qilib uning jami aktivlar tarkibidagi salmog`i 51,8 foizga tushgan. Joriy aktivlarning davr oxiriga qiymati 11 683 693 105 ming so`mni tashkil qilib, jami aktivlardagi salmog`i mos ravishda 48,2 foizni tashkil qilgan. O`z mablag`lari manbasi davr boshida jami kapital tarkibida 58,6 foizni davr oxiriga kelib 41,7 foizni tashkil etgan. O`z mablag`lari manbasida eng yuqori ulush rezerv kapitali qatoriga to`g`ri kelgan.

Joriy davrda qarz kapitali, majburiyatlarning davr boshiga salmog`i 35,4 foizdan 50,6 foizga ortgan. Korxonalar iqtisodiy salohiyati: tarkibi, ko`rsatkichlar tizimi va samaradorligini tahlili Korxonaning iqtisodiy salohiyati deganda unda sodir etiladigan iqtisodiy jarayonni to`liq ta`minlaydigan barcha moddiy va mehnat resurslari hamda nomoddiy aktivlar tushuniladi. Korxonaning iqtisodiy salohiyati tahlili uning mulki, zaxiralari va xarajatlarini har tomonlama o`rganishdir. Iqtisodiy salohiyatni buxgalteriya balansiga nisbatan‚ aktivlarga nisbatan ishlatiladigan tushuncha deb qarash mumkin. Korxona iqtisodiy salohiyati tahlili buxgalteriya balansi aktivlarini jamlangan qatori va ular bo`yicha o`zgarishlarni baholash orqali amalga oshiriladi. Uning tarkibiy qismlariga uzoq muddatli va joriy aktivlar kiradi. Joriy aktivlar o`z navbatida tovar-moddiy zaxiralar, debitorlik majburiyatlari va pul mablag`laridan iborat bo`ladi. Iqtisodiy salohiyatni o`stirishga juda ko`p omillar ta`sir etadi. Ularni shartli ravishda quyidagicha guruhlarga ajratish mumkin Korxonalar iqtisodiy salohiyatining ta`sir birliklari va samaradorligi Iqtisodiy salohiyatning ta`sir birliklar Ta`sir birliklar Samaradorligi Mehnat salohiyati Mehnat unumdorligi, kadrlar qo`nimsizligi, tarkibning malaka darajasi Qich, Qsm / X X-xodimlarning o`rtacha ro`yxat soni Asosiy vositalarning salohiyati Asosiy vositalar va ularning tarkibi, ishlab chiqarish quvvatlaridan foydanish darajasi, asosiy vositalar qaytimi Qich, Qsm / Av Av- asosiy vositalarning o`rtacha yillik qiymati

Aylanma mablag`larning salohiyati Aylanma mablag`lar va ularning tarkibi, aylanma mablag`larning qaytimi Qich, Qsm / Am Am-Aylanma mablag`lar qiymati Moliyaviy salohiyat Moliyalashtirish manbalari jami va tarkibi, rentabellik darajasi, likvidlik, moliyaviy barqarorlik va ish aktivligi, Qich, Qsm / Mm Mm- moliyalashtirish manbalari Tashkiliy va boshqaruv salohiyati Tarkibiy tuzilish, korxona imidji, tashkiliy madaniyatning shakllanganligi Qich, Qsm / Bx Bx-tashkiliy va boshqaruv xarajatlar Marketing salohiyati Marketing tizimining yo`lga qo`yilganligi, marketing funksiyalarini bajarilishi, raqobatdoshlik darajasi Qich, Qsm / Mx Mx-marketing xarajatlari Innovatsion salohiyat Innovatsion yangiliklar va ularning amaliyotga joriy etilishi, innovatsion mahsulotlar, innovatsion xarajatlar Qich, Qsm / Ix Ix-innovatsion xarajatlar Korxona iqtisodiy salohiyatini o`rganishda moddiylik jihatdan resurslarning quyidagi tarkibiy birliklarini ajratish mumkin. Moddiy resurslar – moddiy ashyoviy ko`rinishga ega bo`lgan aktivlar (asosiy vositalar, kapital qo`yilmalar, o`rnatiladigan asbob-uskunalar, tovar-moddiy zaxiralar va boshqa moddiy ashyoviy aktivlar) Nomoddiy resurslar – moddiy ashyoviy ko`rinishga ega bo`lmagan aktivlar (intellektual aktivlar, moliyaviy aktivlar) Moddiy va nomoddiy resurslarni balans moddalariga nisbatan quyidagi turlarini tarkiblash mumkin: asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, kapital qo`yilmalar, uzoq muddatli investitsiyalar, o`rnatiladigan asbob-uskunalar, tovar- moddiy zaxiralar, debitorlik majburiyatlari, pul mablag`lari. Balans moddalarini moddiy va nomoddiy resurslar, moliyaviy va moliyaviy bo`lmagan, pul shaklida va pul shaklida bo`lmagan moddalarga tarkiblashda yagona normalarga kelinmagan. Shu bilan birga, resurslarni moddiy va nomoddiy

resurslarga bo`linishi asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarga tarkiblashdagi mazmunda tushunish shart emas. Korxona iqtisodiy salohiyatini qiymat va xarajat nuqtayi nazaridan baholash mumkin. Qiymat nuqtayi nazaridan balansda aks etgan barcha aktivlar uning iqtisodiy salohiyatini belgilaydi. Bir qator olimlar uning qatoriga mehnat resurslarini pulda baholangan qiymatini ham kiritishadi. Lekin buxgalteriya balansida mehnat resurslarining pulda baholangan qiymati aks etmaydi. Ishchilarni o`qitish, qayta o`qitish, malakasini oshirish va ularning intellektual ijodkorligini oshirish yuzasidan qilingan barcha xarajatlar orqaligina mehnat salohiyatini baholash imkoni bo`ladi. Lekin bu kabi xarajatlar albatta moliyaviy hisobotlarning tegishli moddalarida aks etadi. Korxona iqtisodiy salohiyatini baholashning ko`rsatkichlar tizimini quyidagi tarkibda berib o`tish mumkin: - korxona iqtisodiy salohiyati holatini ifodalovchi ko`rsatkichlar tizimi; - korxona iqtisodiy salohiyati bilan ta`minlanganlikni ifodalovchi ko`rsatkichlar tizimi; - korxona iqtisodiy salohiyati samaradorligini ifodalovchi ko`ratkichlar tizimi; - korxona iqtisodiy salohiyati natijaviyligini ifodalovchi ko`rsatkichlar tizimi. Korxona iqtisodiy salohiyati va uning holatini ifodalovchi ko`rsatkichlar tizimiga: iqtisodiy salohiyatning o`rtacha yillik qiymati, iqtisodiy salohiyat tarkibida asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar va moliyaviy aktivlar, mehnatning salmog`i, iqtisodiy salohiyat bilan ta`minlanganlik, iqtisodiy salohiyat holati ko`rsatkichlari kiradi. Iqtisodiy salohiyat holatini ifodalovchi ko`rsatkichlar tizimida iqtisodiy salohiyatning o`rtacha yillik qiymati davr boshi va oxiriga qiymatlar yig`indisini ikkiga bo`lish asosida aniqlanadi. Iqtisodiy salohiyatning tarkibiy tuzilishida iqtisodiy salohiyatning har bir moddasini umumiy tarkibida tutgan ulushi baholanadi. Ushbu ko`rsatkich iqtisodiy

salohiyatning har bitta tarkibiy birligini iqtisodiy salohiyat qiymatiga bo`lish asosida aniqlanadi. ISsa=Av/Is; ISsn=Na/Is; ISsm=Mr/Is va h.k. Iqtisodiy salohiyatning tarkibiga kiruvchi moddalar holatini ifoda etuvchi ko`rsatkichlarga: asosiy vositalar (asosiy vositalarning eskirishi, yaroqliligi, kirib kelishi, chiqib ketishi, ularning jami aktivlardagi salmog`i), nomoddiy aktivlar (nomoddiy aktivlarning eskirishi, yaroqliligi, kirib kelishi, chiqib ketishi, ularning jami aktivlardagi salmog`i), aylanma mablag`lar (joriy aktivlarning jami aktivlarda va tarkib bo`yicha jamlangan qatorlardagi salmog`i) bilan bog`liq ko`rsatkichlar kiritiladi. Korxona iqtisodiy salohiyatini baholovchi ko`rsatkichlar tizimi Iqtisodiy salohiyat holatini ifodalovchi ko`rsatkichlar Iqtisodiy salohiyat bilan ta`minlanganlikni ifodalovchi ko`rsatkichlar Iqtisodiy salohiyat samaradorligini ifodalovchi ko`rsatkichlar Iqtisodiy salohiyat natijaviyligini ifodalovchi ko`rsatkichlar Iqtisodiy salohiyatning o`rtacha yillik qiymati Is1+Is2/2... Korxona aktivlarining iqtisodiy salohiyat bilan ta`minlaganligi A/Is Iqtisodiy salohiyat samaradorligi YaM,ST/Is Iqtisodiy salohiyat natijaviyligi SF/Is*100 Iqtisodiy salohiyatning tarkibiy tuzilishi holatini ifodalovchi ko`rsatkichlari AV, NA, JA,... Aktivlar tarkibiy tuzilishining iqtisodiy salohiyat bilan ta`minlanganligi AV, NA, JA,.../Is Iqtisodiy salohiyatning tarkibiy tuzilishining samaradorligi YaM,ST / AV, NA,JA,... Iqtisodiy salohiyat tarkibiy tuzilishining natijaviyligi SF/ AV,NA,JA,...*100

Korxona iqtisodiy salohiyati holati, tarkibi, samaradorligi va natijaviyligi tahlili metodikasi Ko`rsatkichlar Moliyaviy hisobot shakli va satri Iqtisodi y salohiya t holati* Iqtisodiy salohiyat bilan ta`minlanga nlik Iqtisodiy salohiyat samaradorli gi Iqtisodiy salohiyat natijaviyligi 1. Uzoq muddatli aktivlar 1sh-130 130 130/Xs Q, ST/130 YaF, SF/130 Asosiy vositalar qoldiq qiymati 1sh-012 012 012/Xs Q, ST/012 YaF, SF/012 Nomoddiy aktivlar qoldiq qiymati 1sh-022 022 022/Xs Q, ST/022 YaF, SF/022 Uzoq muddatli investitsiyalar 1sh-030 030 030/Xs Q, ST/030 YaF, SF/030 O`rnatiladigan asbob- uskunalar 1sh-090 090 090/Xs Q, ST/090 YaF, SF/090 Kapital qo`yilmalar 1sh-100 100 100/Xs Q, ST/100 YaF, SF/100 Uzoq muddatli debitor qarzlari 1sh-110 110 110/Xs Q, ST/110 YaF, SF/110 Uzoq muddatli kechiktirilgan xarajatlar 1sh-120 120 120/Xs Q, ST/120 YaF, SF/120 2. Joriy aktivlar 1sh-390 390 390/Xs Q, ST/390 YaF, SF/390 Tovar-moddiy zaxiralar 1sh-140 140 140/Xs Q, ST/140 YaF, SF/140 Kelgusi davr xarajatlari 1sh-190 190 190/Xs Q, ST/190 YaF, SF/190 Kechiktirilgan xarajatlar 1sh-200 200 200/Xs Q, ST/200 YaF, SF/200 Debitorlar, jami 1sh-210 210 210/Xs Q, ST/210 YaF, SF/210 Pul mablag`lari 1sh-320 320 320/Xs Q, ST/320 YaF, SF/320 Qisqa muddatli investitsiyalar 1sh-370 370 370/Xs Q, ST/370 YaF, SF/370 Boshqa joriy aktivlar 1sh-380 380 380/Xs Q, ST/380 YaF, SF/380 Iqtisodiy salohiyat (aktivlar jami) 1sh-400 400 400/Xs Q, ST/400 YaF, SF/400 Ishchilar soni (X) 1-T 1-T x x x Ishlab chiqarilgan 1-P 1-P x x x

mahsulot hajmi (Q) Mahsulot sotishdan sof tushum (CT) 2sh-010 010 x x x Sotishdan yalpi foyda (YaF) 2sh-050 050 x x x Sof foyda (SF) 2sh-200 200 x x x *buxgalteriya balansida iqtisodiy salohiyatning tarkib bo`yicha tegishli qatori summasi Korxona iqtisodiy salohiyati holati, tarkibi, samaradorligi va natijaviyligi tahlili Ko`rsatkichlar Moliyaviy hisobot shakli va satri Iqtisodiy salohiyat holati Iqtisodiy salohiyat bilan ta`minlanganli k Iqtisodiy salohiyat samara dorligi Iqtisodiy salohiyat natijaviyligi 1. Uzoq muddatli aktivlar 12 593 199 960 796 768,3 0,411 0,077 Asosiy vositalar qoldiq qiymati 1sh-012 10 452 934 960 163 327,1 0,495 0,093 Nomoddiy aktivlar qoldiq qiymati 1sh-022 345 379 5,396 15 000,3 2 820,2 Uzoq muddatli investitsiyalar 1sh-030 - - - - O`rnatiladigan asbob- uskunalar 1sh-090 - - - 974 038 284 Kapital qo`yilmalar 1sh-100 1 572 602 311 24 571,9 3,294 0,6193 Uzoq muddatli debitor qarzlari 1sh-110 - - - - Boshqa uzoq muddatli aktivlar 1sh-120 567 317 310 8 864,3 9,132 1,716 2. Joriy aktivlar 11 683 693 105 182 557,7 0,443 0,0833 Tovar-moddiy zaxiralar 1sh-140 1 047 437 972 16 362,2 4,946 0,9299 Kelgusi davr 1sh-190 8 441 062 131 891,5 0,613 0,1153

xarajatlari 224 Kechiktirilgan xarajatlar 1sh-200 - - - - Debitorlar, jami 1sh-210 1 566 042 404 24 469,4 3,308 0,6219 Pul mablag`lari 1sh-320 468 669 767 7 322,9 11,054 2,078 Qisqa muddatli investitsiyalar 1sh-370 - - - - Boshqa joriy aktivlar 1sh-380 160 480 738 2 507,5 32,283 6,069 Iqtisodiy salohiyat (aktivlar jami) 1sh-400 24 276 893 065 379 326,4 0,213 0,040 Ishchilar soni (X) 1-T 64 000 x x x Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi (Q) 1-P 5 180 801 340 x x x Mahsulot sotishdan sof tushum (CT) 2sh -010 5 180 801 340 x x x Sotishdan yalpi foyda (YaF) 2sh-050 1 989 514 178 x x x Sof foyda (SF) 2sh-200 974 038 284 x x x Korxonada iqtisodiy salohiyatni aktivlarga teng deb oladigan bo`lsak, (odatda uning tarkibiga xodimlarning qiymati ham kiritiladi) uning ta`minlanganlik, samaradorlik va natijaviylik darajalari aktivlarning turlari bo`yicha turlicha bo`lganligini ko`rish mumkin. Aktivlarning ta`minlanganligi bo`yicha xodimlar soniga nisbatan, samaradorligini sotishdan tushumga nisbatan, natijaviylikni sof foydaga nisbatan bog`lanishlarida ularning tarkib bo`yicha o`zgarishlarini davriy va dinamik baholash imkoni tug`iladi. Korxonalar moliyaviy salohiyati: tarkibi, ko`rsatkichlar tizimi va samaradorligini tahlili

Har qanday korxona, firma, tashkilot o`z faoliyatini tegishli mablag`lar bilan ta`minlab turishi uchun maqbul moliyaviy salohiyatga ham ega bo`lishi zarur. Korxona moliyaviy imkoniyatga ega bo`lmasa, u o`zining moddiy-texnika bazasini ham, aylanma mablag`larini ham shakllantirish imkoniga ega bo`lmaydi. Oqibatda, faoliyat ko`rsatishi ham qiyinlashadi. Korxona moliyaviy salohiyatiga baho berishda balans passivining tuzilishi tahlil qilinadi. Ya`ni, korxona mulkida o`z mablag`lari va chetdan jalb qilingan mablag`larining hajmi, ularning jami mablag`lar tarkibidagi salmog`iga baho beriladi. Sof aktivlar qiymati, o`z aylanma mablag`lari naqdligi, uzoq muddatli va joriy aktivlarning moliyalashtirishning tarkibiy unsurlari baholanadi. Korxona moliyaviy salohiyatini baholovchi ko`rsatkichlar tizimi Moliyaviy salohiyat holatini ifodalovchi ko`rsatkichlar Moliyaviy salohiyat bilan ta`minlanganlikni ifodalovchi ko`rsatkichlar Moliyaviy salohiyat samaradorligi ni ifodalovchi ko`rsatkich lar Moliyaviy salohiyat natijaviyligi ni ifodalov chi ko`rsat kichlar Moliyaviy salohiyatning o`rtacha yillik qiymati Ms1+Ms2/2... Aktivlar tarkibiy tuzilishining salohiyat bilan ta`minlanganligi O`MM,M(KM,QMM,UMM) /Ms Moliyaviy salohiyat samaradorligi YaM, ST / Ms Moliyaviy salohiyat natijaviyligi SF / Ms*100 Iqtisodiy salohiyatninng tarkibiy tuzilishi holatini ifodalovchi ko`rsatkichlar O`MM,M(KM,QMM,O` MM) Moliyaviy salohiyat tarikibiy tuzilishining samaradorligi YaM,ST / O`MM, M(KM, Moliyaviy salohiyat tarkibiy tuzilishi ning natijaviyligi SF/ O`MM, M(KM,

QMM,UMM) QMM,UM M) *100 Moliyaviy salohiyat tarkibi, holati, samaradorligi va natijaviyligi tahlili metodikasi Ko`rsatkichlar Moliyaviy hisobot shakli va satri Iqtisodiy salohiyat holati* Iqtisodiy salohiyat bilan ta`minlan ganlik Iqtisodiy salohiyat samaradorlig i Iqtisodiy salohiyat natijaviyligi I.O`z mablag`lari manbalari 1sh-480 480 480/Xs Q, ST/480 YaF, SF/780 Ustav kapitali 1sh-410 410 410/Xs Q, ST/410 YaF, SF/410 Qo`shilgan kapital 1sh-420 420 420/Xs Q, ST/420 YaF, SF/420 Rezerv kapitali 1sh-430 430 430/Xs Q, ST/430 YaF, SF/430 Sotib olingan xususiy aksiyalar 1sh-440 440 440/Xs Q, ST/440 YaF, SF/440 Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar) 1sh-450 450 450/Xs Q, ST/450 YaF, SF/450 Maqsadli tushumlar 1sh-460 460 460/Xs Q, ST/460 YaF, SF/460 Kelgusi davr xarajatlari va to`lovlari uchun zaxiralar 1sh-470 470 470/Xs Q, ST/470 YaF, SF/470 II. Majburiyatlar 1sh-770 770 770/Xs Q, ST/770 YaF, SF/770 Uzoq muddatli majburiyatlar jami 1sh-490 490 490/Xs Q, ST/490 YaF, SF/490 Joriy majburiyatlar jami 1sh-600 600 600/Xs Q, ST/600 YaF, SF/600 Qisqa muddatli bank kreditlari 1sh-730 730 730/Xs Q, ST/730 YaF, SF/730 Qisqa muddatli qarzlar 1sh-740 740 740/Xs Q, ST/740 YaF, SF/740 Uzoq muddatli majburiyatlarning 1sh-750 750 750/Xs Q, ST/750 YaF, SF/750

joriy qismi Boshqa kreditorlik qarzlar 1sh-760 760 760/Xs Q, ST/760 YaF, SF/760 Moliyaviy salohiyat (Balans passivi bo`yicha jami) 1sh-780 780 780/Xs Q, ST/780 YaF, SF/780 Ishchilar soni (X) 1-T 1-T x x x Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi (Q) 1-P 1-P x x x Mahsulot sotishdan sof tushum (CT) 2sh-010 010 x x x Sotishdan yalpi foyda (YaF) 2sh-050 050 x x x Sof foyda (SF) 2sh-200 200 x x x *buxgalteriya balansida moliyaviy salohiyatning tarkib bo`yicha tegishli qatori summasi Moliyaviy salohiyat tarkibi, holati, samaradorligi va natijaviyligi tahlili Ko`rsatkichlar Moliyaviy hisobot shakli va satri Moliyaviy salohiyat holati Moliyaviy salohiyat bilan ta`minlan ganlik Moliyaviy salohiyat samara dorligi Moliyaviy salohiyat natijaviyligi I.O`z mablag`lari manbalari 1sh-480 10 124 233 076 158 191,0 0,5111 0,0962 Ustav kapitali 1sh-410 828 202 670 12 940,6 6,255 1,176 Qo`shilgan kapital 1sh-420 - - - - Rezerv kapitali 1sh-430 8 121 422 920 126 897,2 0,6379 0,1199 Sotib olingan xususiy aksiyalar 1sh-440 - - - - Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan 1sh-450 223 400 675 3 490,63 23,190 4,360

zarar) Boshqa manbalar 1sh-460 951 206 811 14 862,6 5,446 1,024 1sh-470 II. Majburiyatlar 1sh-770 14 152 659 989 221 135,3 0,3660 0,0688 Uzoq muddatli majburiyatlar jami, 1sh-490 12 304 013 149 192 250,2 0,4210 0,0791 Joriy majburiyatlar jami, shu jumladan: 1sh-600 1 848 646 840 192 250,2 2,802 0,5268 Qisqa muddatli bank kreditlari 1sh-730 8 878 479 138,726 583,52 109,707 Qisqa muddatli qarzlar 1sh-740 1 839 768 361 28 746,3 2,816 0,5294 Uzoq muddatli majburiyatlarning joriy qismi 1sh-750 - - - - Boshqa kreditorlik qarzlar 1sh-760 - - - - Moliyaviy salohiyat (Balans passivi bo`yicha jami) 1sh-780 24 276 893 065 379 326,4 0,2134 0,0401 Ishchilar soni (X) 1-T 64 000 x x x Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi (Q) 1-P 5 180 801 340 x x x Mahsulot sotishdan sof tushum (CT) 2sh-010 5 180 801 340 x x x Sotishdan yalpi foyda (YaF) 2sh-050 1 088 734 205 x x x Sof foyda (SF) 2sh-200 974 038 284 x x x Korxonaning moliyaviy salohiyati 2018-yil 1-yanvar holatiga 24 276 893 065 ming so`mni tashkil etgan. Xodimlarning moliyaviy salohiyat bilan ta`minlanganligi 379 326,4 ming so`mni, moliyaviy salohiyatning samaradorligi 0,2134 ming so`mni, moliyaviy salohiyat natijaviyligi 0,0401 ming so`mni tashkil qilgan. Buni albatta oldingi yillarga nisbatan ijobiy deb baholash mumkin.

Buxgalteriya balansi moddalarining likvidlilik bo`yicha turkumlanishi Buxgalteriya balansi likvidligi, korxona likvidligi tushunchalari moliyaviy holatini baholashning muhim ko`rsatkichlari hisoblanadi. Balans likvidlik aktivlarining pulga aylanish darajasini, korxona likvidligining qarshi tomonga bo`lgan majburiyatlarini to`lashga qobilligini xarakterlaydi. Buxgalteriya balansining likvidliligi va korxona to`lov layoqatining tahlili. Buxgalteriya balansi aktivi likvidligi bo`yicha, kapital va moliyalashtirish manbalariga ko`ra, majburiyatlar to`lovga tortilishi bo`yicha quyidagi guruhlarga bo`linadi. Aktivlarning birlashgan va tarkib qatorlari bo`yicha quyidagi guruhlarga ajratish uslubiyoti belgilangan. Ushbu uslubiyot xorij amaliyotiga to`la mos tushadi va tarkib bo`yicha nisbiy ifodalardagina farq etadi. Aktiv tomon: - doimiy harakatdagi aktivlar (A1); - tez pulga aylanadigan aktivlar (A2); - sekin pulga aylanadigan aktivlar (A3); - qiyin pulga aylanadigan aktivlar (A4). Passiv tomon: - to`lov muddati kelgan majburiyatlar (P1); - qisqa muddatli majburiyatlar (P2); - uzoq muddatli majburiyatlar (P3); - doimiy passivlar (P4). Buxgalteriya balansining aktivi va passivining likvidlik darajasi bo` yicha tarkiblanishi Aktivlar Passivlar Uzoq muddatli va joriy aktivlar O`z mablag`lari manbasi va majburiyatlar

A1 – Doimiy harakatdagi aktivlar (satr 320+370+380) P1 – To`lov muddati kelgan majburiyatlar (satr 610+630+650+670+680+690+700+710+720+760 ) A2 – Tez pulga aylanadigan aktivlar (210) P2 – Qisqa muddatli to`lov majburiyatlari (satr 730+740+750) A3 – Sekin pulga aylanadigan aktivlar (140) P3 – Uzoq muddatli to`lov majburiyatlari (satr 500+520+540+560+590) A4 – Qiyin pulga aylanadigan aktivlar (130) P4 – Doimiy passivlar (480) Buxgalteriya balansi likvidligini baholashda balansni tuzish davriyligiga (choraklik, yarim yillik va yillik) muhim ahamiyat qaratish lozim. Ko`pincha korxonalar faoliyatining mavsumga bog`liqligi, eksport va import qilinadigan mahsulotlar bo`yicha kontraktatsiya shartnomalarining bajarilishini bog`liqligiga ko`ra uni yillik oralig`ini o`rganish tavsiya etiladi. Buxgalteriya balansi moddalarining likvidlik darajasi bo` yicha tarkiblanishi Aktiv Balans satri Likvidlik guruhi Passiv Balans satri Likvidlik guruhi I. Uzoq muddatli aktivlar A4 I. O`z mablag`lari manbalari P4 Asosiy vositalar qoldiq qiymati 012 A4 Ustav kapitali (8300) 410 P4 Nomoddiy aktivlar qoldiq qiymati 022 A4 Qo`shilgan kapital (8400) 420 P4 Uzoq muddatli investitsiyalar jami (satr 040+050+060+070+0 80) 030 A4 Rezerv kapitali (8500) 430 P4 O`rnatiladigan asbob- uskunalar (0700 090 A4 Sotib olingan xususiy aksiyalar (8600) 440 P4

Kapital qo`yilmalar 100 A4 Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar) (8700) 450 P4 Uzoq muddatli debitor qarzlari 110 A4 Maqsadli tushumlar (8800) 460 P4 Uzoq muddatli kechiktirilgan xarajatlar 120 A4 Kelgusi davr xarajatlari va to`lovlari uchun zaxiralar (8900) 470 P4 I-bo`lim bo`yicha jami (satr 012+022+030+090+1 00+110+120) 130 ∑A4 I bo`lim bo`yicha jami (satr 410 +420+430+440+450+46 0+470) 480 ∑P4 II. Joriy aktivlar A3+A2+A1 II. Majburiyatlar P3+P2+P1 Tovar-moddiy zaxiralari, jami (satr 150+160+170+ 180) 140 A3 Uzoq muddatli majburiyatlar, jami (satr 500+510+520+530 +540+550+560+570+58 0+590) 490 P3 Kelgusi davr xarajatlari 190 A3 Shu jumladan: uzoq muddatli kreditorlik qarzlari (satr 500 +520+540+560+590) 491 P3 Kechiktirilgan xarajatlar 200 A3 Joriy majburiyatlar, jami (satr 610+620+630+640+650 + 660+670+680+690+700 +710+720+730+740+75 0+760) 600 P2+P1 Debitorlar jami: (satr 220 +240+250+260+270+ 210 A2 Shu jumladan: joriy kreditorlik qarzlarida qisqa muddatli kreditlar P2

280+290+300+310) va qarzlar, uzoq muddatli kreditlarning joriy qismi (satr 730+740 +750) Pul mablag`lari, jami (satr 330+340+350+360) shu jumladan: 320 A1 Joriy kreditorlik qarzlarining kredit va qarzlardan tashqari qismi (satr 610+630+650+670+680 +690+700+710+720+76 0) 600 P1 Qisqa muddatli investitsiyalar 370 A1 Shundan: muddati o`tgan joriy kreditorlik qarzlari 602 P1 Boshqa joriy aktivlar 380 A1 II bo`lim bo`yicha jami (satr 140+190+200+210+2 30 +320+370+380) 390 ∑A3+A2 +A1 II bo`lim bo`yicha jami (satr 490+600) 770 ∑P1+P2+ P3 Balans aktivi bo`yicha jami (satr 130+390) 400 ∑A Balans passivi bo`yicha jami (satr 480+770) 780 ∑P Buxgalteriya balansining likvidlik bo`yicha belgilangan normalar va ularning mutlaq o`z garishlari O`zgarishlar tartibi Mutlaq farqlanishlardagi o`zgarishlar Likvidlik darajasi 1-holat A1>=P1 A2>=P2 A3>=P3 A4<=P4 Mutlaq likvid balans 2-holat A1<=P1 A2>=P2 A3>=P3 A4<=P4 Likvid balans 3-holat A1<=P1 A2<=P2 A3>=P3 A4<=P4 Nolikvid balans 4-holat A1<=P1 A2<=P2 A3<=P3 A4>=P4 Nochorlik holatidagi balans

x Doimiy harakatdagi aktivlarning to`lov muddati kelgan majburiyatlar dan farqi Tez pulga aylanadigan aktivlarning qisqa muddatli majburiyatla r va qarzlardan farqi Sekin pulga aylanadigan aktivlarning uzoq muddatli majburiyatlar dan farqi Doimiy passivlarnin g qiyin pulga aylanadigan aktivlardan farqi x Balans ifodasi: A1+A2+A3+A4=P1+P2+P3+P4 Buxgalteriya balansi elementlari va jamlangan qatorlarini (moddalarini) o`zaro nisbatlash asosida likvidlikni nisbiy darajalariga va to`lovga qobillik darajalariga ham baho berish mumkin. Likvidlikni nisbiy ifodalari piramidasi Nisbat Nisbiy ifoda mazmuni Aktivlar va passivlar tarkibiy nisbati A1 / P1 To`lov muddati kelgan majburiyatlarning qoplanishi A2 / P2 Qisqa muddatli majburiyatlarning qoplanish imkoniyati A3 / P3 Uzoq muddatli majburiyatlarning qoplanish imkoniyati A4 / P4 Doimiy passivlarning uzoq muddatli aktivlarda to`planishi Qoplash koeffitsiyentlari A1 / P1 Mutlaq to`lov layoqati-1 (kreditorlik majburiyatini qoplanishi) A1 / (P1+P2) Mutlaq to`lov layoqati-2 (kreditorlik va qisqa muddatli majburiyatlarni qoplanishi) A1 / (P1+P2+P3) Mutlaq to`lov layoqati-3 (kreditorlik va uzoq muddatli majburiyatlarning joriy qismi) (A1+A2) / (P1+P2) Oraliq to`lov layoqati-1(Qisqa davriylikda

rejalashtirishda) (A1+A2) / (P1+P2+P3) Oraliq to`lov layoqati-2 (qisqa davriylikda rejalashtirishda) (A1+A2+A3) / (P1+P2+P3) Umumiy to`lov layoqati-1 (bashoratlashda ishlatiladi) (A1+A2+A3+A4) / (P1+P2+P3) Umumiy to`lov layoqati-2 (likvidatsion jarayonlarda ishlatiladi) Aktivlarni moliyalashtirishning mutlaq ifodalari koeffitsiyentlari P4 / A4 Doimiy aktivlarni o`z mablag`lari hisobiga manbalanishi (P3+P4) / A4 Doimiy aktivlarni o`z va qarz mablag`lari bilan manbalanishi (P4+P3-A4) / A3 Joriy aktivlarni o`z mablag`lari hisobiga manbalanishi (P4+P3-A4+P2) / A3 Joriy aktivlarning o`z va qarz mablag`lari hisobiga manbalanishi Buxgalteriya balansi likvidligi tahlili AKTIV Yil boshi Yil oxiri PASSIV Yil boshi Yil oxiri Majburiyatlarni qoplashdagi ortiqchalik(+), etishmovchilik (-) Doimiy harakatdagi aktivlar 289 412 698 629 150 505 To`lov muddati kelgan majburiyatlar 762 075 830 1 839 768 361 -471 66 3 132 -1 210 617 856 Tez pulga aylanadiga n aktivlar 503 338 335 1 566 042 404 Qisqa muddatli to`lov majburiyatlari 14 744 216 8 878 479 488 59 4 119 1 557 16 3 925 Sekin pulga aylanadiga n aktivlar 2 185 621 680 9 488 500 196 Uzoq muddatli to`lov majburiyatlari 4 675 490 146 12 304 013 14 9 -2 489 868 466 -2 815 512 953

Qiyin pulga aylanadiga n aktivlar 10 219 731 94 5 12 593 199 96 0 Doimiy passivlar 7 745 794 466 10 124 233 07 6 -2 473 937 479 -2 468 966 884 Aktiv jami 13 198 104 65 8 24 276 893 06 5 Passiv jami 13 198 104 65 8 24 276 893 06 5 x x Korxonada qisqa muddatli majburiyatlarni qoplashga doimiy harakatdagi aktivlarning yo`naltirilganligi, shuningdek‚ sekin pulga aylanadigan aktivlarning uzoq muddatli majburiyatlarni qoplashi salbiy ifodani, tez pulga aylanadigan aktivlarning qisqa muddatli kreditlar va qarzlarni qoplashi ijobiy farqlanishda chiqqan. O`z mablag`lari manbasi, doimiy passivlarning uzoq muddatli aktivlarni, doimiy aktivlarni moliyalashtirishda yetishmovchilik kuzatilgan. Korxonada sof aktivlar qiymati yil boshida (13 198 104 658 – 5 452 310 192 ming so`m) 7 745 794 466 ming so`mni, yil oxirida (24 276 893 065 – 14 152 659 989) 10 124 233 076 ming so`mni tashkil qilgan. Xo`jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy holatini baholashda eng muhim sifat ko`rsatkichi bu – to`lov layoqati ko`rsatkichidir. Korxonani to`lovga layoqati to`lov imkoniyatlarini, ya`ni uning o`z majburiyatlarini to`lashga qodirligini xarakterlaydi. Likvidlilik bilan to`lov qobiliyati bir-biridan farq qiladi. Likvidlilik qarzlarni to`lash uchun mablag`lar mavjudligini ko`rsatsa, to`lov qobiliyati qarzni uzish imkoniyati borligini ko`rsatadi. Xo`jalik yurituvchi subyektlarning to`lov layoqati deganda to`lov muddati kelgan majburiyatlarni qoplashga joriy mablag`larning yetarliligi yoki yetishmovchiligi tushuniladi. Xo`jalik yurituvchi subyektlarning to`lov layoqatini xarakterlovchi ko`rsatkichlarga quyidagi ko`rsatkichlar kiritiladi: - mutlaq to`lov layoqati; - oraliq to`lov layoqati; - joriy (umumiy) to`lov layoqati.

1. Mutlaq to`lov layoqati (Kmtl). Ushbu ko`rsatkich xo`jalik yurituvchi subyektlarning pul mablag`lari va qisqa muddatli moliyaviy qo`yilmalarini muddati kelgan to`lov majburiyatlariga, qisqa muddatli majburiyatlarga bo`lish asosida topiladi. Kmtl = (PM + QMMQ) / QMM Bunda: PM – pul mablag`lari; QMMQ – qisqa muddatli moliyaviy qo`yilmalar; QMM – qisqa muddatli (to`lov muddati kelgan) majburiyatlar. Ushbu ko`rsatkich qisqa muddatli majburiyatning har bir so`miga to`g`ri keladigan pul mablag`lari va qisqa muddatli moliyaviy qo`yilmalarni xarakterlaydi. 2. Oraliq to`lov layoqati (Kotl). Ushbu ko`rsatkich mutlaq to`lov layoqati ko`rsatkichidan sof debitorlik summasiga farq etadi. Kotl = (PM + QMMQ + SDM) / QMM Bunda: SDM – sof debitorlik majburiyati. Sof debitorlik majburiyati jami debitorlik qarzidan muddati o`tgan debitorlik qarzlarini chegirish asosida topiladi. Chunki muddati o`tgan debitorlik qarzlari kreditorlik qarzini qoplay oladigan haqiqiy manba bo`la olmaydi. 3. Joriy to`lov layoqati (Kjtl). Ushbu ko`rsatkich to`lov muddati kelgan majburiyatlari yoki qisqa muddatli majburiyatlarni to`lashga barcha oborot, aylanma aktivlarni yetarliligi yoki yetishmovchiligini xarakterlaydi. Kjtl = (PM + QMMQ + SDM + TMZ) / QMM Bunda: TMZ – tovar-moddiy zaxiralar qiymati. Aktivlar likvidligi (pulga aylanuvchanligi) ni baholashda majburiyatlar to`lov muddatlari bo`yicha qayta tarkiblanadi. Likvidlik darajasi bo`yicha buxgalteriya balansining tegishli qatorlariga quyidagi moddalarni kiritish mumkin.

Korxona to`lov layoqatining tahlili Ko`rsatkichlar Davr boshiga Davr oxiriga Farqi, (+,-) O`sish darajasi, % A 1 2 3 4 1. Uzoq muddatli aktivlar (satr 130) 10 219 731 945 12 593 199 960 2 373 468 015 123,2 2. Joriy aktivlar jami (satr 140+190+200 +210+230+320+370+380) 5 452 310 192 11 683 693 105 6 231 382 913 114,2 2.1. Tovar-moddiy zaxiralari, jami (satr 150 +160+170+180) 819 530 511 1 047 437 972 227 907 46 1 127,8 2.2. Kelgusi davr xarajatlari (satr 190) 1 366 091 169 8 441 062 224 7 074 971 055 517,8 2.3. Kechiktirilgan xarajatlar (satr 200) - - - - 2.4. Debitorlar jami: (satr 220+240+250+260 +270+280+290+300+310) shu jumladan: 503 338 335 1 566 042 404 1 062 704 069 211,1 2.4.1. Muddati o`tgan debitorlik majburiyatlari (satr 211) - - - - 2.5. Pul mablag`lari, jami (satr 330+340+350 +360) 171 917 383 468 669 767 296 752 38 4 172,6 2.6. Qisqa muddatli investitsiyalar - - - - 2.7. Boshqa joriy aktivlar 117 495 315 160 480 738 42 985 423 136,5 2.8.Balans aktivi bo`yicha jami (satr 130+390) 13 198 104 658 24 276 893 065 11 078 788 407 183,9 3. Joriy majburiyatlar (satr 610+620+630 +640+650+660+670+680+690+700+ 710+720+730+740+750+760) shu jumladan: 776 820 046 1 848 646 840 1 071 826 794 137,9

3.1. Muddati o`tgan kreditorlik majburiyatlari (satr 602) - - - - 4. Mutlaq to`lov layoqati (2.5+2.6+2.7) / (3-3.1) 0,37 0,34 -0,03 91,9 5. Oraliq to`lov layoqati (2.5+2.6+2.7+2.4-2.4.1) / (3-3.1) 1,02 1,19 0,17 116,6 6. Joriy, umumiy to`lov layoqati (2.5+2.6+2.7+(2.4- 2.4.1)+2.3+2.2+2.1) / (3-3.1) 7,02 6,32 0,7 90,0 Korxonada mutlaq to`lov layoqati 0,97 dan 0,34 ga tushgan, oraliq to`lovga qobillik 1,02 dan 1,19 ga ko`tarilgan, joriy, umumiy to`lovga qobillik 7,02 dan 6,32 ga tushgan. Korxona to`lov layoqatining barcha ko`rsatkichlarini normaga nisbatan ijobiy baholash mumkin. O`zbekiston temir yo` llari AJ ning jamlangan buxgalteriya balansi Ko`rsatkichlar 2017-2018yy. AKTIV 01.01.2017y 01.04.2017y 01.07.2017y 01.10.2017y 01.01.2018 y 1. Uzoq muddatli aktivlar 10 219 731 945 11 151 959 813 11 195 178 476 11 778 032 823 12 593 199 960 Asosiy vositalar boshlang`ich qiymati 10 527 417 487 11 341 824 771 13 056 620 251 13 186 532 286 14 773 593 626 Asosiy vositalar eskirish qiymati 3 423 307 367 3 788 793 507 3 945 211 086 4 125 679 858 4 320 658 666 Asosiy vositalar qoldiq qiymati 7 104 110 120 7 553 031 264 9 111 409 165 9 060 852 428 10 452 934 960 Nomoddiy aktivlar qoldiq qiymati 417 151 335 519 526 894 435 179 345 379 Kapital qo`yilmalar 2 834 711 892 3 308 810 890 1 783 170 063 2 396 325 565 1 572 602 311 Boshqa uzoq muddatli aktivlar 280 492 782 289 782 140 300 072 354 320 419 651 567 317 310 2. Joriy aktivlar 2 978 372 3 522 490 4 234 880 10 571 776 11 683 693

713 664 927 648 105 Ishlab chiqarish zaxiralari 819 530 511 761 929 334 807 974 274 805 958 807 1 047 437 972 Kelgusi davr xarajatlari 1 366 091 169 1 926 260 257 2 439 824 162 8 466 493 743 8 441 062 224 Pul mablag`lari 171 917 383 167 990 329 198 395 625 199 248 750 468 669 767 Boshqa joriy aktivlar 117 495 315 114 011 429 118 290 042 112 380 694 160 480 738 Debitorlar, jami 503 338 335 552 299 315 670 396 824 987 694 654 1 566 042 404 Shu jumladan: Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar 163 855 350 162 134 584 179 194 017 304 669 491 268 038 094 Byudjetga avans to`lovlari 7 740 384 6 510 004 8 801 153 5 388 750 5 252 951 Aktiv bo`yicha jami 13 198 104 658 14 674 450 477 15 430 059 403 22 349 809 471 24 276 893 065 PASSIV 01.01.2017y 01.04.2017y 01.07.2017y 01.10.2017y 01.01.2018 y 1. O`z mablag`lari manbasi 7 745 794 466 8 567 616 791 8 644 944 914 8 963 743 430 10 124 233 076 Ustav kapitali 614 384 306 614 384 306 614 384 306 614 384 306 828 202 670 Rezerv kapitali 5 737 851 427 6 360 555 463 6 480 827 061 6 590 488 428 8 121 422 920 Taqsimlanmagan foyda 507 693 607 416 753 023 344 928 794 160 996 840 223 400 675 Boshqa manbalar 885 865 126 1 175 923 999 1 204 804 753 1 597 873 856 951 206 811 2. Majburiyatlar 5 452 310 192 6 106 833 686 6 785 114 489 13 386 066 041 14 152 659 989 Uzoq muddatli bank kreditlari va qarzlari 4 675 490 146 5 329 297 527 5 927 142 095 12 154 367 349 12 304 013 149 Boshqa majburiyatlar 14 744 216 12 729 877 10 091 394 9 142 953 8 878 479 Kreditorlik majburiyatlari, jami 762 075 830 764 806 282 847 881 000 1 222 555 739 1 839 768 361

Shu jumladan: Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga majburiyatlar 219 818 890 177 094 949 250 590 908 306 494 641 514 650 184 Byudjetga majburiyatlar 20 798 130 35 632 293 40 718 997 40 080 238 62 317 043 Balans passivi bo`yicha jami 13 198 104 658 14 674 450 477 15 430 059 403 22 349 809 471 24 276 893 065

Adabiyotlar: 1. Subramanyam K.R. Financial statement analysis. 11 th edition. New York, Mc Graw- Hill Education, 2014. - 814 pages. 2. Kazakova N.A. Finansoviy analiz. Uchebnik. M.: Yurayt, 2018. – 470 s. 3. Jilkina A.N. Finansoviy analiz. Uchebnik. M.: Yurayt, 2018. – 285 s. 4. Raximov M. Iqtisodiyot sub`ektlari moliyaviy holatining tahlili. O‘quv qo‘llanma. T.; Iqtisod-Moliya, 2015. -392 b. 5. Raximov M. Iqtisodiyot sub`ektlari moliyaviy holatining tahlili. Uslubiy qo‘llanma. T.; Iqtisod-Moliya, 2015. - 156 b. 6. Pardayev M.Q., Isroilov J.I., Isroilov B.I. Iqtisodiy tahlil. O‘quv qo‘llanma. T.:Print Line Group, 201 7 .- 533 b. 7. Steven M. Bragg. Financial analysis: A business decision guide. 2 nd edition. Colorado, Accounting Tools, Inc., 2014. –325 pages. 8. Shagiyasov T.Sh., Sagdillaeva Z.A., Urmanbekova I.F. Ekonomicheskiy analiz. /Uchebnik –T.: Iqtisod-Moliya, 2017. – 428 s.

O'xshashlar

Buxgalteriya balansi va uning tuzilishi

Buxgalteriya balansi moddalarining likvidlilik bo‘yicha turkumlanishi. Buxgalteriya balansining likvidliligi

Buxgalteriya balansi, schyotlar va ikkiyoqlama yozuv

To’lov balansi

Milliy boylik balansi