Boshqaruvning mohiyati, tamoyillari va maqsadlari - Iqtisodiyot - Referatlar

Boshqaruvning mohiyati, tamoyillari va maqsadlari

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

57.927734375 KB

Ko'chirib olish

Boshqaruvning mohiyati, tamoyillari va maqsadlari Boshqaruv fani dunyoning taraqqiy etgan mamlakatlarida bugungi kungacha rivojlanib, mohiyati yanada oydinlashib o’z tamoyillarga ega bo’lib bormoqda. Ana shu masalalarda bir qator maktab vakillari va ularning qarashlari mavjud bo’lib, boshqaruv hisobini tashkil qilish va yuritish uchun ularni o’rganish va mohiyatiga to’g’ri baho berish muhim deb hisoblaymiz. Shunday qarashlarga ega bo’lgan bir maktab vakillari Emersonning o’n ikki tamoyili nomi bilan tanilgan. Boshqaruvni takomillashtirish borasida olib borilgan Emerson ishlarining asosiy yo’nalishlari ishchilarni emas, balki boshqaruvchilarning mehnat samaradorligini oshirishga qaratilgan. Tabiiy boyliklar talon-taroj qilinishi, ulardan noaqilona foyldalanish va inson imkoniyatlari boy beriladigan sabablarning asosi - noto’g’ri tashkilotchilikda deb ta’kidlagan 1 . Emerson o’z zamondoshlaridan farqli o’laroq, ishda yuqori natijalarga minimal harajatlar evaziga erishiladi deb hisoblar edi. Ishdagi zo’rma – zo’raklik yaxshi natijalar bermasligi, balkim aksincha, zo’rma-zo’raklik va unumdorlik o’rtasida teskari aloqa mavjud. Emerson nazariyasiga muvofiq, zavoddagi usta faqat o’z boshlig’i ishini yengillashtirish uchun emas, balki ishchilarga rahbarlik qilish uchun ishlaydi, taqsimotchi – rahbar past bo’g’in boshliqlariga xizmat ko’rsatish uchun va h.k., ya’ni, u birinchi bo’lib mehnatni boshqarishning maqsad va mohiyatini anglab etdi. Olib borilgan tadqiqot natijalari sifatida Emerson tomonidan taklif etilgan quyidagi o’n ikki tamoyilning mohiyati hozirgi kunda ham o’z dolzarbligini yo’qotgani yo’q 2 : T.r. Mezon Mohiyati 1. Maqsadning aniq belgilab olinishi Kelishilgan maqsadlar va shu borada to ’ g ’ ri yo ’ naltirilgan ko ’ rsatmalar katta natijalarga erishishga imkon beradi . 1 Научная организация труда и управление. - М.: Экономика, 1965. 2 Эмерсон Г. Двенадцать принципов поизводительности труда. – М.: Экономика, 1972.

Kelishilmagan maqsadlar katta yo’qotishlarga olib keladi. 2. Sog’lom fikr Ishlab chiqarishni tashkil etish asosida tonnalar ortidan quvish, biznesga katta kapital kiritishga intilish emas, balki ishlab chiqarishni oqilona tashkil etish, sog’lom fikr asosida tashkilot muammolarini yechish yotishi lozim. 3. O’rinli maslahat Emerson har bir xo’jalik yurituvchi subyektning “barcha bo’linmalarda boshqaruvni takomillashtirish bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqish bilan shug’ullanuvchi” bo’lim tashkil etishni taklif etgan. Emersonning bu qoidasi zamonaviy xo ’ jalik yurituvchi subyektlarda menejment rolini tushunishda to ’ liq mos keladi . 4. Intizom Bu borada tegishli yo ’ riqnomalar mavjud bo ’ lishi va har bir ishchi uni bilishi va bajarishi lozim . 5. Xodimga nisbatan munosabat Ishchilar yaxshi mehnat sharoiti, ish haqi va doimiy ravishda malakalarini oshirish imkoniyatlari bilan ta’minlangan bo’lishi lozim. Ishchilar tanlov asosida ishga olinishi va bunda ularning ishga qobiliyatlarini hisobga olish lozim. 6. To’liq va doimiy hisob Emersonning fikricha mahsulotlarning miqdori, narxi, samaradorligi hisobini yuritish orqali unumdorlikka erishish mumkin. 7. Dispetcherlik Dispetcherlik – bu rejalashtirishning bir qismini o’zida namoyon etadi. Amaliyotning ko’rsatishicha, ishni rejalashtirib, unga dispetcherlik qilmasdan, hattoki rejalashtirilmagan ishga dispetcherlik qilish yaxshiroqdir. 8. Me’yorlar va ish rejimi Me’yorlash unumdorlik zahiralarini aniqlash va yo’qotishlarni kamaytirish ustida ishlashga imkon beradi. Oqilona mehnat me’yorlarini aniqlash barcha

operatsiyalarning xronometraji, samarali rejalashtirish, psixologlar, fiziologlar va boshqa mutaxassislar ishtirokida amalga oshirilishi lozim. 9. Sharoitlarning me’yorlashtirilishi Sharoitlarning me ’ yorlashtirilishi aniq va to ’ liq hisob , shuningdek ishlarni rejalashtirish uchun zarurdir . 10. Operatsiyalarni me’yorlashtirish Operatsiyalarni me’yorlashtirish bir tomondan, ishlab chiqarishda avtomatlashtirishni joriy qilish orqali ishlab chiqarishni standartlashga imkoniyat yaratsa, ikkinchi tomondan operatsiyalarni bajarilishida vaqtni me’yorlashga ko’maklashadi. 11. Yozma standart yo’riqnomalar Emersonning fikricha , yozma standart yo ’ riqnomalar to ’ plami qonunlar va xo ’ jalik yurituvchi subyekt amaliyotining kodifikatsiyasi hisoblanadi . Bu xo ’ jalik yurituvchi subyektda erishilgan muvaffaqiyatlar yozma ravishda mustahkamlanishi uchun zarurdir . 12. Unumdorlik uchun mukofot Ishdagi yaxshi natijalar uchun rag’batlantirish va ish haqini oshirish tizimining yo’qligi unumdorlikning pasayishiga olib keladi. Ishchilarning rag’batlantirish uchun ish haqidan tashqari, rag’batlantirishning boshqa shakllaridan ham foydalanish maqsadga muvofiqdir. Yuqoridagi tamoyillarning juda ko’pchiligining hozirgi bosqichidagi ahamiyati va uning yangicha mohiyati Prezidentimiz I.Karimov tomonidan biznes, xususan, kichik va o’rta biznesni rivojlantirishga qaratilgan muhim yig’ilish va tadbirkorlar bilan uchrashuvlarda, mamlakatimiz ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining o’ziga xos tomonlarini xisobga olgan holda ochib berilgan, kengaytirilgan 1 . Mamlakatimiz Prezidenti tomonidan xo’jalik yurituvchi subyektlarni boshqarish jarayoni, ularda ishni tashkil qilish, bozorga o’zi ishlab chiqargan mahsulot, ish va xizmatlarni olib chiqish, qolaversa chet mamlakatlarga yuqori sifatli mahsulotlarni chiqarish borasidagi juda keng qamrovli yo’nalish berilgan

tamoyillarni barcha xo’jalik yurituvchi subyekt va tashkilotlar o’z amaliy faoliyatida qo’llashlari lozim deb hisoblaymiz. Boshqaruvni tashkil qilish borasida muhim amaliy ahamiyatga ega bo’lgan va umuman, boshqaruv fanining fan sifatida shakllanishida Anri Fayolning (1841- 1925 yy.) xizmatlari ham katta ahamiyatga ega . Anri Fayolnig o’zi juda ko’p yillar (taxminan 30 yildan ortiq davr mobaynida) Frantsiyadagi yirik tog’-kon va metallurgiya kompaniyasini boshqargan. U kompaniyani bankrotlik arafasida qabul qilib, o’zidan keyin eng yirik frantsuz kompaniyalarini qoldirdi. Ijodiy fikrlarning katta amaliy tajribalar bilan uyg’unlashib ketishi va tashkilotni boshqarish sohasida eksperimentlar olib borish imkoniyatlari boshqaruvga doir qarashlarning rivojlanishida sezilarli turtki bo’lgan. U ilmiy ishlarida ko’targan masalalar mohiyatini ochishda o’zi ishlayotgan bitta kompaniya doirasida cheklanib qolmadi, aksincha o’z g’oyalarini boshqaruv obyekti bo’lgan ixtiyoriy tashkilotga targ’ib qildi. Anri Fayolning boshqaruv fani oldidagi muhim hissasi – u birinchi bo’lib “boshqaruv” tushunchasiga quyidagicha aniq ta’rif bergan, ya’ni: Boshqarish – xo’jalik yurituvchi subyektda mavjud bo’lgan barcha resurslardan maksimal darajada foydalangan holda, xo’jalik yurituvchi subyektni maqsadlari sari yetaklashdir. 1 Каримов И.А. Ўзбекистон иктисодий ислохатларни чукурлаштириш йўлида. – Т.: Ўзбекистон, 1995., Каримов И.А. Юксак малакали мутахассислар – тараєєиёт омили. – Т.: Ўзбекистон, 1995, Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш – давр талаби. – Т.: Ўзбекистон, 1997, т.5, 2014 йил юқори ўсиш суръатлари билан ривожланиш, барча мавжуд имкониятларни сафарбар этиш, ўзини оқлаган ислоҳатлар стратегиясини изчил давом эттириш йили бўлади. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2013 йилда ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2014 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устивор йўналишларига бағишланган Вазирлар

Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси. /Халқ сўзи газетаси, 2014 йил, 18 январь, №13 (5943) Fayol boshqarilishi zarur bo’lgan xo’jalik yurituvchi subyekt faoliyatini quyidagi 6 ta sohaga ajratadi: T.r Xo’jalik yurituvchi subyekt faoliyati sohalari Mohiyati 1. Texnik Texnologik va texnik yo’nalishda 2. Tijorat Xarid qilish, sotish va ayirboshlash 3. Moliyaviy Kapital izlash va undan samarali foydalanish 4. Himoya Shaxs va mulkni himoyalash 5. Buxgalteriya Inventarizatsiya, balans, xarajatlar, statistika va aktivlar hisobi 6. Ma’muriy Faqat shaxsiy tarkibga tegishli, materiallar va mexanizmlarga hech qanday aloqasi yo’q Shu bilan birgalikda, A.Fayol boshqaruv tamoyillarini mutloq emas, balki ijodiy yondashuvni talab etadigan egiluvchan deb hisoblagan. Fayolning xizmatlari shundaki, u – boshqaruvchi bo’lish uchun faqat muhandislik tayyorgarligi sirlarini bilish yetarli emas deb ta’kidlaydi. Anri Fayol yaxshi boshqaruvchi bo’lish va xo’jalik yurituvchi subyektni samarali boshqarish uchun boshqaruvni professional darajada o’rganish yoki boshqacha qilib aytganda, menejmentni o’rganish zarur, degan xulosaga keldi 3 . Xo’jalik yurituvchi subyektni boshqarish borasidagi Fayol tomonidan e’tirof etilgan zaruriy tamoyillar quyidagilardir: T.r Mezon Mohiyati 1. Hokimiyat javobgarlikdan ajralmasdir Buyruq va farmoyishlar berayotgan shaxslar, o’z buyruq va farmoyishlarining oqibatlari uchun javobgardirlar. 2. Ixtisoslashgan mehnat taqsimoti Mehnatning barcha turlari uchun ham mehnat taqsimoti amal qilishi kerak. Bu barcha sharoitlar bir 3 Файоль А. Общее и промышленное управление. – Л.: «М»., 1924

xilda bo’lgan xolatda ko’p va sifatli ishlab chiqarishga imkon beradi. 3. Farmoyishning yagonaligi Ishchi bitta boshliqdan farmoyish olishi kerak. 4. Intizom Intizom samaradorlikni oshirishga qaratilgan kelishuvlarni hurmat qilish, mansublik, tirishqoqlik. Intizom rahbarlar va oddiy xodimlar uchun ham majburiydir. 5. Yagona rahbarlik Har bir ishda qo’yilgan maqsadga erishish uchun javobgar bo’ladigan bitta shaxs kerak. Faqat tavsiyalar ishlab chiqish jamoaviy bo’lishi mumkin. 6. Yakka hohishning umumiy manfaatlarga bo’ysunishi Xodim yoki xodimlar guruhining manfaatlari ishning manfaatidan ustun bo’lishi mumkin emas. Agar jamoa ichida tarqoqlik sezilsa, u holda yagona qaror qabul qilinishini ta’minlash kerak. 7. Mukofotlash Fayol mukofot adolatli bo ’ lishi va xodim hamda ish beruvchini qanoatlantirishi lozim deb hisoblaydi . 8. Markazlashuv Samarali ishlab chiqarish mehnat taqsimoti va markazlashgan boshqaruvning uyg’unlashuvi orqali ta’minlanadi. Markazlashuv darajasi xo’jalik yurituvchi subyektning hajmi va faoliyatining o’ziga xos xususiyatlariga bog’liq holda turlicha bo’lishi mumkin. 9. Ierarxiya Har bir xo’jalik yurituvchi subyektda aniq belgilangan yuqori toifadan pastga qarab “boshliqlar zanjiri” amal qilishi lozim. Uni besabab buzish kerak emas. Agar u zarar keltirsa, u holda uni qisqartirish maqsadga muvofiqdir. 10. Tartib Hamma narsaning o’z joyi belgilangan bo’lishi va hamma narsa o’z joyida turishi lozim. Boshqacha

qilib aytganda, maqsadga erishish jarayonida kuchlar aniq qo’yib chiqilishi va ularning o’zaro harakatlari aniq bo’lishi ko’zda tutiladi. 11. Adolat Oddiy xodimlarning ishga nisbatan sadoqati va qobiliyati rahbariyat tomonidan ochiq va adolatli munosabat bilan qarshi olinishi lozim. 12. Xodimning barqarorligi Kadrlar qo’nimsizligi odatda, xo’jalik yurituvchi subyekt faoliyatining yetarlicha samarali emasligidan dalolat beradi. Samarali faoliyat yuritayotgan xo’jalik yurituvchi subyektlarda odatda, personal tarkibi barqaror bo’ladi. 13. Tashabbus Tashabbus xo’jalik yurituvchi subyekt faoliyatida xodimning imkoniyatlarini yanada to’laroq ro’yobga chiqarishga ko’maklashadi. 14. Korporativlik Fayol xo’jalik yurituvchi subyektni boshqarishda “bo’lib ol va hukmronlik qil” degan tamoyilga mahkam yopishib olishni maslahat bermaydi. U xo’jalik yurituvchi subyekt faoliyatida yagona maqsadga erishishda jamoa intilishlarini ta’minlaydigan jamoa tamoyili maqsadga muvofiqdir deb hisoblaydi. Ilmiy tadqiqotlar natijasida o’rganilgan maktablar tajribasi boshqaruv to’g’risidagi fanning asoslari shu tartibda yaratilganligini, boshqaruv nazariyasi va amaliyoti shu tartibda yuzaga kelganligini va rivojlanganligini ko’rsatadi. Ana shu yo’nalishning har birini mustaqil tarzda o’rganish va ularning ilmiy natijalarini alohida-alohida “boshqaruv maktabi” nomi bilan amaliy faoliyatga tadbiq etilsa natijalari ixtiyoriy olingan xo’jalik yurituvchi subyektda boshqaruvni eng samarali tarzda tashkil qilish uchun dastlabki asoslarni yaratadi. Ana shunday ilmiy boshqaruv maktabining (1885-1920 yy.) yorqin namoyondalari sifatida Teylor, Frenk, Liliya Gilbertlar va Genri Gantlar tavsiyalarini o’rganish mumkin. Ushbu maktabning asosiy xizmati ular fanning

nazariyasini yaratdilar, tamoyillarini asosladilar hamda birinchilardan bo’lib isbotladilar, ya’ni: boshqarish – mustaqil mutaxassislik, agar hozirga qadar bo’lganidek, ishlarni rejalashtirish va boshqarish bilan bu ishlarni bevosita bajaruvchilar emas, balki bu ishlarni professional darajada boshqarishni biladiganlar shug’ullansalar, natijada faqat xo’jalik yurituvchi subyekt yutadi 4 . Davr nuqtai nazaridan kelib chiqishi bo’yicha ikkinchi sanalgan va klassik yoki ma’muriy boshqarish maktabi nomi bilan mashhur bo’lgan boshqarish maktabi (19201950 yy.) bevosita Anri Fayol, Angliyada boshqarish masalalari bo’yicha mashhur mutaxassis bo’lgan L.Urvik, Jeyms D.Muni (“Jeneral motors”) va boshqalarning xizmatlari bilan bog’liqdir. Bu maktabning izdoshlari boshqaruvning universal tamoyillarini yaratishga intildilar. Ular boshqaruv, xo’jalik yurituvchi subyekt tuzilmasi va xodimlarni boshqarish tizimini yaratdilar 2 . «Neoklassik» maktab nomini olgan olimlar ishlari asosida samarali boshqarilayotgan xo’jalik yurituvchi subyektlarning asosiy elementi sifatida inson omilini anglash yotadi. Uning yorqin namoyondalari – menejmentga boshqa odamlar yordamida ishlarni bajarish deb ta’rif bergan Meri Parker Follett va Elton Meyodir. Elton Meyo aniq ishlab chiqilgan ish jarayonlari va yaxshi ish haqi har doim ham mehnat unumdorligini oshishiga olib kelmasligini isbotlagan. Ana shu maktabning asosiy nazariyasi mohiyati - inson munosabatlarini boshqarishning samarali usullaridan foydalanish hisoblanadi 5 . Bixeviorizm maktabi (1950 yildan hozirgacha) namoyondalari Kris Andjeris, Rensis Laykert, Duglas Mak-Gregor va boshqalar asosiy e’tiborni ijtimoiy o’zaro hamkorlik, motivatsiya, avtoritet va hokimiyatning xarakteri, liderlik, kommunikatsiyalar, mehnatning mohiyati va sifatining turli aspektlariga qaratganlar. 4 Литвак Б.Г. Разработка управленческого решения. – М.: Дело, 2000. –392 с. 2 Shu manbada. 5 Литвак Б.Г. Разработка управленческого решения. – М.: Дело, 2000. –392 с.

Aynan mana shu maktab vakillari «bixevorizmning to’g’ri qo’llanilishi xo’jalik yurituvchi subyekt, xodim va umuman samaradorlik garovidir» deb hisoblaydilar 6 . «Sonli yondashuv» maktabi nazariyasi mohiyati 5 Sonli usullarga asoslangan maktab (1950 yildan hozirgacha) boshqarish jarayonlarini modellashtirishga asosiy e’tiborni qaratadi. Model u yoki bu darajada vaziyatni tasavvur etish mumkin bo’lgan, vaziyatni og’zaki tasvirlashni matematik formulalar ko’rishishida ifodalanadigan qonuniyatlarga almashtirish imkonini beradi. Modellashtirish - fanning boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish va qabul qilish bilan bog’liq bo’lgan yangi yo’nalishi paydo bo’lishiga olib keladi. Bularga jarayonlarni tadqiq etish, tizimli tahlil, chiziqli va sonli dasturlash, dinamik dasturlash, o’yinlar nazariyasi va boshqalar kiradi. Aynan mana shu modellashtirishning boshqaruvni tashkil qilishdagi ahamiyati hozirgi rivojlanish bosqichidagi kichik biznes va tadbirkorlik subyektlari faoliyati uchun o’ta muhimdir. Sabablari orasidagi eng asosiysi – bu bozor munosabatlarining tobora erkinlashuvi va raqobatning kuchayishi sharoitida aynan bir masalaga ko’p variantli yondashish zaruriyati, aniqrog’i turli xil qarorlar va alternativ qarorlar qabul qilish zaruriyatinig kelib chiqishidir. Ana shu ko’p variantlar orasidagi qarorlar orasidan eng samaralisini tanlab olish va uning ehtimollarini o’z hohishiga bo’ysindira olish uchun boshqaruvda modellashtirish imkoniyatini hozirgacha bironta usul bosa olganicha yo’q. Shuning uchun ham bu maktab vakillari tavsiyasinning amaliy ahamiyati katta deb hisoblaymiz. «Jarayonli yondashuv» maktabi nazariyasi mohiyati 7 . Bu maktab nazariyasi mohiyatiga ko’ra, boshqaruv - maqsadlarga erishishga yo’naltirilgan o’zaro bog’liq uzluksiz harakatlar yig’imi sifatida qaraladi. Ana shu maktab vakillari «boshqaruv jarayonlarini tashkil etuvchi harakatlar boshqaruv funksiyalari deb atab» boshqaruv funksiyasiga asos solishadi 8 . 6 Мескон М.Х., Альберт М., Хедоури Ф. Основы менеджмента. М.: Дело, 1998, стр. 55-79. 5 Мильнер Б.З. Теория организации. – М.: ИНФРА – М, 1998. 7 Мильнер Б.З. Теория организации. – М.: ИНФРА – М, 1998. 8 Мескон М.Х., Альберт М., Хедоури Ф. Основы менеджмента. М.: Дело, 1998, стр. 55-79.

Deyarli barcha mualliflarning asarlarida uchraydigan umumlashgan boshqaruv funksiyalarini ular birinchi marta quidagicha guruhlashgan: - rejalashtirish; - ishlarni tashkil etish;- motivatsiya; - nazorat. Bu asosiy boshqaruv funksiyalari kommunikatsiyalar va qarorlar qabul qilish kabi harakatlar orqali yagona boshqaruv jarayoni bilan bog’lanadi. Boshqaruvning mana shu maktab guruhiga kiritilgan rejalashtirish funksiyasi xo’jalik yurituvchi subyektlarning maqsadlari va ularga erishish yo’llarini aniqlashning asosiy yo’nalishlarini belgilab berishga xizmat qiladi. Rejalashtirish jarayonining ajralmas qismi bo’lib kichik va o’rta biznes xo’jalik yurituvchi subyektlarining holatini, uning moliya sohasidagi kuchli va kuchsiz tomonlarini tahlil qilish, marketing, ishlab chiqarish, ilmiy va tajriba – konstruktorlik ishlanmalari, kadrlar ta’minoti, asosiy resurslar bilan ta’minlanganligi hisoblanadi. Rejalashtirish jarayonida yakunlovchi harakat bo’lib qo’yilgan maqsadlarga erishishning aniq yo’llarini aniqlab olish hisoblanadi. U ishlarni asosiy bosqichlarini va texnologik ketma-ketliklarni, bajarilish muddatlarini, ko’zda tutilgan barcha ishlarning ijrochilarini, bu bosqichlarni ta’minlash resurslarini aniqlab olishni o’z ichiga oladi. Xo’jalik yurituvchi subyekt samarali boshqarilishi, uning tarkibiga kiruvchi xodimlar va ajratilgan resurslar yordamida maqsadga erishishini ta’minlash uchun samarali tashkil etilgan bo’lishi lozim . Ishlarni tashkil qilish xo’jalik yurituvchi subyektlarning barcha tizimlarini tarkibiy tuzilishi jixatdan ko’rib chiqishdan boshlanadi: uning asosiy elementlarini ajratib ko’rsatish va ular o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikni aniqlash lozim bo’ladi. Motivatsiya boshqaruv jarayonining asosiy funksiyalaridan biri hisoblanadi. Motivatsiya yordamida rejada ko’zda tutilgan topshiriqlarning bajarilishi va rahbar tomonidan xodimga berilgan vakolatlarning amalga oshirilishi ta’minlanadi. Boshqaruvni tashkil qilish borasidagi deyarlik barcha maktab vakillari qarashlarida, XVIII asrning oxirlaridan boshlab XX asrgacha, xodimlar uchun motivatsiya muammosi oddiy yechiladi deb sanalgan, ya’ni xodim qancha ko’p

ishlasa, shuncha ko’p haq oladi. Lekin, motivatsiya muammosini keyinchalik o’rganishlar shuni ko’rsatdiki, iqtisodiy rag’batlantirish faqat xodimni o’z ishiga bo’lgan munosabatini aniqlaydigan motivlardan biri hisoblanadi. Aslida esa, motivatsiya ehtiyojlarning murakkab to’plamini hisobga olishi lozim va yaxshi ish sharoiti mavjud bo’lganda ushbu ehtiyojlarning qondirilishini ta’minlagan holda xodimlarni motivatsiyalash mumkin bo’ladi. Biznes – rejada belgilangan ishlarni bajarish jarayonida ichki yoki tashqi sharoitlarni jiddiy o’zgarishi ro’y berishi mumkin. Masalan, qonunchilik, bozor kon’yunkturasi o’zgarishi, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar sifatini keskin oshirish imkoniyatini beradigan yangi texnologiyalar paydo bo’lishi mumkin. Uzoqqa mo’ljallangan strategik maqsadlarni ko’zlaydigan kichik va o’rta biznes xo’jalik yurituvchi subyekti ro’y berayotgan o’zgarishlarni darhol payqaydigan teskari aloqaning samarali amal qiluvchi mexanizmiga ega bo’lishi lozim. Bu esa faqat nazorat orqali amalga oshirilishi mumkin. Nazorat - boshqaruv funksiyasi sifatida tashkilot tomonidan qo’yilgan maqsadlarga erishishni ta’minlashni nazarda tutadi. Boshqaruv funksiyalarini samarali amalga oshirish uchun qaror qabul qilish va kommunikatsiyalar kabi bog’lovchi jarayonlar zarurdir. Barcha boshqaruv funksiyalarini amalga oshirish chog’ida qarorlar qabul qilinadi, chunki rejalashtirish, tashkillashtirish, motivatsiya va nazorat qilish chog’ida boshqaruv qarorlarini qabul qilish zarur. Haqiqatan ham, tegishli qaror qabul qilmasdan yuqorida sanab o’tilgan boshqaruv funksiyalarining birortasini ham amalga oshirib bo’lmaydi. Qaror qabul qilish chog’ida rahbarning oldida ikkita masala turadi: qarorning mumkin bo’lgan variantlarini ishlab chiqish va ulardan yaxshisini tanlab olish. Bugungi kunda boshqaruv qarorlarini qabul qilish boshqaruv tizimini takomillashtirishning asosiy muammolaridan biridir.

Axborotlar boshqaruv qarorlarini qabul qilish chog’ida muhim rol o’ynaydi. Boshqaruv axborotlari olinadigan yoki uzatiladigan jarayon kommunikatsiya deyiladi. Kommunikatsiya jarayonlarisiz, axborotni boshqaruv subyektidan boshqaruv obyektiga uzatishlarsiz va aksincha, uzatilayotgan axborotlar to’g’ri tushunilmasligi natijasida boshqaruv tizimining ishi samarali bo’lishi mumkin emas. Kommunikatsiyalar mavjud bo’lmasa, xoxlagan tashkilotda odamlar guruhini birlashtiruvchi umumiy maqsadlar haqida kelishib olish mumkin emas. Kommunikatsiyalarsiz rejalashtirish ham, tashkillashtirish ham, motivatsiya va nazorat ham bo’lishi mumkin emas. Agar faqat axborotlarni uzatishning texnik muammolari odatda, ayrim qiyinchiliklarni keltirib chiqarmasa, u holda uzatilayotgan boshqaruv axborotlarini taqdim etishning ancha tushunarli va samarali usulini tanlash, ko’pincha boshqaruv tizimini samaradorligini belgilab beradi. «Jarayonli yondashuv» maktabining kamchiliklaridan biri shuki, odatda ular o’z diqqatlarini faqat bir narsaga, tashkilot faoliyatining muhim aspektiga qaratganlar, xo’jalik yurituvchi subyektni to’liq, yagona tizim sifatida ko’rib chiqmaganlar. Haqiqatan ham, bir yoki undan ortiq qatnashchidan tashkil topgan xo’jalik yurituvchi subyekt bir tizimni, odatda yetarlicha murakkab tizimni tashkil qiladi. Tizimni bir butun deb tushunish uchun uning qismlari o’zaro bog’liqligi, agar bu qismlardan birortasida o’zgarish ro’y bersa, qolganlari ham butunlay o’zgarib ketishini anglash muhimdir. Masalan, xo’jalik yurituvchi subyekt tomonidan mahsulot ishlab chiqarish bo’yicha konveyerning ishdan chiqishi mahsulot yetkazib berishdagi uzilishlarga, eskirgan asbob-uskunalarni yangilash bo’yicha yangi muammolarga, yangi texnologik liniyalarni ishga tushirishga va boshqa oqibatlarga olib keladi. Mahsulot sifatining pasayishi xo’jalik yurituvchi subyektning bozordagi mavqei va foydaning pasayishiga, kreditorlar bilan muammolar kelib chiqishiga olib keladi.

Boshqaruvdagi tizimli yondashuv rahbarga o’zi boshqarayotgan tashkilotga yangicha ko’z bilan – yagona organizm kabi qarash, tizim elementlaridan biriga nisbatan har qanday boshqaruvchilik ta’siri odatda, uning boshqa qismlariga ham ta’sir etishini tushunishga imkon berdi. Tizimli yondashuvning asosiy xizmati shundaki , u boshqaruv jarayonida tizimning alohida elementlari – mayda tizimlarni yagona tizimga, ya’ni tashkilotga birlashtiradi. Tizimli yondashuv nafaqat kichik va o’rta biznes xo’jalik yurituvchi subyektlarining mayda tizimlarini, balki tizim ichida mavjud bo’lgan murakkab bog’liqliklarni va ularni atrof-muhit bilan har tomonlama aloqalarini hisobga olgan holda butun xo’jalik yurituvchi subyektni boshqarish zarurligini anglashga imkon berdi. Boshqaruvdagi ayni paytda muhim deb e’tirof etilayotgan vaziyatli yondashuvga muvofiq, boshqaruv asosida boshqarilishi lozim bo’lgan vaziyat yotadi. Boshqaruv qarorlari qabul qilish kerak bo’lgan vaziyatlar turli-tumandir, bunda rahbar o’z xo’jalik yurituvchi subyektida duch keladigan har bir vaziyat bo’yicha uni yechish yo’llarini topishi va samarali qaror qabul qilishi lozim. Boshqaruv jarayonida vujudga kelgan holatga vaziyatli yondashuvni to’rt qadamli jarayon ko’rinishida quyidagicha ifodalash mumkin: 1. Rahbar professional boshqaruvning usul va texnologiyalari bilan tanish bo’lishilozim. U boshqaruv jarayoni, yakka va guruhli holatlar, tizimli tahlil, rejalashtirish va nazorat usullari, qarorlar qabul qilishdagi sonli usullar to’g’risida tasavvurga ega bo’lishi kerak. 2. Boshqaruv uslubiyoti o’zining kuchli va kuchsiz tomonlariga ega, qaror qabulqilishdagi turli vaziyatlarda ular har xil samara beradi. Vaziyatli tahlil qilishga kirishayotganda u yoki bu tavsiyalarga muvofiq, boshqaruvchilik ta’sirining bo’lishi mumkin bo’lgan natijalarini oldindan ko’rishi lozim. 3. Vaziyatni to’g’ri tushunish va interpritatsiya qilish zarur, voqealarningrivojlanishiga hal qiluvchi ta’sir ko’rsatuvchi omillarni to’g’ri aniqlay olish va ancha ta’sirchan omillarning almashishiga olib keluvchi o’zgarishlarni oldindan ko’ra bilish kerak.

4. Tizimli yondashuvdan foydalangan holda qaror qabul qilinayotgan ma’lumvaziyatda eng kam salbiy natija beruvchi boshqarish yo’llarini topish va umuman birmuncha samarali usullar yordamida xo’jalik yurituvchi subyekt oldida turgan maqsadlarga erishishni ta’minlash zarur. Boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish boshqaruvning asosiy funksiyalari: rejalashtirish, tashkil qilish, motivatsiya, nazoratni bog’lovchi muhim jarayon hisoblanadi. Aynan, har qanday xo’jalik yurituvchi subyektning rahbari tomonidan qabul qilinadigan qaror, nafaqat uning faoliyati samarasini belgilaydi, balki barqaror rivojlanish imkoniyatlari, tez o’zgarayotgan davrga ko’nika olish qobiliyatini ifodalaydi. Samarali qarorlar qabul qilish – xo’jalik yurituvchi subyektlarning samarali faoliyat ko’rsatishi va rivojlanishini muhim shartlaridan biri hisoblanadi. Qarorlar qabul qilish jarayonlarining muhimligini insoniyat o’zining jamoa bo’lib faoliyat yurita boshlashi bilan bir vaqtda angladi. Shuning uchun boshqaruv nazariyasining paydo bo’lishi va rivojlanishidan keyin qarorlar qabul qilish nazariyasi paydo bo’ldi va rivojlandi. Boshqaruv to’g’risidagi zamonaviy fan bilan birga boshqaruv qarorlarini qabul qilish nazariyasi zamonaviy tushunchadagi xo’jalik yurituvchi subyektlar paydo bo’lishidan keyin kelib chiqdi. Zamonaviy xo’jalik yurituvchi subyektlar eski tipdagilaridan nafaqat sonining ko’pligi, balki faoliyatining kengligi bilan ham farqlanadi. Bunday xo’jalik yurituvchi subyektlarda boshqaruv qarorlarining roli ortadi. Zamonaviy xo’jalik yurituvchi subyektlarda eski tipdagilardan farqli ravishda oliy va o’rta bo’g’in rahbarlarining soni ko’pdir. Har bir rahbarning professional majburiyati o’ziga berilgan vakolatlar hajmiga muvofiq boshqaruv qarorlarini qabul qilish hisoblanadi. Hozirgi kunda samarali faoliyat yuritayotgan xo’jalik yurituvchi subyektlarda rahbarlik lavozimini egallash ana shu xo’jalik yurituvchi subyektda qabul qilingan tartib va kompetentlik bo’yicha amalga oshirilmoqda. Rahbarning kompetentligi, birinchi navbatda uning qabul qilinayotgan qarorlarning

samaradorligi va qabul qilgan qarorini amalga oshirilishini uddalay olishiga qarab belgilanadi. Shuningdek, ayrim xo’jalik yurituvchi subyektlarda hattoki rahbarlik lavozimiga ega bo’lmagan ko’p sonli mutaxassislarga berilgan vakolatlar bo’yicha ham xo’jalik yurituvchi subyekt uchun muhim bo’lgan qarorlar qabul qilish mumkin. Yuqorida sanab o’tilgan sabablar xo’jalik yurituvchi subyektlarni prinsipial xarakterda yangicha boshqarishning paydo bo’lishiga, boshqaruv qarorlarini qabul qilish nazariyasi va amaliyotining izchillik bilan rivojlanishiga sezilarli ta’sir ko’rsatdi. Yuqorida eslatib o’tilganidek, boshqaruv to’g’risidagi zamonaviy fanning, ayniqsa Teylor boshlab bergan ilmiy boshqaruv maktabi erishgan yutuqlarining asosiylaridan biri, birinchi bo’lib ishlarni rejalashtirishning boshqaruv funksiyalari va ishlab chiqarish jarayonlarining tahlili ishning o’zidan ajratildi. Bu boshqaruv qarorlarini qabul qilish jarayoni birinchilardan bo’lib mustaqil boshqaruv akti (bo’g’ini) sifatida qarala boshlanganligini bildirar edi. Bir vaqtlar Aleksandr Makedonskiy ham o’z armiyasida shtab tashkil qilib, chiziqli ofitserlarga yuklatilgan - bevosita jang olib borish funksiyasini, shtab ofitserlariga yuklatilgan – harbiy harakatlarni boshqarish funksiyasidan ajratganligi bizga tarixdan ma’lum. Lekin, boshqaruv qarorlarini qabul qilish funksiyasini mustaqil o’rganish, tahlil qilish va tavsiyalar ishlab chiqish predmeti boshqaruv to’g’risidagi zamonaviy fan paydo bo’lganidan keyin shakllandi. Bizga tarixdan ma’lumki, boshqaruv to’g’risidagi fan mustaqil ilmiy fan sifatida XX asrning boshlarida paydo bo’ldi. Boshqaruv qarorlarini qabul qilish nazariyasining mustaqil fan sifatida intensiv rivojlanishi XX asrning 40-yillariga to’g’ri keladi. Ikkinchi jahon urushi davrida Angliyada bir guruh olimlar oldiga fuqarolik mudofaasi obyektlarini, o’t ochish punktlarini optimal joylashtirish, kemalarga qarshi bombalarni

portlatishning chuqurligi va transport karvonlarini qo’riqlab borishni optimallashtirish kabi juda murakkab masalalar qo’yilgan edi. Boshqaruv qarorlarini qabul qilishning 50 – 60 yillarda yuzaga kelgan va keng ko’lamda foydalanilgan tizimi birmuncha o’zgartirildi va jarayonlarni tadqiq qilish, tizimli tahlil, texnik tizimlarni boshqarish va shu kabi maxsus paydo bo’lgan ilmiy fanlar ko’rinishida shakllantirildi. Ularning har birida qarorlar qabul qilish nazariyasi tarkibiy qism bo’lib qoldi. Haqiqatan ham, jarayonlarni tadqiq qilishning ta’rifida quyidagilarni uchratamiz: “Jarayonlarni tadqiq qilish ilmiy fan bo’lib, mazkur holatda ijroya organining qarorlar qabul qilishi uchun asos bo’luvchi, spetsifik muammolarni yechish uchun barcha mashhur ilmiy usullarni qo’llaydi” 9 . Qarorlar qabul qilish nazariyasining ikkita ta’rifi uchraydi: tor va kengaytirilgan. Kengaytirilgan ta’rifda qarorlar qabul qilish boshqaruvning barcha jarayonlari bilan tenglashtiriladi. Tor ta’rifda esa, qarorlar qabul qilish ko’plab alternativ variantlardan eng yaxshisini tanlab olish sifatida tushuniladi. Ko’pchilik olimlar tor ta’rifni unchalik to’g’ri deb hisoblamaydilar. Ularning fikricha, qarorlar qabul qilish faqat eng yaxshi qarorni tanlab olish bilan chegaralanmasligi kerak. Qarorlar qabul qilish nazariyasiga qarorlar qabul qilingandan keyin ularning ijrosi, nazorat va harakatlar natijasi tahlilini ham kiritish maqsadga muvofiqdir. Boshqaruv qarorlarini qabul qilish nazariyasining ajralmas qismi bo’lib, qarorlarning alternativ variantlarining generatsiyasi hisoblanadi. Shunday qilib, xulosa qilish mumkinki, XX asrning o’rtalarida yuzaga kelgan boshqaruv fanlari sezilarli darajada bir-birini to’ldiradi, o’zaro bog’liq va umuman ularning aniq nomi boshqaruv jarayonida asosiy e’tibor berilgan jihatlarini belgilaydi. Lekin, hamma joyda asosiy o’rganilayotgan boshqaruv 9 Литвак Б.Г. Разработка управленческого решения. – М.: Дело, 2000. –392 с.

jarayonlaridan biri bo’lib, boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish va qabul qilish hisoblanadi. Ammo, biz chetlab o’tolmaydigan boshqa sezilarli farqlari ham bor. Bu jarayonlarni tadqiq qilish va boshqaruv to’g’risidagi boshqa fanlarning sonli ma’lumotlarga, aniq mezonlarga va baholashlarga asoslanishida o’z aksini topadi. Mutaxassislar har doim qarorlar qabul qilishda faqat sonli ma’lumotlar bilan chegaralanish mumkin emasligini yaxshi biladilar. Lekin, keyinchalik jarayonlarni tadqiq qilish va boshqaruv to’g’risida yuqorida eslatib o’tilgan boshqa fanlar boshqaruv masalalarini yechishning matematik (sonli) jihatlariga katta e’tiborlarini qaratdilar. Masalan, ularda kuzatish, gipotezalar va e’tiqodni shakllantirish, tizimli yo’nalishlar va modellashtirish tamoyillaridan foydalanishni o’z ichiga oluvchi ilmiy usuldan foydalanish markaziy o’rinni egallaydi. Jismoniy, o’xshash, imitatsion va matematik modellar keng foydalanilgan. Qabul qilingan boshqaruv qarorlarini raqobatchilarga ko’rsatadigan ta’siri va raqobatchilik vaziyatlarini aks ettiruvchi o’yinlar nazariyasi modeli, navbatlar yoki optimal xizmat ko’rsatish, zahiralarni boshqarish, chiziqli dasturlash, iqtisodiy tahlil modellari hozirgacha ancha mashhurdir. Qarorlar qabul qilish nazariyasining predmeti bo’lib, sonli usullar bilan birgalikda, sifatli axborotlarni olish va tahlil qilishga imkon beradigan usullar ham maydonga chiqadi. Bular asosan, ekspert baholashi, ko’p mezonli tahlil, vaziyatni mazmunli tahlil qilish usullari va boshqalardir. Xuddi shunday holatlar menejmentning sonli tahlil usullariga to’g’ri kelmaydigan ko’pchilik jihatlariga ham taalluqlidir. Boshqaruv jarayonida qarorlar qabul qilishdagi turli bosqichlarining o’rnini aniqlaydigan chizmani quyidagi shaklda keltirish mumkin (1-rasm): 1-rasm Boshqaruv jarayonida qarorlarni qabul qilish bosqichlari

Qarorlar qabul qilish amalda inson faoliyatining barcha jabhalariga taalluqli bo’lib, boshqaruv jarayonining ajralmas qismi hisoblanadi. Qarorlar qabul qilish nazariyasi doirasida boshqaruvning umumiy nazariyasi imkoniyatlarini sezilarli kengaytirgan sonli va sifatli axborotlarni olish va tahlil qilish usullari rivojlandi. Ba’zan qarorlar qabul qilish amaliyoti o’z holicha va nazariya o’z holicha amal qilmoqda degan gaplar quloqqa chalinib qoladi. “Mening o’zim hammasini bilaman” tamoyili bo’yicha ishlaydigan rahbarlarning eng katta xatosi ham shundadir. Samarali boshqaruv qarorini qabul qilish uchun bir kishining bilim va tajribasi odatda kamlik qiladi, zamonaviy rahbar boshqaruv qarorlarini qabul qilishning zamonaviy texnologiyalarini puxta egallagan bo’lishi lozim. Boshqaruv qarorlarini qabul qilish sohasidagi zamonaviy fan sifat nuqtai nazaridan yangi bosqichga ko’tarildi. Uning asosida zamonaviy tashkilotlarga xos bo’lgan murakkab boshqaruv masalalarini yechishga imkon beradigan samarali boshqaruv texnologiyalari ishlab chiqildi. Qarorning darajasi Qarorning qabul q ilinishi Qarorlar qabul qilishning tahliliy asoslari Qarorning bajarilish darajasi Tahlil va nazorat Boshqaruv impulslari Harakatlar darajasi Qarorning ijrosi

Bugungi kunda boshqaruv qarorlarini ishlab chiqishda hisobga olinadigan axborotlar hajmining keskin ko’payishi, katta hajmdagi sonli va sifatli axborotlar ustida jarayonlarni amalga oshira oladigan va qayta ishlaydigan imkoniyatlarga ega bo’lgan zamonaviy hisoblash texnikalarining paydo bo’lishi muhim rol o’ynadi. Qarorlarni qabul qilinishini qo’llab – quvvatlaydigan zamonaviy kompyuter tizimlari, ekspert tizimlari, qarorlar qabul qilish jarayonida foydalanishga mo’ljallangan va qarorlar qabul qilishga tayyorgarlik doirasida katta hajmdagi iqtisodiy, matematik, mantiqiy va boshqa turdagi hisob-kitoblarni amalga oshirishga, murakkab vaziyatlarda samarali boshqaruv qarorlarini qabul qilishga imkon beradigan ekspert baholashining avtomatlashgan tizimi yaratildi. Qarorlarni tayyorlash jarayonida har xil yo’nalishdagi turli tuman boshqaruv masalalarini yechish zaruriyati qarorlar qabul qilish nazariyasi oldiga yangi masalalarni, xususan iqtisodiy islohotlar izchillik bilan amalga oshirilayotgan hozirgi kunda zamonaviy iqtisodiyotni boshqarish bo’yicha muammolarni qo’ymoqda. Hozirgi kunda boshqaruv qarorlarini qabul qilishning zamonaviy texnologiyalaridan foydalanish asosiy professional qobiliyatlaridan biri samarali boshqaruv qarorlarini qabul qila olish hisoblangan rahbar uchun hayotiy zaruratdir. Barcha sharoitlari teng bo’lgan qattiq raqobat kurashi sharoitida boshqaruv qarorlarini qabul qilishda zamonaviy texnologiyalar imkoniyatlaridan foydalanishni yo’lga qo’ygan tashkilotlar muvaffaqiyatlarga erishmoqda, raqobat kurashida yengib chiqmoqda va barqaror rivojlanmoqda.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. «O‘zbekiston Respublikasida tadbirkorlik to‘g‘risida»gi Qonun. – T., 15.02. 1991. 2. O‘zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Qonuni – Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining axborotnomasi, 2000 йил , 5-6 – son. 3. Bobojonov O., Junaniyozov K. “Boshqaruv hisobi” darslik – T., TDIU, 2005 y., 368 bet. 4. Гудушаури Г.В., Литвак Б.Г. Управление современным предприятием. – М.: ЭКМОС, 1998. 5. Друкер П. Стратегическое управление предприятием. – М.: Дело, 2000. 6. Забелин П.В., Моисеева Н.К. Основы стратегического управления. – М.: Информационно-внедренческий центр «Маркетинг», 1998. 7. Кратко И.Г. Международное предпринимательство: Учебное пособие. – М.: ИНФРА-М, 2001, 272 б.

O'xshashlar

Byudjetdan moliyalashtirish - mohiyati, vazifalari, tamoyillari, bosqichlari

Boshqaruvning ahamiyati, paydo bo’lishi va rivojlanishi

Innovatsion menejmentning asosiy tushunchalari, maqsadlari va vazifalari

Korporativ boshqaruvning - boshqaruv qarorlarini optimallash va modellashtirish

Menejment qonunlari va tamoyillari