Бозорнинг жалб этувчанлиги таҳлили - Iqtisodiyot - Referatlar

Бозорнинг жалб этувчанлиги таҳлили

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

600 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Талабни таҳлил қилишнинг асосий концепциялари 2. Бирламчи талаб тузилиши 3. Товар ҳаёт циклининг модели 4. Талабни башорат қилиш услублари

www.arxiv.uz Талабни таҳлил қилишнинг асосий концепциялари Энг оддий ҳолда товар ёки хизматга бўлган талаб маълум бир жойда ва маълум бир вақтдаги савдо ҳажмига тенг бўлади. Аввало талабнинг икки даражаси: бутун бозордаги жами (ёки глобал) талаб ва фирманинг маҳсулотига ёки маркага бўлган талаб ўртасидаги фарқни аниқ ажратиб олиш керак. Бозордаги талаб - маълум бир жойда ва маълум бир даврда, маркалар мажмуаси ёки рақобатчи фирмалар учун товар бозоридаги (тармоқ ёки бозордаги) умумий савдо ҳажмидир. Буни инобатга олсак, гап “ бирламчи талаб ” ҳақида ёки эҳтиёжнинг муайян тоифасига мос келадиган талаб ҳақида бормоқда. Кўриниб турибдики, бу таъриф аввал асосий бозорнинг аниқлаб олинишини кўзда тутади. Фирманинг маҳсулотига бўлган талаб (маркага бўлган талаб) деб бозордаги талабнинг бир қисмига айтилади ва у товарнинг асосий бозорида фирма ёки марка эгаллаб турган бозор улушига мос келади. Шуни тушуниш муҳимки, бирламчи талаб ҳам фирманинг маҳсулотига бўлган талаб каби реакциянинг функцияси бўлиб, бу функциянинг даражаси талаб детерминанти деб аталувчи бир қатор омилларга боғлиқдир. Ушбу бирламчи талаб детерминантлари икки хил бўлади: назорат қилиб бўлмайдиган муҳит омиллари ва маркетинг омиллари. Маркетинг омиллари - бу бозорда рақобатлашаётган фирмалар томонида қилинадиган маркетинг ҳаракатлари мажмуаси, яъни умумий маркетинг босимидир. Одатда талаб функциясининг “ S ” шаклида бўлиши умумий маркетинг босими ошиб борган сари реакциянинг кучайиш тезлиги аввал ортиб бориб, сўнгра пасайишини англатади. Маркетинг босими нолга тенг бўлганда талаб даражаси Q о энг кам бўлади; оралиқ даража E ( Q ) умумий босим M шароитида кутилаётган талабга мос бўлади. Агар умумий маркетинг босими ортиб борса, талаб ҳам кучаяди,

www.arxiv.uz бироқ унинг тезлиги камайиб боради.Бозор параметрлари Бозор тенденциялари Бозордаги мыътадиллик Бозор сегментацияси Бозорни ызлаштириш Алощида корхона бозори БОЗОР 1-расм. Корхонанинг бозордаги ўз ҳолатини ўрганиш услублари Умумий маркетинг босими чексизликка интилганда талаб ўзининг Q m максимал даражасига етади. Бирламчи талабнинг ушбу максимал даражаси бозорнинг жорий салоҳияти тушунчасига тўғри келади. Бир ламчи ( глобал ) талаб даражасига фақат бозорда фаолият кўрсатаётган фирмаларнинг маркетинг босими эмас , муҳитнинг ижтимоий - иқтисодий омиллари ҳам таъсир қилади . Муҳит омилларининг ўзгариши реакция эгри чизиғининг расмдагидек вертикал силжишига олиб келади . Шу туфайли эгри чизиқ бўйлаб ҳаракатланиш билан шу эгри чизиқнинг ўзининг силжишини фарқлай олиш зарур . Рақобатчилар реакция функциясининг силжишига ҳеч қандай таъсир кўрсатмайдилар , бу силжиш фақатгина ташқи иқтисодий муҳитнинг ҳолати билан , масалан иқтисодий секинлашиш ёки юксалишлар билан белгиланади . Бирламчи талаб реакция функцияси сифатида. Бозор салоҳияти талабнинг маълум бир вақт оралиғидаги энг юқори кўрсаткичига мос келади. Тармоқдаги бирламчи талаб билан умумий маркетинг фаолияти (ўзгармас

www.arxiv.uz макромуҳит шароити учун) ўртасидаги муносабат қуйидаги расмда кўрсатилган. Агар вертикал ўқ бўйлаб бирламчи талаб ва горизонтал ўқ бўйлаб уумий маркетинг фаолияти қўйилса, жавоб функцияси “ S ” шаклида бўлади. Демак, маркетинг босими бир хилда бўлганда ҳам бирламчи талаб иқтисодиёт тараққий этган даврда юқори ва иқтисодиёт сусайган даврда паст бўлади. Бирламчи талабни E ( Q ) керакли даражада ушлаб туриш учун тараққиёт давридан турғунлик даврига ўтилганда маркетинг харажатлари М дан М- гача кўпайиши керак. Фирма муҳитнинг мавҳумлиги олдида мутлақо ожиздир; унинг қўлидан келадиган биргина нарса - бирламчи талаб айниқса сезгир бўлган асосий омиллар устидан ишончли назорат қилиб бориш тизимини барпо этиш йўли билан келажакни олдиндан кўришга уриниб кўришдир. 90- йилларнинг турбулентлиги пешқадам фирмаларни кутилаётган вариант билангина чекланиб қолмай, балки муқобил сценарийларини ҳам мунтазам равишда ишлаб чиқишга мажбур қилди. Бундан мақсад эҳтиёт чоралари ва тез қайта қуриш қобилияти ҳисобига мавҳумликдан ҳимояланишдир. Кенгаядиган ва кенгаймайдиган бирламчи талаб. Бирламчи талабнинг минимал ва максимал даражаси ўртасидаги фарқ бозор имкониятларининг кўламини характерлайди. - Эгри чизиқнинг биринчи қисми билан ифодаланган талаб бирламчи талаб деб аталади, чунки бирламчи талаб миқдорига ҳажмни ёки умумий маркетинг фаолиятининг интенсивлигини ўзгартириш орқали осонлик билан таъсир кўрсатиш мумкин. - Эгри чизиқнинг устки қисмида талаб ноэластик бўлиб боради, унга тегишли бозор эса кенгаймайдиган бозор деб аталади. Маркетинг фаолиятининг янада кучайиб бориши етуклик босқичига етган бозорнинг ҳажмига таъсир қилмайди. Шундай қилиб, кенгаймайдиган бозорда унинг ҳажми аниқ белгилаб қўйилган бўлади. Савдо ҳажмининг бирор фирма фойдасига салгина ортиши

www.arxiv.uz муқаррар равишда унинг бозордаги улуши ҳам ортишини англатади. Бозор салоҳиятининг моҳиятини ифодаловчи асосий кўрсаткичлар хусусида тўхталиб ўтамиз. Маҳсулотга бўлган умумий талаб хусусияти талабнинг ўзгариши ва талаб ҳажмининг ўзгариши сингари, бозорнинг кенглиги ва ундаги харидорлар иштиёқига боғлиқ бўлади. Бозор талаби функцияси воситасида ялпи талаб миқдори тебраниб туради. Ялпи талаб миқдори ўз навбатида мамлакат, вилоят, тармоқ каби кўламларда, турлича давр мобайнида ўзига хос ўзгариш хусусиятларига эга бўлади. Демак, ялпи талаб ўзининг юқори ва қуйи чегараларига эга бўлади. Жами талабнинг юқори чегарасини ифодаловчи миқдор бевосита бозор салоҳиятини акс эттиради. У ҳолда бозор салоҳияти ялпи талаб миқдорини акс эттирадиган кўрсаткич бўлиб ҳисобланади. Бозор салоҳияти айрим адабиётларда бозор сиғими тушунчаси билан тенглаштирилади. Лекин, кўпгина хорижий адабиётларда салоҳият тушунчаси ялпи талабни миқдорий кўрсаткичи сифатидагина қаралади. Бозорда доимий фаолият кўрсатаётган фирмалар ўзларига мос келувчи талаб миқдорига эга. Фирма маҳсулотига бўлган талаб миқдори ялпи талабнинг функцияси сифатида бозорда муайян фирманинг мумкин бўлган ва амалдаги улушини ифодалайди. У ҳолда фирма ўз маҳсулотларига талаб функцияси ва фирманинг иштиёқлари функцияси сифатида ялпи талаб ҳам ўзгариб туради. Абсолют ва жорий бозор салоҳияти. Иқтисодий омиллардан қатъи назар, потенциал бозор вақт мобайнида истеъмол характерига таъсир кўрсатадиган маданий ва ижтимоий омиллар таъсири остида ривожланиб бориши мумкин. Бундан ташқари, атроф - муҳитни муҳофаза қилиш ҳақидаги ғамхўрликнинг кучайиши экологик жиҳатдан тоза асбоб - ускуналарга бўлган талабни ривожлантиради. Ҳозирги пайтда кичик ва ўрта фирмаларда ахборот тизимларидан фойдаланиш тарқатиш, нусха кўчириш ва ўқитиш жараёнлари натижасида, яъни ишлаб чиқарувчи фирмалар томонидан маркетинг

www.arxiv.uz босимидан қатъи назар, кенгайиб бормоқда. Шу муносабат билан икки тушунчани: бозорнинг “абсолют” салоҳияти билан бозорнинг “жорий” салоҳиятини бир - биридан фарқлаш лозим. - Бозорнинг жорий салоҳияти тушунчасига юқорида таъриф берилди, у расмда тасвирланган, уни амалга ошириш рақобатчилар томонидан кўрсатилаётган маркетинг босими даражасига боғлиқдир. - Бозорнинг абсолют салоҳияти максимал талабга мос келади, яъни бунда потенциал истеъмолчилар товарни ҳар сафар оптимал миқдорда истеъмол қиладилар. Шундай қилиб, бозорнинг абсолют салоҳияти унинг жорий салоҳиятининг юқори чегарасига мос келади. Ушбу икки тушунча ўртасидаги нисбат қуйидаги расмда тасвирланган.Бирламчи талаб Q1 = Ж орий потенциал ( t1) Абсолют потенциал t1 Ва=т 2 - расм. Бозорнинг абсолют салоҳияти Ўз - ўзидан кўриниб турибдики, бозорнинг абсолют салоҳияти тушунчаси бозор ҳажми тушунчасига яқин бўлиб, бу тушунча товар “эркин” бўлганда, яъни мутлақо текин нархда таклиф қилинганда унинг бозор томонидан қабул қилиниши мумкин бўлган ҳажмини характерлайди. Амалда эса бозор салоҳияти ҳар доим товарнинг аниқ нархи учун аниқланади. Шундай қилиб, бозорнинг абсолют салоҳиятини бозордаги талаб интиладиган чегара сифатида тушуниш лозим. Бу тушунчанинг фойдалилиги шуки, у мазкур бозор эга бўлган иқтисодий имконият кўламини баҳолашга

www.arxiv.uz имкон беради. Бозорнинг абсолют салоҳиятини ҳисоблашда учта фикрга асосланилади. - товарнинг ҳар бир потенциал истеъмолчиси реал фойдаланувчидир; - ҳар бир фойдаланувчи товардан фойдаланиш имконияти вужудга келган ҳар бир ҳолатда ундан фойдаланади; - товардан ҳар сафар оптимал миқдорда фойдаланилади. 2-расмда бозорнинг абсолют салоҳиятининг вақтга боғлиқлиги кўрсатилган. Унинг эволюцияси истеъмолчиларнинг одатларидаги ўзгаришлар, маданий қийматлар, даромад ва нарх - наволар, технологиялар, давлат меъёрлари ва шу каби ташқи омилларга боғлиқдир. Фирма бевосита назорат қила олмайдиган ушбу омиллар бозорнинг ривожланишига ҳал қилувчи таъсир кўрсатиши мумкин. Баъзан фирмалар бу ташқи сабабларга билвосита таъсир кўрсата олишлари мумкин (масалан, лобби воситасида), бироқ уларнинг имкониятлари чекланган. Шунинг учун фирманинг асосий ҳатти - ҳаракатлари муҳитдаги ўзгаришларни аввалдан билишга қаратилган бўлади. Талаб детерминантлари. Юқорида кўрсатиб ўтилганидек, бозор талаби - бу аниқ белгилаб қўйилмаган катталик эмас, балки талаб детерминантлари деб аталадиган бир неча ўзгарувчиларнинг функцияларидир. Талабнинг эволюциясини икки хил омиллар гуруҳи: назорат қилинмайдиган ёки ташқи омиллар ҳамда фирманинг назорат қилинадиган ёки ички омиллари вужудга келтиради. Назорат қилинадиган омиллар - операцион маркетинг воситалари бўлиб, фирма улардан талабга таъсир кўрсатишда фойдаланилади. Уларни тўртта мезонга бирлаштириш мумкин бўлиб, бу мезонларни МакКарти ( McCarthy , 1960) инглиз тилидаги Product (товар), Place (ўрин, жой, бу ерда сотиш, ўтказиш маъносида), Price (нарх) ва Promotion (илгари суриш, яъни сотувни рағбатлантириш) сўзларининг бош ҳарфлари бўйича “Тўртта П (Р)” деб атаган. Айнан мана шу мезонлар маркетинг босими воситалари, яъни фирма маҳсулотига бўлган талабнинг детерминантларидир.

www.arxiv.uz Шуни ҳам қайд қилиб ўтиш лозимки, фаол маркетинг кўрсаткичларини аниқлашнинг мазкур усули асосан фирмага мўлжалланган бўлиб, маълум даражада харидорга ҳам қаратилган. Харидор нуқтаи назаридан қараганда эса, “Тўртта Р” қуйидагиларни англатади: -товар, ёки харидор муаммосини “ ҳал қилиш ”, яъни вужудга келтириладиган неъматлар тўплами. -нарх, яъни харидор ўзи танлаган товарнинг неъматларидан фойдаланиш учун сарфлаган харажатлар мажмуаси; -ўрин, жой ёки товарларни харидорлар учун энг қулай тарзда тақдим қилиш; -илгари суриш ёки таклиф қилинаётган товарнинг афзалликлари ҳақида хабар бераётган коммуникация. Назорат қилинмайдиган омилларга келсак, улар фирма бозорда дуч келадиган чеклашларни ифодалайди. Улар кенг кўламли бешта тоифага ажратиш мумкин: -харидорлар томонидан чеклашлар: фирма уларнинг эҳтиёжларини тушуниши ва аввалдан кўра билиши ҳамда уларга мослаштирилган ва уларни жалб қила оладиган дастур ёрдамида фаолият кўрсатиши лозим. -рақобатчилар томонидан чеклашлар: фирма бозорда якка ўзи эмас, шунинг учун у ўзи ҳимоя қила оладиган рақобатли устункни аниқлаши керак. -сотиш тармоқлари томонидан чеклашлар: сотув тармоқлари - мустақил воситачилар (улгуржи фирмалар, дистрибьюторлар, чакана савдо корхоналари) бўлиб, улар ўз мақсадларига эга бўлсалар - да, фирманинг муҳим шерикларидир. -компаниянинг ўзи сабаб бўлган чеклашлар: фирма ўз ресурсларига, кучли ва заиф томонларига мос келадиган иш режасини қабул қилиши керак. -вазиятга боғлиқ чеклашлар: талаб даражасига таъсир кўрсатадиган ташқи муҳит, иқтисодий, экологик, иқлим ва бошқа шу каби омиллар мажмуаси. Маркетологнинг вазифаси - ушбу назорат қилинмайдиган омилларни

www.arxiv.uz белгилаш ва тушуниш, уларнинг талабга кўрсатиши мумкин бўлган таъсирини аниқлаш ва уларнинг келгусидаги ривожланишини имкон қадар аниқроқ олдиндан айта билиши лозим. Назорат қилинмайдиган омиллар - ташкилот ва маркетинг хизматлари томонидан бошқарила олмайдиган фаолиятига таъсир кўрсатувчи таркибий қисмлардир. Назорат қилинмайдиган омилларнинг салбий таъсири натижасида қанчалик жозибали бўлмасин, ҳар қандай режа барбод бўлиши мумкин. Шунинг учун ташқи муҳитни мунтазам кузатиш, унинг таъсирини ҳисобга олиш лозим бўлади, кутилмаган вазиятлар содир бўлганда қилинадиган ишлар режада кўзда тутилиши керак. Қуйидаги назорат қилинмайдиган омилларни ҳамиша ҳисобга олиш ва олдиндан кўра билиш талаб қилинади: истеъмолчилар, рақобат, ҳукумат, иқтисодиёт, технология, мустақил оммавий ахборот воситалари. Демак, юқоридагилардан хулоса чиқарадиган бўлсак, фира ёки корхонанинг бутун фаолияти тўла-тўкис бозор муносабатларни мужассамлаштиради. Фирма ва бозор тушунчалари, бозор иқтисодиёти шароитида бир-биридан ажратиб бўлмайдиган иқтисодий категориялар ҳисобланади. Чунки фирмалар фаолиятисиз бозор бўлиши мумкин эмас. Фирма, маркетинг ва бозор муносабатлари бир-бирига ўзаро таъсир кўрсатиб, диалектик боғлиқликда ҳаракатланиб боради. Фирма янги технологик жараёнларни эгаллашига, янги маҳсулотлар ишлаб чиқаришга фақат бозордаги ўзгаришлар - бозор муносабатлари сабаб бўлади. Бирламчи талаб тузилиши Талабни таҳлил қилиш ва унинг детерминанти бозорнинг жалб қилувчанлигини ўрганишнинг асосини ташкил қилади. Таҳлилдан мақсад бозор салоҳиятини ва бирламчи талабнинг амалдаги даражасини миқдорий баҳолаш бўлиб, бусиз ҳеч қандай иқтисодий таҳлил ўтказиш мумкин эмас. Бирламчи талаб структураси талабнинг истеъмол товарлари ёки саноат

www.arxiv.uz товарларига ҳамда узоқ ёки қисқа муддат фойдаланиладиган товар ёки хизматлар тоифасига киришига ҳам жиддий равишда боғлиқдир. Истеъмол товарларига бўлган талаб. Баҳолашнинг турли усуллари аслида икки омилдан: истеъмол қилинадиган бирликлар миқдори ( n ) ва бир бирлик томонидан истеъмол қилинадиган товарлар миқдоридан ( q ) келиб чиқади. Бунинг умумий кўриниши қуйидагичадир: Q қ n x q , Бу ерда Q - бирламчи талаб (доналарда). Бирламчи талаб пул кўринишида мос равишда қуйидагича ифодаланади: R қ n x q x p , бу ерда R умумий товар айланмаси, р - товар бирлигининг ўртача нархидир. Бу асосий тамойилларнинг турли товар тоифаларига нисбатан ўзгаришини кетма-кет кўриб чиқамиз. Истеъмол бозори - уй хўжаликлари ва индивидуал харидорларнинг ўз эҳтиёжлари учун сотиб оладиган барча товарлар ва хизматларни ўз ичига олдаи. Истеъмол бозори кўламини ўрганишда уни бир қанча белгиларига кўра туркумлаш мумкин. Хусусан, товарларни истемол қилиш даврийлигига кўра уларни: *0 узоқ муддатли истеъмол товарлари; *1 қисқа муддатли истеъмол товарлари; *2 хизмат турларига ажратиш мумкин. Истеъмол товарлари билан савдо қилиш хусусиятига кўра эса уларни: *3 кундалик истеъмол товарлари; *4 дастлабки танлов асосида олинадиган товарлар; *5 алоҳида талабга эга бўлган товарлар; *6 пассив талабдаги товарларга бўлиш мумкин. Ушбу туркумлаш белгиси ва тегишли гуруҳларга кирувчи товарлар хусусида батафсил тўхталиб ўтамиз. Кўпгина ҳолларда кундалик истеъмол товарлари гуруҳига фақат озиқ-

www.arxiv.uz овқат маҳсулотларини киритиш бизнинг мамлакатимиз аҳолиси учун кўникма бўлиб қолган. Чунки дастлабки маъмурий иқтисодиёт тизимидаги кенг кўламдаги ихтисослашув бевосита истеъмол бозорида ҳам такрорланар эди. Ҳозирги вақтда эса кўпгина фирмалар ва савдо шахобчалари хорижий тажриба ва савдо қилишдаги маҳаллий кўникмани назарда тутиб, кундалик истеъмол товарларини бир мунча тўғри шакллантиришга ёндашмоқдалар. Кундалик истеъмол товарларига кундалик турмуш учун зарурий озиқ- овқатлар, кир ювиш ва тозалаш воситалари, уй хўжалиги учун зарурий майда товарлар, айрим канцелярия товарлари, кундалик рўзномалар, оммабоп ойномалар ва ҳоказоларни киритиш мумкин. Кундалик истеъмол товарларини истеъмол қилиш интенсивлигига кўра уларни ўз навбатида яна 3 та қуйи гуруҳга ажратиш мумкин: а) доимий эҳтиёждаги асосий товарлар; б) импульсив тарзда сотиб олинадиган товарлар; в) фавқулодда ҳолатлар учун харид қилинадиган товарлар. Доимий эҳтиёждаги асосий товарлар - харидорлар томонидан дастлабки кўникмага, одатга кўра танловсиз, қиёслашсиз сотиб олинади. Масалан, оила учун кўникмадаги нон маҳсулоти тури, хўжалик совуни, ўсимлик ёғи ва ҳоказолар. Импульсив тарзда сотиб олинадиган товарлар гуруҳига эса харидор доим улар ҳақида ўйламайдиган, лекин учраши билан харид қилинадиган товарлар киради. Масалан, сақичлар, шоколад батонлари, телевизион кўрсатувлар дастури бўлган ойнома, рўзнома ва шу кабилар. Фавқулодда ҳолатлар учун харид одатда рецептсиз сотиладиган дори- дармонлар, уй ҳашоратларига қарши дорилар, зонтлар ва унга ўхшаш харидор дуч келган шароитдагина зарур бўлган товарлардан ташкил топади. Дастлабки танлов асосида олинадиган товарлар сафига: мебеллар, кийим-кечаклар, уй-рўзғор учун электр жиҳозлари киради ва у харидорларни қиёслашни, нарх, мода, дизайн жиҳатидан танловда бир мунча мулоҳаза юритишни талаб қилади. Ушбу товарлар ўхшаш (сифат жиҳатидан бир- бирига яқин, лекин дизайни ва нархи жиҳатидан фарқланадиган) ҳамда

www.arxiv.uz алоҳида кўринишдаги (ранги, фасони, нави жиҳатидан) харидор диди ва ҳолатига мос бўлган товарларга бўлинади. Истеъмол товарлари туркуми Кундалик истеъмол товарлари: а) доимий талабдаги асосий товарлар; б) импульсив тарзда сотиб олинадиган товарлар; в) фавқулодда ҳолатлар учун товарлар Дастлабки танлов асосида олинадиган товарлар: а) ўхшаш товарлар; б) алоҳида кўринишдаги товарлар Алоҳида талабдаги товарлар Пассив талабдаги талаблар 3-расм. Истеъмол товарлари туркумини ташкил этувчи товарлар таркиби Алоҳида талабдаги товарлар - харидор учун ўта қадрли саналаётган, ўта нуфузли, машҳур фирмалар товари бўлиб, улар учун харидор тайинли вақт ва ҳаракатларни аямайди. Масалан, хусусий уйлар учун махсус мебеллар, жиҳозлар ёки бўлмаса, Мерседес-бенц, БМВ, Вольво автомобилларининг айрим турлари бўйича иштиёқли харидорлар талаби бунга ёрқин мисол бўла олади. Пассив талабдаги товарлар - харидорларга нотаниш ёки улар хусусида жуда кам ўйлацдиган товарлардан таркиб топади. Масалан, яқин ўн йил ичида мамлакатимиз аҳолиси учун микротўлқинли печлар, идиш ювиш машиналари нотаниш эди. Ушбу товарларнинг рекламаси, сотувда кўп тарқалиши натижасида у кенг харидорлар оммасига етиб борди. Бундан ташқари, дафн маросими учун анжомлар,ҳаёт суғуртаси каби пассив талабдаги товарлар ҳам айнан шу гуруҳга киради. Ф.Котлер истеъмол товарлари туркумига ушбу юқорида қайд этилган 4 катта гуруҳга бўлиб ўрганишни ва улар билан савдо қилишда сезиларли натижалар беришини асослайди. Тез сарфланадиган истеъмол товарларига бўлган талаб. Узоқ муддат фойдаланиладиган товарларга боғлиқ бўлмаган истеъмол товарларига бўлган талабни қуйидаги маълумотлардан келиб чиққан ҳолда аниқлаш

www.arxiv.uz мумкин: -потенциал истеъмол қилувчи бирликлар сони; -реал фойдаланувчиларнинг потенциал истеъмол қилувчи бирликлар ичидаги улуши (қамров даражаси); -битта реал харидорга тўғри келадиган бирлик истеъмол даражаси (кириб бориш даражаси). “Қамров даражаси” билан “кириб бориш даражаси” ўртасидаги фарқ бозорга таъсир кўрсатишнинг устивор мақсадларини аниқлаб олиш учун муҳимдир: мақсад ё фойдаланувчилар сонини ошириш ёки бир фойдаланувчига тўғри келадиган истеъмол ҳажмини оширишдир. Бозорнинг мутлақ салоҳияти қамров даражаси 100%га тенг, кириб бориш даражаси эса ҳар бир фойдаланиш ҳолати учун мақбул деб олинган ҳолда аниқланади. Талабнинг жорий даражаси харид пайтидаги барқарор кўникмаларни кузатиш орқали аниқланиши мумкин. Зарур маълумотларни баъзан профессионал уюшмалардан ёки расмий статистика ахборотларидан ҳам олиш мумкин. Бироқ, кўпинча, истеъмолчилар комиссияларидан (“панелларидан”) олинган дастлабки маълумотларни четлаб ўтиб бўлмайди. Агар истеъмол товари узоқ муддат фойдаланиладиган товар билан боғлиқ бўлса (масалан кир ювиш кукуни ва кир ювиш машинаси), истеъмолчиларнинг қамров даражаси узоқ муддат фойдаланиладиган шу товарнинг қамров даражаси билан алмаштирилади. Бу ерда қўшимча кўрсаткични - бу товарга қилинадиган мурожаатлар орасидаги вақтни ҳам киритиш зарурдир. Натижада биз қуйидаги кўрсаткичлар тўпламига эга бўламиз: -сарфланаётган товар бирлигининг потенциал миқдори -узоқ муддат фойдаланиладиган товарнинг қамров даражаси; -узоқ муддат фойдаланиладиган товарга мурожаатлар тезлиги; -сарфланаётган товарнинг узоқ муддат фойдаланиладиган товарга нисбатан бирлик мурожаатга тўғри келадиган истеъмол ҳажми (техник коэффициент).

www.arxiv.uz Сарфланаётган товарларнинг потенциал истеъмоли улар бажараётган функциялардан келиб чиққан ҳолда аниқланади. Қолган зарур маълумотлар сўровлар ёки кузатишлар орқали олиниши лозим, бунга бир мурожаатдаги сарф ҳажми кирмайди, чунки у техник сабаблар билан белгиланади. - узоқ муддат фойдаланиладиган товарга бўлган талаб. Бу ҳолда бирламчи талаб билан алмашувга бўлган талаб ўртасидаги муҳим фарқни ажратиб олиш зарур. Узоқ муддат фойдаланиладиган товарга бўлган бирламчи талаб қуйидаги кўрсаткичлар асосида аниқланади: -реал истеъмол қилувчи бирликлар сони ва уларнинг узоқ муддат фойдаланиладиган товарлари билан жиҳозланганлик даражасининг ортиши; -янги истеъмол қилувчи бирликлар сони ва уларнинг узоқ муддат фойдаланиладиган товарлари билан жиҳозланганлик даражасининг ортиши; Узоқ муддат фойдаланиладиган товарларнинг мақсаддаги харидорлар орасида диффузияланиш тезлиги ҳам муҳим кўрсаткичдир. Уни аниқаш учун ўхшаш товарларнинг аввалги даврларда бозорга кириб бориш эгри чизиқлари жуда фойдалидир. Алмаштиришга бўлган талабни баҳолаш бирмунча қийинроқдир; бунинг учун қуйидаги маълумотлар керак бўлади: -узоқ муддат фойдаланиладиган товарларнинг мавжуд миқдори; -уларнинг хизмат қилиш муддати бўйича тақсимланиши; -товарнинг хизмат қилиш муддати бўйича тақсимланиши (жисмоний, иқтисодий ёки маънавий эскириш); -товарни алмаштириш тезлиги; -алмаштириладиган янги муқобил товарларнинг (янги технологиялар) пайдо бўлиш самараси; -истеъмол қилувчи бирликларнинг йўқолиш самараси. Алмаштиришга бўлган талаб узоқ муддат фойдаланиладиган товарларнинг миқдори ва хизмат қилиш муддатига бевосита боғлиқдир. Алмаштириш тезлиги хизмат муддатининг тугаш тезлиги билан мос келиши шарт эмас, бунда истеъмолдан чиқиб кетадиган узоқ муддат фойдаланилувчи

www.arxiv.uz товарларнинг улуши тушунилади. Ҳар бир нарса эскириши мумкин, чунки унинг иқтисодий кўрсаткичлари қониқарсиз бўлиб қолади ёки фойдаланувчиларнинг фикрича, у модадан қолган бўлади. Умуман олганда, хизмат муддатининг тугаш тезлиги бу муддатнинг узоқлигига тескари пропорционалдир. Масалан, ўртача хизмат муддати 12 йилга тенг бўлса, бу муддатнинг ўртача тугаш тезлиги 8,3%ни ташкил қилади. Хизмат муддатининг яна давом эттирилиши бирламчи талабга тааллуқли бўлган баҳоларга кучли таъсир кўрсатади. Масалан, Францияда автомобилларнинг реал хизмат муддати 10-7 йилни ташкил қилади. Агар бу муддат 12,5 йилга етса, хизмат муддатининг тугаш тезлиги тахминан 8%га тенг бўлади, бу эса 1,7 миллионга яқин машинани алмаштиришга бўлган талабга тўғри келади. Агар, аксинча, ўртача хизмат муддати 9 йилдан ошмайди, деб фараз қилсак, хизмат муддатининг тугаши тахминан 7,1%ни ташкил қилади, бу эса 2,1 миллион машинани алмаштиришга бўлган талаб, демакдир. Автомобиль бозорида технологик хизмат муддати узлуксиз ортиб боради. Швецияда ўтказилган тадқиқотларнинг кўрсатишича, баъзи русумдаги автомобилларнинг хизмат муддати 1965 йилдан буён 65%га узайган. Талабни баҳолаш учун зарур бўлган баъзи маълумотлар, масалан, мавжуд товарлар миқдори ва уларнинг муддатлар бўйича тақсимланиши ҳақидаги маълумотларни ўтган йиллардаги савдо фаолиятини таҳлил қилиш натижасида олиш мумкин. Масалан, хизмат муддати бўйича тақсимланишнинг баҳоси ўзларидаги буюмни алмаштириш билан банд бўлган товар эгаларини танлаб олиш йўли билан аниқланиши мумкин. Бундай йўл билан аниқланган алмаштириш тезлиги эскиришнинг товарни алмаштиришга сабаб бўладиган турли турларини фарқлашга имкон бермаслиги табиийдир. Техник жиҳатдан яроқли бўлган товар иқтисодий (масалан, агар янги товарларнинг эксплуатация харажатлари кескин камайган

www.arxiv.uz бўлса) ёки ҳиссий (масалан, агар фойдаланувчи янги моделларнинг эстетик хусусиятларига катта аҳамият берса) сабабларга кўра алмаштирилиши мумкин. Ундан ташқари, алмаштириш пайтида фойдаланувчи шу функцияни бажарувчи, бироқ бошқа технологияга асосланган товарга мурожаат қилиши мумкинлигини ҳам эсдан чиқармаслик керак. Тежамлироқ “паст ҳароратли” қозонлар ишлаб чиқилиши натижасида марказий иситиш соҳасида катта тараққиётга эришилди, бу эса иқтисодий сабабларга кўра алмаштириш суръатларининг тезлашишига олиб келди. Айни пайтда бошқа технологиялар, масалан, иссиқлик насослари ҳам ривожланди ва улар кўп ҳолларда баъзи махсус соҳаларда мазутда ишлайдиган қурилмаларнинг ўрнини эгаллади. Узоқ муддат фойдаланиладиган товарлар секторидаги савдо ҳажмларининг катта қисми алмаштиришга бўлган талабга тўғри келади, бу айниқса, уй хўжаликларининг бундай товарлар билан жиҳозланиш даражаси жуда юқори бўлган ҳамда аҳоли сонининг ўсиш даражаси паст бўлган ғарб мамлакатларида кузатилади. Истеъмол секторидаги хизматларга бўлган талаб худди истеъмол товарларига бўлган талабни аниқлагандагидек йўл билан аниқланади. Бунда потенциал истеъмол бирликларининг хизматдан фойдаланиш даражаси ёки тезлигига тўғри келадиган миқдори асос қилиб олинади. Шу билан бирга хизматлар талабни таҳлил қилишда эътиборга олиш лозим бўлган баъзи хусусиятларга эга бўлади. Бу хусусиятлар хизматларнинг моддий эмаслиги ва сақланмаслигидан келиб чиқади. Хизматдан фойдаланиш учун шу хизматни кўрсатувчи шахс ёки сервис ташкилоти билан бевосита мулоқот ўрнатиш зарур. Саноат товарларига бўлган талаб. Юқорида кўрсатиб ўтилганидек, саноат секторидаги талаб - ишлаб чиқариш талабидир. Бундай талаб сотиб олинган товарлардан бошқа ташкилотлар ёки пировард истеъмолчиларнинг талабини қондириш мақсадида ўз ишлаб чиқариш тизимида фойдаланадиган ташкилотларда пайдо бўлади. Демак, саноат товарлари ваҒёки хизматларига

www.arxiv.uz бўлган талаб келгусида қондирилиши керак бўлган бир ёки бир неча манбаларга боғлиқ бўлади. Шунинг учун операцион маркетинг учун масъул бўлган ходим ўзининг бевосита мижозларининг талабинигина эмас, балки бевосита мижозлар хизмат кўрсатадиган мижозларнинг талабларини ҳам билиши ва олдиндан кўра олиши лозим. Акс ҳолда у ғоятда реактив фаолият билангина чекланишга мажбур бўлади. Саноат товарларига бўлган талаб уларнинг сарфланадиган материаллар, ярим тайёр маҳсулотлар ёки пировард маҳсулот эканлигига қараб турлича структураланади. Баъзи тафовутларни ҳисобга олмаган ҳолда, талабни баҳолаш учун зарур бўлган дастлабки маълумотлар истеъмол товарлари учун талаб қилинадиган маълумотлардан фарқ қилмайди. Сарфланадиган материалларга бўлган талаб. Истеъмол товарларига энг яқин тоифа фирма ўз ишлаб чиқариш жараёнида фойдаланадиган ва пировард маҳсулотларга ўтмайдиган сарфланадиган материаллардир . Бу ҳолда қуйидаги маълумотларга эга бўлиш лозим: -потенциал фойдаланувчи ташкилотлар сони (ўлчамига қараб); -ўлчамига қараб сараланган реал фойдаланувчилар сони; -бир реал фойдаланувчи ҳисобига тўғри келадиган фаоллик даражаси; -фаоллик бирлигига тўғри келадиган бирлик истеъмол даражаси (техник коэффициент). Истеъмол даражалари - товарнинг осон таниб олинадиган техник характеристикаларидир. Корхоналарнинг ўлчами ва фаоллик даражасига кўра тақсимотини турли саноат маълумотномаларидан осонлик билан топиш мумкин. Саноат товарларининг иккинчи тоифасига саноат мижози тайёрлайдиган маҳсулотни ишлаб чиқаришда фойдаланиладиган ёки унинг таркибига киритиладиган оралиқ маҳсулотлар киради. Бу ҳолда талаб мижознинг ишлаб чиқариш ҳажмига бевосита боғлиқ бўлиб, қуйидаги таркибий қисмларга эга бўлади:

www.arxiv.uz -потенциал истеъмолчи корхоналар сони (ўлчамига қараб); - реал истеъмолчи корхоналарнинг улуши (ўлчамига қараб); -бир фойдаланувчига тўғри келадиган ишлаб чиқариш ҳажми; -пировард маҳсулот бирлигига тўғри келадиган бирлик фойдаланиш даражаси (техник коэффициент). Бу тоифага кўпсонли автомобиль эҳтиёт қисмларини ишлаб чиқарувчи кўпсонли корхоналар киритилади. Автомобилларга бўлган истеъмол талабининг ўзгариши эртами - кечми деталларни ишлаб чиқарувчиларга қаратилган талабнинг ўзгаришига айланади. Демак, пировард талаб эволюциясини синчиклаб кузатиш ўз маҳсулотига бўлган талабни аввалдан кўра билишни истаган корхоналар учун муҳимдир. Саноат асбоб - ускуналарга бўлган талаб. Саноат товарларининг сўнгги тоифаси - асбоб - ускуналар, шу жумладан дастгоҳлар, прокат станлар, корхоналар ва ишлаб чиқариш фаолияти учун зарур бўлган бошқа воситалардир. Гап узоқ муддат фойдаланиладиган товарлар тўғрисида бораётганлиги туфайли, шунга ўхшаш истеъмол товарларидаги каби, биринчи марта сотиб олинаётган асбоб - ускуналар билан алмаштирилаётган асбоб - ускуналарни бир - биридан фарқлаш керак. Асбоб - ускуналарга бўлган бирламчи талаб қуйидаги омилларга боғлиқ: -асбоб - ускуналар билан жиҳозланган корхоналар сони (ўлчамига қараб); -ишлаб чиқариш қувватларининг ўсиши; -янги фойдаланувчилар сони (истеъмол даражасига қараб); -шу корхоналарнинг ишлаб чиқариш қувватлари. Алмаштиришга бўлган талабни баҳолашда ҳисобга олиниши керак бўлган омиллар: -мавжуд асбоб - ускуналар миқдори; -асбоб - ускуналар паркининг ёшига кўра таркиби ва унинг технологик даражаси; -маҳсулотнинг хизмат муддатини тақсимлаш (техник ва иқтисодий

www.arxiv.uz эскириш); -алмаштириш суръати; -маҳсулотнинг ўрнини босиш эффекти (янги технологиялар); -ишлаб чиқариш қувватларининг камайиш эффекти. Саноат асбоб - ускуналарига бўлган талаб бевосита мижоз - корхоналарнинг ишлаб чиқариш қувватларига боғлиқ бўлади, ва айнан мана шу боғлиқлик саноат асбоб - ускуналарига бўлган талабнинг ўзгаришини изоҳлайди. Ўсиш имкониятларини қидириш. Бирламчи талабнинг жорий ва абсолют даражалари ўртасидаги фарқ бозорнинг ривожланганлиги ёки ривожланмаганлигини кўрсатади. Бу фарқ қанчалик катта бўлса, глобал талабнинг ўсиш потенциали шунчалик юқори бўлади ва аксинча, бу фарқ қанчалик кичик бўлса, тўйиниш даражасига шунчалик яқин бўлади. Товар ҳаёт циклининг модели Бозорнинг салоҳияти шу товар бозори эга бўлган иқтисодий имкониятларнинг кўламини белгилайди. Бу жалб қилувчанликнинг биринчи ва моҳият жиҳатдан миқдорий ўлчови бўлиб, унга динамик баҳо қўшимча қилиниши мумкин. Ушбу динамик баҳо унинг давомийлигини, яъни потенциал талабнинг вақт давомидаги эволюциясини характерлайди. Одатда, бу эволюцияни тавсифлаш учун товарнинг ҳаёт цикли (ТҲЦ) моделига мурожаат қилинади, бу модель биологиядан олинган бўлиб, у S - симон логистик эгри чизиқдир. Бу циклда тўрт асосий фаза мавжуд: товарнинг бозорга киритилиши фазаси, экспоненциал фаза (ўсиш-турбулентлик), стационар фаза (етуклик-тўйиниш) ва тушкунлик фазаси (якунланиш ёки чириш). Товарнинг ҳаёт цикли детерминантлари. Товарнинг ҳаёт циклини муҳокама қилишдан аввал ҳаёт циклини қайси товарларга нисбатан таҳлил қилиш кераклигини тушуниб олиш муҳимдир - масалан, товарларнинг

www.arxiv.uz тоифасигами (ёзув машинкаси)? тоифа таркибидаги маълум бир турдаги товаргами (электрон ёзув машинкалари)? махсус моделларгами (портатив электрон ёзув машинкалари)? муайян маркагами (“ Canon ” маркаси)? Маркетингга оид адабиётларда бу мавзуда анчагина чалкашликлар бор бўлиб, товарларнинг ушбу турли даражаларига ҳар қандай товар вақти ўтиши билан у ёки бу шаклда ўзгаради, деган нуқтаи назардан қаралади. Ҳаёт цикли моделини қўллаш мумкин бўлган бошқа соҳаларни инкор қилмаган ҳолда, товарнинг ҳаёт цикли модели товар бозорининг ҳаёт циклини таҳлил қилишда энг кўп фойда беради. Юқорида кўриб ўтилганидек, таҳлилнинг айнан мана шу даражаси харидорларнинг реал ҳулқ-атворига энг аниқ мос келади. Шу йўсинда, товарнинг ҳар бир бозори маълум бир ҳаёт циклига мос келади. Бундай ёндашувда ҳаёт цикли нафақат товарнинг эволюциясини, балки у мўлжалланган бозорнинг эволюциясини ҳам акс эттиради. Товарнинг эволюцияси технология билан, бозорнинг эволюцияси глобал талаб ва унинг детерминанталари билан ифодаланади. Таҳлил объектини - товар бозорларининг синфини - аниқлашда яна бир муаммо туғилади: ҳаёт циклини назорат қилинмайдиган омиллар билан белгиланадиган мустақил ўзгарувчи деб қараш керакми, ёки компаниянинг маркетинг фаолиятига боғлиқ бўлган ўзгарувчими. Бу муҳим масаладир. Биринчи ҳолда ҳаёт циклининг ҳар бир босқичида қайси стратегиясини қабул қилишни айнан товарнинг ҳаёт цикли белгилайди; иккинчи ҳолда эса, аксинча, танланган стратегиялар товарнинг ҳаёт циклини белгилайди. Товар маркасининг ҳаёт цикли. Маркалар миқёсидаги асосий ҳаракатлантирувчи куч сайланма талабдир. Кўриниб турибдики, у асосий бозорнинг ривожланиши билан белгиланади, аммо унга рақобат омили қўшилади: бу омил бир марка ва унга рақобатчи маркалар ўртасидаги жами маркетинг ҳаракатларининг нисбатидан иборатдир. Ўсиб бораётган бозорда тушкунлик ва аксинча ўсиш босқичидаги маркаларни кузатиш мумкин. “Проктер энд Гэмбл” фирмасининг бош директори ҳаёт цикли моделига ишонмайди ва 1949 йилда чиқарилган бўлишига қарамай, 1976

www.arxiv.uz йилда ҳам ҳали ўсиш босқичида бўлган “Тайд” маркасини мисол қилиб келтиради. Аслида бу марка ўзининг 29 йиллик умри давомида бозордаги ўзгаришларга: истеъмол кўникмаларига, кир ювиш машиналарининг характеристикаларига, янги мато-газламалар ва бошқаларга яхшироқ мослаштириш мақсадида 55 марта ўзгартирилди Кўриниб турибдики, марканинг ҳаёт цикли асосан фирманинг назорати остидаги омиллар томонидан - қабул қилинган маркетинг стратегияси ва уни қўллаб-қувватлаш бўйича ҳаракатлар кўлами билан белгиланади. Хинкл 275 хил маркадаги озиқ-овқат товарлари, косметика ва уй жиҳозларининг эволюциясини ўрганиб чиқди. Келгусида биз муайян марканинг эмас, балки фақат товар бозорининг ҳаёт циклини кўриб чиқамиз. Ҳаёт циклининг стратегик оқибатлари. Бирламчи талаб эволюциясининг характери вақт бўйича дифференцияланганлиги муҳим оқибатларга олиб келади, маркетинг стратегиялари уларни ҳаёт циклининг ҳар бир боқичида ҳисобга олиш лозим. Ушбу тўртта асосий хулосани чиқариш мумкин: -иқтисодий ва рақобатли муҳим товар ҳаёт циклининг ҳар бир босқичида ўзгариб боради; -ҳар бир босқич учун устивор стратегик мақсадни қайтадан белгилаб олиш лозим; -товарнинг ҳаёт циклидаги ҳар бир босқич учун харажатлар ва даромадлар таркиби турличадир; -маркетинг дастури товарнинг ҳаёт циклидаги ҳар бир босқичига мослаштирилган бўлиши лозим. Товарлар ҳаёт циклининг технологик ўзгаришлар босими остида қисқариши ўз капитал қўйилмаларини оқлаш учун тобора кам вақт қолаётган фирмалар учун асосий муаммодир. Товарни бозорга олиб кириш босқичи. Товарни киритиш босқичида модель муҳитга хос бўлган тўрта гуруҳ омиллар таъсири остида товар савдосининг анчагина секин ривожланишини кўрсатади.

www.arxiv.uz Фирма олдида ушбу босқичда ҳали етарлича ўзлаштирилмаган технология билан боғлиқ муаммолар вужудга келиши мумкин. Бундан ташқари, ишлаб чиқариш жараёнини танлашда мавҳумлик сақланиши мумкин. Шунинг учун фирма бозорни талаб қилинаётган суръатда таъминлаб тура олмайди ёки буни истамайди. Сотиш тармоқлари, айниқса йирик сотиш тармоқлари ҳали ўзининг самарадорлигини исботламаган товарга нисбатан эҳтиётлик қилиши мумкин. Бундан ташқари, саноат товарларининг дистрибьютори аввал товар билан, унинг техник характеристикалари ва асосий қўлланиш вариантлари билан ўзи танишиб олиши лозим. Потенциал харидорлар ўз истеъмол одатларини ўзгартиришга шошилмайдилар, уларнинг фақат инновацияларга энг мойил бўлганлари эса янгиликнинг мавжудлиги ҳақида ахборотга эга бўлиб, товарни аста-секин қабул қиладилар. Муҳитнинг тўртинчи омили рақобатдир. Умуман олганда, новатор фирма бевосита рақобат йўқлигида бозорда ягона фирма бўлиб, ҳеч бўлмаганда инновациянинг патент асосида ҳимояланиш жараёнига қараб маълум муддат давомида ягона фирма бўлиб қолади. Аммо ўринбосар товарлар жуда кучли рақобатчи бўлиб, талабнинг ривожланишини секинлаштириши мумкин.Глобал Кириш Ысиш Турбулентлик Етуклик Тушиш ИИТТИ Ва=ти

www.arxiv.uz 4-расм. Товар ҳаётий циклининг идеал кўриниши Ушбу босқич юқори даражада мавҳумдир, чунки технология ҳали ривожланиш босқичида, рақиблар номаълум, бозор эса аниқ белгилаб олинмаган бўлиб, ахборотнинг йўқлиги жуда билинади. Инновация қанчалик инқилобий характерда бўлса, мавҳумлик шунчалик юқори бўлади. Товарни чиқариш пайтида товарни киритиш босқичининг муддатини баҳолаш муҳим муаммодир, чунки ушбу босқичда пул оқимлари анчагина манфий бўлади. Савдони рағбатлантиришга ва бозорни ахборот билан таъминлашга қаратилган маркетинг харажатлари катта бўлиб, савдо ҳажмининг катта қисмини ташкил қилади. Чиқариш ҳажми кичик бўлганлиги туфайли ишлаб чиқариш харажатлари ҳам юқори бўлади. Капитал қўйилмаларнинг амортизацияси ва ИИТТИ харажатлари ҳам рентабелликка оғир юк бўлиб тушади. Ушбу босқич қанчалик қисқа бўлса, фирмага шунчалик яхшидир. Унинг узунлиги харидорларнинг қабул қилиш функцияси бўлиб, уни қуйидаги омиллардан келиб чиққан ҳолда аниқлаш мумкин -янги товар таъминлайдиган фойдаларнинг муҳимлиги; -фойданинг яққол ифодаланганлик даражаси: у мақсадли гуруҳ томонидан осон қабул қилиниб, осон тушуниладими? -истеъмол ёки ишлаб чиқариш кўникмаларига мос тушадиган янги товарга ўтишда мижоз учун катта харажатларнинг йўқлиги; -саноат мижозини инновацияни қабул қилишга ундайдиган рақобатнинг босими. Ушбу вазиятда новатор учун стратегик устивор йўналиш мавҳумлик босқичидан чиқиш учун бирламчи талабни имкон қадар тезроқ шакллантиришдир. Ушбу умумий мақсад қуйидаги вазифалардан иборатдир: товарнинг мавжуд эканлиги ҳақидаги хабарнинг кенг тарқалишига эришиш; бозорни инновация олиб келадиган фойдалар ҳақида хабардор қилиш; харидорларни товарни синаб кўришга ундаш; товарни савдо тармоқларига

www.arxiv.uz олиб кириш. Шундай қилиб, товар ҳаёт циклининг биринчи босқичида устивор мақсадлар асосан ахборот ва таълим характерига эга бўлади. Ушбу мақсадларга эришиш учун маркетинг дастури қуйидаги масалаларга эътибор қаратиши лозим: -товарнинг асосий концепцияси; -селектив ёки ҳатто эксклюзив сотиш тизими; -талабнинг эластиклик даражасининг пастлигини ҳисобга олган ҳолда юқори нархлар белгилаш имконияти; -информатив коммуникация дастури. Товарни бозорга чиқаришнинг, айниқса нарх сиёсати борасида, турли стратегияларини қабул қилиш мумкин. Бозорга кириб келиш нархи билан “қаймоғини олиш”нинг нархи ўртасидаги дилемма айнан шу босқичда айниқса кескинлашади. Ушбу муаммо кейинроқ батафсил қараб чиқилади. Ўсиш босқичи. Агар товар биринчи босқичда синовдан муваффақиятли ўтса, у савдо тез ривожланадиган ўсиш босқичига ўтади. Товарнинг ҳаёт цикли моделига кўра, бундай ўсишга қуйидагилар сабаб бўлади: -дастлабки қониққан фойдаланувчилар ўз харидларини такрорлайдилар ва оғзаки коммуникация орқали бошқа потенциал харидорларга таъсир кўрсатадилар; бозорни қамраб олиш даражаси тез ортади. -товарнинг сотиш нуқталарида мавжудлиги уни сезиларли қилиб қўяди, бу ҳам унинг бозорда тарқалишига имкон беради. -бозорга янги рақобатчиларнинг чиқиши талабга жами маркетинг босимининг кучайишига олиб келади, бу пайтда талаб кенгаювчан ва жуда мослашувчан бўлади. Ушбу босқичнинг муҳим жиҳати маҳсулот ҳажмининг ортиши ва пайдо бўлиб келаётган тажрибанинг самараси ҳисобига ишлаб чиқариш харажатларининг мунтазам камайиб боришидир. Нархлар пасайиб боради, бу эса аста-секин бутун потенциал бозорни қамраб олишга имкон беради. Шунинг учун маркетинг харажатлари тез ўсиб бораётган савдо ҳажмига

www.arxiv.uz тақсимланади. Пул оқимлари мусбат бўлиб боради. Иқтисодий ва рақобат муҳитининг характеристикалари тез ўзгаради: -савдо ўсиб борувчи суръатларда ортиб боради; -эндиликда мақсадли гуруҳ янгиликни эрта қабул қиладиган кишилар сегменти бўлади; -янги рақобатчилар бозорга кўп миқдорда чиқадилар; -технология бозорда кенг тарқалади. Ушбу вазиятдан унумли фойдаланиш учун маркетингнинг устивор мақсадлари ҳам қуйидагича ўзгариши керак бўлади: -бозорни талаб кенгайиб бораётган шароитларда кенгайтириш ва ривожлантириш; -бозорни қамраб олиш даражасини имкон қадар кенгайтириш; -марканинг кучли образини яратиш; -маркага ишқибозликни яратиш ва қўллаб-қувватлаш. Ушбу янги мақсадларга эришиш учун маркетинг дастури янгиланиши, яъни қуйидагиларга қаратилиши лозим: -товарни аввало унга, янги хусусиятлар қўшиш орқали яхшилаш; -интенсив савдога ўтиш ва сотиш тармоқларининг сонини кўпайтирш; -харидорларнинг янги гуруҳларини жалб қилиш учун нархни пасайтириш; -коммуникация воситасида марканинг янги образини яратиш. Бирламчи талабни ишлаб чиқишдан мақсад одатда катта молиявий харажатларни талаб қилади, ваҳоланки, агар пул оқими мусбат бўлиб, рентабеллик яхшиланиб бораётган бўлса-да, молиявий мувозанат чегарасига етилмаслиги ҳам мумкин. Бундай бозорда фаолият кўрсатаётган фирма ўзининг ўсишини молиявий таъминлаш учун анчагина катта молиявий базага эга бўлиши керак. Ушбу босқичда талаб кенгайиб борганлиги туфайли, рақобатчилар кўп бўлган тақдирда ҳам рақобат муҳити тинчлигича қолади. Ҳар бир фирманинг маркетинг ҳаракатлари бозорнинг тараққиётига ўз ҳиссасини қўшмоқда,

www.arxiv.uz бозор билан ҳамқадам ўсиб бориш мақсади барчага тўғри келади. Турбулентлик босқичи. Ушбу ўтиш даври бирламчи талабнинг ўсиш суръати секинлашадиган даврдир. Иқтисодий ва рақобат муҳити яна янгиланади: -талаб секинлашувчи суръатда ўсиб боради; -бозорнинг асосий қисмини эгаллаб олиш мақсади қўйилади; -энг заиф рақобатчилар нархлар пасайганлиги туфайли бозордан кетадилар; -тармоқда концентрация ўсиб боради. Турбулентлик даврининг асосий жиҳати шундаки, ўсиш суръатларининг секинлашиши туфайли вазият барча фирмалар учун қийинлашиб қолади. Кўпроқ даражада динамик фирмалар ўз фаолиятини қайта структуралаб, ўзлари учун янги мақсадларни белгилайдилар. Эндиликда вазифа бозорни ривожлантириш эмас, балки ундаги ўз улушини кўпайтиришдан иборат бўлади. Товар сиёсати ўз товарларини рақобатдан ва айниқса кўплаб махсус ишлаб чиқилган нусхалардан дифференциациялаш мақсадида сегментлаш ва мақсадли сегментларни танлаб олиш орқали белгиланади. Янги устивор мақсадлар қуйидагича белгиланади: -бозорни сегментлашга ижодий ёндашиш ва устивор мақсадли сегментларни белгилаб олиш; -ушбу устивор сегментларда бозор улушини катталаштириш; -маркани ёки маркаларни харидорлар онгида аниқ позициялаш; -бозорни эълон қилинган позиция ҳақида хабардор қилиш. Ушбу мақсадларга эришиш учун маркетинг дастурида қуйидаги стратегик йўналишлар алоҳида таъкидлаб ўтилиши лозим: -товарларни бозор сегментацияси асосида дифференциациялаш; -товарнинг имкон қадар кўзга кўп ташланишига эришиш мақсадида савдо тармоғини кенгайтириш; -марканинг ажралиб турувчи хусусиятларига асосланган нарх

www.arxiv.uz белгилаш; -марканинг эълон қилинган тарзда позицияланиши ҳақида реклама коммуникацияси. Турбулентлик даври жуда қисқа бўлиши ҳамда ғоятда шиддатли ўтиши ва қайта структуралашни келтириб чиқариши мумкин. Рақобат муҳити тобора кескинлашиб боради, муваффақиятнинг ҳал қилувчи кўрсаткичи бозор улушининг катталашиши бўлади. Етуклик босқичи. Бирламчи талабнинг ўсиши секинлашишда давом этиб бориб, ЯММнинг ёки аҳоли сонининг реал ўсиш суръатига тенглашиб қолади. Товар етуклик босқичига қадам қўяди. Ривожланган иқтисодиётда саноат секторларининг кўпчилиги одатда энг узун бўлган ушбу босқичда бўлади. Бирламчи талабнинг барқарорлашишига қуйидагилар сабаб бўлади. -бозорни қамраб олиш ва унга кириб бориш даражаси жуда юқори бўлиб, унинг янада ўсиш эҳтимол жуда кичик бўлади; -бозорнинг савдо тармоқлари билан қопланиши интенсив бўлиб, бундан ҳам катталаша олмайди; -технология барқарорлашди ; энди товар сезиларли даражада янгиланмайди. Ушбу босқичда бозор кучли даражада сегментланган бўлади, фирмалар кўпсонли эҳтиёжларнинг барчасини қондиришга уринадилар. Айнан шу босқичда такрорий технологик такомиллашув эҳтимоли энг юқори бўлади, чунки рақобатчилар товарнинг ҳаёт даврини узайтиришга интиладилар. Етуклик босқичида иқтисодий ва рақобат муҳитининг асосий характеристикаси қуйидагилардан иборат бўлади: -талаб кенгаймай қўяди ва глобал иқтисодий ўсиш суръатларида ортиб боради; -узоқ муддат фойдаланиладиган товарларга бўлган талабда алмаштиришга бўлган талаб устунлик қилади; -бозорлар ўта сегментланган бўлади; -товар бозорларида бир неча қудратли рақобатчилар устунлик

www.arxiv.uz қиладилар ва бозорнинг структураси олигополияга мос келади; -технологиялар стандартлаштирилади. Бундан келиб чиққан ҳолда фирманинг устивор стратегик мақсади ўз бозор улушини сақлаб қолиш ва иложи бўлса, кенгайтириш ҳамда бевосита рақобатчилар олдида барқарор рақобатли устунликка эришишдан иборат бўлади. Ушбу мақсадларга эришиш учун қўлланиладиган воситалар қуйидагича бўлади: -товарларни сифат бўйича дифференциациялаш, бозорга янги ёки яхшиланган хусусиятларни таклиф қилиш; -бозор бўшлиқларини ёки сегментларини қидириш; -товардан бошқа турли маркетинг ўзгарувчиларидан: имидж, талабни рағбатлантириш ва нархдан фойдаланган ҳолда рақобатли устунликка эришишдир; Талабнинг ўсишидаги секинлашиш рақобат муҳитига муқаррар равишда таъсир кўрсатади. Рақобатнинг кучайишига ортиқча ишлаб чиқариш қувватларининг пайдо бўлиши сабаб бўлади. Нарх рақобати тобора кўпроқ учрайди; у нарх бўйича ноэластик бўлиб бораётган глобал талабга суст таъсир кўрсатади ёки мутлақо таъсир этмайди. Шунинг учун нарх кураши фақатгина бозор улушларининг сафи тобора камайиб бораётган рақобатчилар ўртасида қайта тақсимланишига олиб келади. Тармоқ нарх курашларига қанчалик кам учраганлигига қараб, ушбу босқич рентабеллик энг юқори бўлган давр бўлиб, бозор улуши қанчалик катта бўлса, рентабеллик шунчалик юқори бўлади. Пасайиш босқичи. Пасайиш босқичи талабнинг структуравий пасайишида намоён бўлади. Бунга қуйидагилар сабаб бўлади: -технологик тараққиёт таъсири остида янги, мукаммалроқ товарлар пайдо бўлади ва улар бир хил функцияни бажарадиган мавжуд товарларни сиқиб чиқаради; -истак-ҳоҳишлар, таъблар ва истеъмол кўникмалари вақти ўтиши билан ўзгаради ва товарлар модадан қолади;

www.arxiv.uz -муҳитдаги ижтимоий, иқтисодий ва сиёсий ўзгаришлар хавфсизлик, гигиена, экологик ҳимоя меъёрларининг ўзгариши натижасида товарлар эскиради ёки улар тақиқлаб қўйилади. Савдо ҳажми ва даромад истиқболлари камайганлиги туфайли, баъзи фирмалар ўз инвестицияларини қайтариб олиб, бозорни тарк этадилар; бошқалари эса, аксинча, агар бирор иқтисодий манфаат бор бўлса ва агар пасайиш секин бораётган бўлса, қолдиқ бозорларда ихтиослашишга уринадилар. Баъзан учраб турадиган бозорнинг қайта тикланиш ҳолларини ҳисобга олмаганда, технологик жиҳатдан эскирган товарни ишлаб чиқариш муқаррар равишда тўхтатилади.

www.arxiv.uz Талабни башорат қилиш услублари Бозор башорати - бу белгиланган услубий доирасида, ҳақиқий ахборот асосида, уни эҳтимол бўлган хатоларини баҳолаш билан бажарилган талаб, товар таклифи ва нарх ривожланиши истиқболларини илмий асосда олдиндан кўра билишдир. Башорат қилиш учун қўлланиладиган услублар кўп бўлиб, уларнинг асосийлари қаторига қуйидагларни киритиш мумкин: *7 динамик қатор экстраполяцияси; *8 динамик қатор интерполяцияси; *9 иқтисодий-математик моделлаштириш; *10 таркибий моделлаштириш. 1) Башорат қилишнинг экстраполяция услуби - бу ўтган даврда аниқланган қонуниятлар ва хусусиятлар йўналишини аниқлаб, келгуси давр учун улардан фойдаланиш демакдир. Экстраполяция турли муддатларда вужудга келган силжишлар, ўзгаришларни динамик қаторнинг асосий белгиси сифатида ифодалайди. Экстраполяцияда динамик қаторнинг турли белгиларига кўра башорат қилиш мумкин. Масалан, қаторнинг ўртача даражаси; қаторнинг ўсиш суръатлари; қаторни таҳлилий тўғирлаш каби услублардан фойдаланиб, башорат қилиш учун муҳим бўлган белги, яъни ўсиш суръатлари қабул қилинади. 2) Экстраполяция услубига тескари бўлган интерполяция услуби ҳам талабни аниқлашда қўлланиши мумкин. Ушбу услубнинг моҳияти шундан иборатки, у динамик қаторда етишмовчи оралиқ аъзоларини топишга асосланган. Экстраполяция услуби эса тадқиқотларда тез аниқлаш имконини берса ҳам, лекин у келгусидаги бўладиган ўзгаришларни инобатга олиш имконига эга эмас. 3) Иқтисодий-математик услублар кўп омилли регрессив

www.arxiv.uz тенгламалардан иборат бўлиб, асосий кўрсаткичлар турли омиллар таъсирида ўзгаришини ва боғлиқликни ифодалайди. Иқтисодий-математик услублар қаторига чизиқли, квадрат, даражали, логарифмик тенгламалар тизими киритилиб, улар омиллар ҳисобини ва таъсирини ҳисоблашда қўлланади. Бундай турдаги тенгламалар тузиб чиқиш, унинг воситасида башорат қилиш бир унча мураккабдир. Таркибий моделлаштириш эса башорат қилишда бир-бирига боғлиқ бўлган товарлар кўламида кўпроқ қўлланади. Ушбу моделнинг асосий белгиси бу талабга таъсир кўрсатувчи омиллар муайян гуруҳга ажратилган ҳолда статистик жадвалда акс эттирилишидир. 4) Эксперт услубининг моҳияти шундан иборатки, экспертлар бозорнинг ривожланиш истиқболлари ҳақида ўзларининг шахсий тажрибалари (ҳисоб-китоблари), муаммони кўра билиш кўникмаларига асосланиб мулоҳазаларини айтадилар ва бу маълумотлар умумлаштирилади. ТҲЦ моделидан фойдаланиш муайян товар бозоридаги бирламчи талаб эволюциясига оид сифат ёки миқдорий прогнозларни ифодалаш қобилиятини кўзда тутади. Ушбу муаммо сўнгги ўн йилликда кузатилаётган муҳитнинг турбулентлиги ва туб ўзгаришлар оқибатида ғарб мамлакатларида ғоятда мураккаблашиб кетди. Ушбу қийинчиликларни ҳамда прогнозлардаги “хатолар”нинг критиклигини ҳисобга олган ҳолда, баъзи таҳлилчилар прогнозлашнинг бефойда эканлиги ҳақида фикр билдиришга мажбур бўлдилар. Аслида эса прогнозлаш - барча фирмалар муқаррар равишда очиқ ёки яширин шаклда бажариши лозим бўлган мажбуриятдир. Ушбу бўлимнинг мақсадида талабни прогнозлаш муаммоларини ва прогнозлашнинг асосий усулларини қўллашда риоя қилиниши керак бўлган шартларни тавсифлаш. Башорат қилиш усулларининг типологияси. Прогнозлаш усулларини икки мезон бўйича таснифлаш мумкин бўлиб, бу мезоналар прогнозлаш жараёнининг субъективликдан эркинлик даражаси ва ушбу жараённинг кўпроқ ёки камроқ даражада таҳлилий бўлишидир. Ушбу

www.arxiv.uz ўлчашларнинг қутбларида субъектив ва объектив усуллар ҳамда содда ва сабаб-оқибат усуллари ётади. Субъектив усуллар. Субъектив усулларда прогнозни шакллантириш учун фойдаланиладиган жараёнлар очиқ услубда баён қилинмайди ва улар прогноз қилувчидан ажралмасдир. Объектив усуллар. Бунда прогнозлаш жараёнлари аниқ ифодаланган бўлиб, бошқалар томонидан ҳам ижро этиши мумкиндир ва улар ҳам муқаррар равишда худди шундай прогнозни ифодалайдилар. Аслини олганда биринчи мезон миқдорий усулларни интуиция, ижод ва тасаввур устунлик қиладиган сифат усулларига қарши қўяди. Содда усуллар. Прогноз ўрганилаётган ўзгарувчининг (масалан, бирламчи талаб даражасининг) аввалги эволюциясини кузатиш асосида, асосий ҳаракатлантирувчи омилларни очиқ-ойдин ҳисобга олмаган ҳолда шакллантирилади. Сабаб-оқибат усуллар . Талабни белгиловчи омиллар аниқланган бўлиб, уларнинг келгуси эҳтимолий катталиклари олдиндан айтиб берилган; улардан талабнинг эҳтимолий қиймати келтириб чиқарилади. Ушбу иккинчи мезон экстраполяция усулларини, уларнинг сифат ёки миқдорий характердалигидан қатъи назар, ўзаро муносабатларни изоҳловчи усулларга қарши қўяди.М и=дорий тащлил сощаси И ЗОЩЛО ВЧИМ ОДЕЛЛАР Э КС П ЕРТИ ЗА С ифат тащлили сощаси Соддаусуллар Тащлилийусуллар Э ВРИ С ТИ К ВА Э КС ТРАП ОЛЯЦИ ОН У С У ЛЛАР И Н ТУ И ЦИ Я Объективлик С убъективлик

www.arxiv.uz 5-расм. Башорат қилиш усулларининг типологияси Эксперт баҳолашда башорат бу ҳолда объектив маълумотга эмас, балки экспертлар мулоҳазасига менеджер ёки истеъмолчи фикрига асосланади. Бу ёндашувнинг асосини битта ёки бир нечта кўриниш доирасида уларни амалга ошириш эҳтимоли ва бирламчи талаб омилларига кирувчи сабабларни муҳокама йиғиндиси ётади. Бунда экспертнинг шахсиятига боғлиқ бўлади. Муҳокамага асосланган 3 та услуби кенг қўлланади: 1) қарор қабул қилувчи шахснинг муҳокамаси; 2) савдо ходимини баҳолаш; 3) харидорларнинг ният-майллари. Биринчи менеджер тажрибасидан келиб чиқиб башорат қилади. Бу услубнинг қадри юашоратни тузаётган шахснинг тажрибаси ва ҳис- туйғуларига боғлиқ. Асосий камчилиги коммуникация қийинчилиги ва башоратни ёлғон ёки ҳақиқий эканлигини текшириш имконияти йўқлиги ҳисобланади. Савдо персоналини баҳолаш . Мижозларни таъминлаётган савдо ходимлари одатда сотиш имконияти ҳақида аниқ маълумотга эга бўлади. Хизмат қилаётган ҳудуди бўйича бозор салоҳиятини баҳолаш имкониятига эга. Агар эвристик ва экстраполяция услубида башорат жараёнини таҳлилий тузилиши кучсиз бўлса, башоратларнинг объектив маълумотига асосланган эвристик услублардан қўлланади. Олдинги тажрибага ёки олдинги сотув мураккаб экстраполяция маълумотларига асосланади. Тушунтирувчи (экспликатив) услублар. Илмий нуқтаи назардан объектив ва таҳлилий услублар жуда зўр услуб ҳисобланади. У математик моделларга асосланади. Битта ёки бир нечта сценарийлар ишлаб чиқарилиб, талабни эҳтимолий баҳолашга олиб келади.

www.arxiv.uz

www.arxiv.uz Қисқача хулосалар Энг оддий ҳолда товар ёки хизматга бўлган талаб маълум бир жойда ва маълум бир вақтдаги савдо ҳажмига тенг бўлади. Аввало талабнинг икки даражаси: бутун бозордаги жами (ёки глобал) талаб ва фирманинг маҳсулотига ёки маркага бўлган талаб ўртасидаги фарқни аниқ ажратиб олиш керак. Бозордаги талаб - маълум бир жойда ва маълум бир даврда, маркалар мажмуаси ёки рақобатчи фирмалар учун товар бозоридаги (тармоқ ёки бозордаги) умумий савдо ҳажмидир. Буни инобатга олсак, гап “ бирламчи талаб ” ҳақида ёки эҳтиёжнинг муайян тоифасига мос келадиган талаб ҳақида бормоқда. Кўриниб турибдики, бу таъриф аввал асосий бозорнинг аниқлаб олинишини кўзда тутади. Фирманинг маҳсулотига бўлган талаб (маркага бўлган талаб) деб бозордаги талабнинг бир қисмига айтилади ва у товарнинг асосий бозорида фирма ёки марка эгаллаб турган бозор улушига мос келади. Шуни тушуниш муҳимки, бирламчи талаб ҳам фирманинг маҳсулотига бўлган талаб каби реакциянинг функцияси бўлиб, бу функциянинг даражаси талаб детерминанти деб аталувчи бир қатор омилларга боғлиқдир. Ушбу бирламчи талаб детерминантлари икки хил бўлади: назорат қилиб бўлмайдиган муҳит омиллари ва маркетинг омиллари. Маркетинг омиллари - бу бозорда рақобатлашаётган фирмалар томонида қилинадиган маркетинг ҳаракатлари мажмуаси, яъни умумий маркетинг босимидир.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар: 1. Ассэль Генри. Маркетинг: принципў и стратегия. Учебник для вузов - М.: ИНФРА-М, 2001. 2. Багиев Г.Л. и др. Маркетинг. - М.: Экономика, 2001. 3. Дойль Питер. Маркетинг - менеджмент и стратегии. 3-е изданиеҒ Пер. с англ. под ред. Ю.Н.Каптуревского. - С-Пб.: Питер, 2002. Дэвид Кревенс. Стратегический маркетинг. - М.: Издательский дом “Вильямс”, 2003. 5. Котлер Ф., Армстронг Г., Сондерс Дж., Вонг В. Основў маркетингаҒ Пер. с англ. 2-е изд. - М., СПб., 6. Матанцев А.Н. Стратегия, тактика и практика маркетинга. - М.: Юристъ, 2002. Қўшимча адабиётлар 1. О’Шонесси Дж. Конкурентнўй маркетинг - стратегический подход - С- Пб.: Питер, 2002. 2. Постма П. Новая эра маркетинга - С-Пб.: Питер, 2002. 3. www.marketing.spb.ru www.4p.ru 5. www . dis . ru . Маркетинг журнал в России и зарубежом. 6. www.4p.com.ua

O'xshashlar

Стратегик маркетингни танлаш

Стратегик маркетинг

Лойиҳа таҳлили концепцияси

Хусусий капитални таҳлили

Молиявий натижаларни таҳлили