logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Iqtisodiyot
  4. Boshqaruv qarorlarini qabul qilish

Boshqaruv qarorlarini qabul qilish

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

182.5537109375 KB
Ko'chirib olish
Boshqaruv qarorlarini qabul qilish Reja: 1. Boshqaruv qarorlarini qabul qilish modellari. Alternativ xarajatlar 2. Relevant tushunchasi. Boshqaruv qarorlarini qabul qilishga relevantli yondashish 3. Bahoni shakllantirish bo’yicha qaror qabul qilish 4. Mahsulot tarkibini chegaralovchi omillar asosida aniqlash 5. Biznes tarkibini o’zgartirish (restruktrizatsiya) bo’yicha qaror qabul qilish Ushbu ishda e’tibor "Boshqaruv hisobi"ning asosiy mavzularidan biri bo’lgan xo’jalik yurituvchi subyekt rahbarlari uchun qisqa muddatli samarali qarorlar qabul qilishning asosiy yo’l-yo’riqlari, tamoyillari, yondashuvlariga qaratilgan. Boshqaruv hisobining eng muhim vazifalaridan biri - bu xo’jalik yurituvchi subyekt rahbariyatini quyidagi uchta asosiy axborot turi bilan uzluksiz tarzda ta’minlashdan iboratdir: 1. ishlab chiqilayotgan mahsulot (ish, xizmat) tannarxi to’g’risidagi ma’lumotlar bilan, shuningdek uning asosida baho belgilash va tovar- moddiy zahirasini baholash maqsadlari uchun; 2. operativ rejalashtirish va nazorat maqsadlari uchun xarajatlarning o’zgarishi borasidagi tahliliy ma’lumotlar bilan; 3. boshqa turli xil xo’jalik jarayonlari hamda vaziyatlarida boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun maxsus tahlil ma’lumotlari bilan. Mahsulotlar (ishlar, xizmatlar) tannarxini hisoblash usullari, shuningdek tannarxni rejalashtirish va nazorat qilish tartiblari boshqa mavzular doirasida batafsil ko’rib chiqilgan. Bu bob doirasida esa qisqa muddatli boshqaruv qarorlarini qabul qilish sirasrorlari, ya’ni xo’jalik yurituvchi subyektni operativ boshqarish uchun rahbarlar tomonidan qaror qabul qilishning iqtisodiy mexanizmlari ko’rib chiqiladi. Shu o’rinda boshqaruv borasida muhim hisoblangan, shuningdek, qiziqarli va foydali bo’lgan - "relevant" tushunchasining mohiyati to’g’risida ham atroflicha fikr yuritiladi. Boshqaruv jarayoniga doir qarorlar qabul qilishda vujudga keladigan ko’plab variantlardan eng samaralisini tanlab olishda relevant yondashuvining ahamiyati turli vaziyatli misollar bilan atroflicha yoritilgan. Xususan, maxsus buyurtmani qabul qilish yoki undan voz kechish, butlovchi mahsulotlar va ehtiyot qismlarni sotib olish yoki ularni o’zlari ishlab chiqarish, cheklangan resurslar sharoitida mahsulot turlarini tanlash, foyda bermaydigan biznes segmentini tugatish, mahsulotlarni sotish yoki ularni qayta ishlashni davom ettirish, uskunalarni modernizatsiyalash yoki eskisini qoldirishga o’xshagan odatdagi xo’jalik vaziyatlarida operativ qarorlar qabul qilishda relevant yondashuvlardan foydalanish yo’llari bayon qilingan. 1. Boshqaruv qarorlarini qabul qilish modellari. Alternativ xarajatlar Boshqaruv qarorlarini qabul qilish jarayoni ko’pincha san’atga o’xshash yuqori malaka, amaliy tajriba, rivojlangan sezgirlik (intuitsiya)ni talab etadi. Ko’plab qarorlar juda noyob bo’lib, ularni ishlab chiqish jarayoni qat’iy bir qoidalar, ma’lum usul hamda izchillik bilan belgilanmagan. Shunga qaramasdan, boshqaruv qarorlarini qabul qilish jarayonidagi quyidagi umumiy bosqichlarni (tsikllarni) alohida ajratib ko’rsatish mumkin (chizma). Mana shu chizmadagi siklning dastlabki bosqichida buxgalter mavjud muammolardan kelib chiqib, rahbariyatga ushbu muammolarni hal qilishga yordam beradigan barcha mumkin bo’lgan harakat yo’nalishlarini ko’rsatib berishi lozim. Muqobil qarorlarning biri aniqlagandan so’ng boshqaruv hisobi bo’yicha buxgalter har bir muhokama etilayotgan variant bo’yicha, umumiy xarajatlar, resurslarning ehtimoliy tejami hamda xo’jalik jarayonlari natijalarini hisoblagan holda atroflicha ma’lumot tayyorlaydi. Qayd etish joizki, turli qarorlar uchun turli xil axborotlar talab qilinadi. Barcha axborotlar yig’ilib va tegishli tarzda taqdim etilgandagina rahbariyat eng yaxshi harakat yo’lini tanlashi mumkin. Tanlangan qaror hayotga tatbiq qilingandan keyin buxgalter joriy etilgandan keyingi vaziyatni har tomonlama tahlil qilishi hamda rahbariyatga amalga oshirilgan qarorlar tahlili natijalari haqida to’liq ma’lumot yetkazishi kerak. Ko’rib turganimizdek, boshqaruv qarori qabul qilish jarayonining barcha bosqichlarida buxgalter rahbariyatni zarur bo’lgan barcha axborot bilan ta’minlaydi. Bu maqsadlar uchun ma’lum bir hisob shakli hamda maxsus hisobotlar tizimidan foydalanishi lozim. Chunki rahbariyat axborot aniq, ayni vaqtda, muammolarni to’liq qamrab olgan va yaxshi tushunadigan shaklda taqdim etilishini kutadi. Buxgalter nafaqat kerakli axborotlarni yig’ish va ularni ishlab chiqishga, balki taqdim etilayotgan hisobotlarning hajmiga ham jiddiy e’tibor berishi zarur. Marjinal yondashuvdan foydalanish tajribasining asosi hisoblangan o’zgaruvchan xarajatlar hisobi tizimi, shuningdek, o’suvchan tahlil – buxgalterlar tomonidan boshqaruv qarorlarini qabul qilish jarayonida keng qo’llaniladigan ikkita eng qulay umumiy hisobot tayyorlash usulidir. Har bir usul ushbu aniq qaror uchun talab qilingan zarur axborotlar sonini aniqlashga yordam beradi va shuningdek, maxsus hisobot shaklini ko’rsatib beradi. Muqobil (alternativ) qarorlarning ko’pligi zarur bo’lgan eng qulay qarorni qabul qilish jarayonini qiyinlashtiradi. Ustiga ustak, ko’p qarorlar keyinchalik butunlay yangicha vaziyatlarda qabul qilinadi, ya’ni ularning yechimiga oldingi tajribalar asosida yondashib bo’lmaydi. Bunday holatlarda qaror qabul qilish modeli ishlab chiqiladi. Boshqaruv qarorlarini qabul qilish modeli – boshqaruv xodimlari qabul qiladigan qarorlarga bevosita ta’sir etadigan o’zgaruvchan ko’rsatkichlar va parametrlarning miqdori va ramziy holatini ifodalaydi. Boshqaruv hisobi manfaati nuqtai nazaridan shu yondashishni boshqaruv qarorlarini qabul qilish modeli deb e’tirof etiladi. Chunki, unda alohida e’tiborni talab qiladigan, lekin shu bilan birgalikda hisobga olinishida turli qiyinchiliklarni keltirib chiqaradigan, ya’ni tabiatan turli tuman ko’rsatkichlar, omillar bilan ishlanishga to’g’ri keladi. Shulardan eng asosiylarini quyidagi ikkita ko’rsatkichlar tizimida guruhlasa, yoki oddiyroq qilib e’tirof etiladigan bo’lsa – hisobga olsa bo’ladi. Xususan: 1. o’zgaruvchan ko’rsatkichlar; 2. parametrlar (o’zgarmaydigan) ko’rsatkichlar. O’zgaruvchan ko’rsatkichlar – boshqaruv tizimi tomonidan nazorat qilinadigan omillardir. Parametrlar – boshqaruv tizimi orqali nazorat qilinmaydigan omillar, cheklovlardir. Boshqaruv qarorlarini qabul qilish tsikllari Misol uchun, ishlab chiqarishi mo’ljallanayotgan yangi mahsulot turi bahosining boshqaruv modeli ishlab chiqilmoqda. Ushbu holatni aniq baholash maqsadida tahlil o’tkazilib, unda quyidagi: iste’mol ehtiyoji, bozor dinamikasi, raqobatchilar hattiharakati va ishlab chiqarish quvvatlarini cheklash kabi parametrlar to’liq aks ettirilishi lozim. Mazkur modelda o’zgaruvchan ko’rsatkichlar sifatida - mahsulot birligining sotuv bahosi, uni ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlar, ishlab chiqarish texnologiyalari hisoblanadi. Bunday modelni ishlab chiqishda asosiy vazifa ushbu qarorga taalluqli bo’lgan barcha o’zgaruvchan ko’rsatkichlar va parametrlarni belgilash, hamma zarur axborotlarni yig’ish hamda ularni tegishli ravishda taqdim etishdan iborat bo’ladi. Muammolarning paydo bo ‘ lishi )vujudga kelishi(Muammolarning bartaraf qilinishi yoki umuman kelajakda( boshqa harakatlar qilish zaruriyati yo’q) Qaror qabul qilish : eng ma’qul alternativni tanlab olish Har bir alternativ variantning xo ‘ jalik jarayoniga ta’sirini tahlil qilish4 3Qaror natijasini tahlil qilish Muammoni yechish bo ‘ yicha alternativ variantlarni aniqlash5 21 Ko’rib chiqilayotgan variantlarning birini tanlashga undaydigan barcha sabablarni boshqaruv hisobida ikki guruhga – son va sifat omiliga bo’ladilar. Sonli omillar - osonlik bilan miqdor jihatidan hisobga olinadigan ko’rsatkichlar. Misol uchun, ishlab chiqarishdagi ishchilarga to’lanadigan ish haqi, materiallar xarajati, ijara xarajati miqdori, isitishga ketadigan sarflar va sh.k. Har qanday xo’jalik yurituvchi subyektning iqtisodchilari hisob va tahlil jarayonida Bu omillarni o ‘ lchab h isoblab bo’lmaydiQarorlar qabul qilish modeli: Qarorlar qabul qilishga ta’sir qiluvchi omillar ikki guruhga bo’linadi O ‘ zgaruvchan Masalan : · mahsulotning bahosi; · mahsulotni ishlab chiqarish xarajatlari; · texnologiya; · va sh.k.Bu omillar o ‘ zgarishi boshqaruv tizimi orqali nazorat qilinadi1 Parametrlar ( ta’sirsiz )2 Masalan : · mahsulot sifati; · iste’molchi talabini qondirish darajasi; · xaridorlar bilan uzviy aloqa; · va sh.k. qo’llashi mumkin bo’lgan omillarni imkon qadar miqdoriy holatda ifodalashga harakat qiladilar. Sifat omillari – ularni to’g’ridan-to’g’ri miqdor jihatdan o’lchab bo’lmaydi. Masalan, mahsulot sifati, iste’molchilar didini qondirish darajasi, asosiy xom ashyo ta’minotchilari bilan munosabatlarning barqarorligi va sh.k. Ta’kidlash zarurki, bizning xo’jalik faoliyatimizdagi an’anaviy tahlilda, aniqrog’i omilli modellashtirish va tahlildagi son va sifat omillari tushunchasi g’arb mamlakatlarining boshqaruv hisobidagi ushbu termin (atama)lardan farq qiladi. Bizda son omillari deb hajmiy ko’rsatkichlar tushuniladi, masalan, xo’jalik yurituvchi subyektdagi ishchilar soni, ishlab chiqarishga sarflangan materiallar miqdori va sh.k. Sifat omillari, shuningdek, miqdoriy o’lchanadi, ular u yoki bu ishlab chiqarish resursini foydalanish samaradorligini tavsiflaydi, masalan, mehnat unumdorligi, material sarfi, fond hajmiyligi va sh.k. Tahlilda sifat ko’rsatkichlariga katta ahamiyat beriladi, ularning yakuniy ko’rsatkichga faol ta’sir etishi tan olinadi. Qarorlar qabul qilishda ham son omiliga, ham sifat omiliga jiddiy e’tibor qaratilishi va chuqur tahlil qilinishi lozim. Alternativ xarajatlar U yoki bu qarorni qabul qilishda aksariyat hollarda ayni vaziyatdagi imkoni bo’lgan ko’p miqdordagi har xil variantlarni tahlil qilish zarur bo’ladi. Odatda, barcha variantlarni sinchiklab tahlil qilish imkoni bo’lmaganligi sababli, ularning bir qismi e’tibordan chetda qoldiriladi va natijada, ularni amalga oshirishning qulay imkoniyati boy beriladi. Ayrim variantlar rasman tahlil qilinmaydi, ammo har qanday xo’jalik yurituvchi subyekt uchun asosiy ko’rsatkich hisoblangan – foyda miqdorini aniqlashda ular e’tiborga olinadi. Umuman, bitta variantni tanlash bilan alternativ variantlarni qo’llashdagi foydani boy berishimiz mumkin. Shu sababli, boshqaruv hisobi tizimida alternativ xarajat tushunchasi paydo bo’lgan. Alternativ xarajatlar – bu maksimal darajada foyda olish imkoniyatidan biron bir maqsadga erishish uchun voz kechilishidir (chizma). Ishlab chiqarishning alternativ xarajatlari ishlab chiqaruvchilarni o’z daromadlarini maksimallashtirish omili hisoblanadi. Alternativ xarajatlar rasmiy moliyaviy hisobotlarda ko’rsatilmaydi, pul oqimiga ta’sir ko’rsatmaydi, lekin ular boshqaruv qarorlarini qabul qilishda albatta hisobga olinadi. Alternativ xarajatlarni ko’rib chiqish jarayonida u bilan bog’liq yana ikkita yangi ko’rsatkichni e’tiborga olish lozim bo’ladi: pullik xarajatlar va sarflangan, shartli xarajatlar (yuklanilgan xarajatlar). Pullik xarajatlar – bu omillar ishlab chiqaruvchi mulk egalariga pul to’lovlari shaklini qabul qiladigan muqobil xarajatlardir. Bularga xom ashyo va materiallar to’lovi, ishchi va xizmatchilarning ish haqi, banklarga kreditlar bo’yicha foizlar to’lovi va ularni muqobil usulda foydalanishni amalga oshirish resurslarni chetlatadigan boshqa to’lovlar kiradi. Sarflangan va shartli hisoblangan xarajatlar (yuklanilgan xarajatlar) – xo’jalik yurituvchi subyektga tegishli bo’lgan alternativ xarajatlardir. Masalan, xo’jalik yurituvchi subyekt o’ziga qarashli bo’lgan uskunani ishlatadi va uning uchun haq to’lamaydi, ya’ni pul xarajatlari yo’q. Agar xo’jalik yurituvchi subyekt bu uskunani ijaraga berganda edi, u bundan daromad olgan bo’lar edi. Bu erdagi yo’qotilgan daromad yuklanilgan xarajatlarni ifodalaydi. 2 1 Sifat omillari o ‘ zgarishi Masalan · iste’mol talabi · bozor hajmi · raqobat ta’siri · va sh.k.Bu omillarga boshqaruv tizimi qarori) orqali ta’sir( o ‘ tkazish imkoniyati yo’qBoshqaruv qarorlarini qabul qilishga ko ‘ pincha quyidagi ikki omil sabab bo’ladi: O ‘ lchovli ( sonli ) omillar o’zgarishi Masalan · to ‘ g ‘ ri material harajatlari sarfi · ish haqi · ijara haqi · kommunal harajatlar haqi · va sh.k. 2. Relevant tushunchasi. Boshqaruv qarorlarini qabul qilishga relevantli yondashish Boshqaruv qarorini ishlab chiqish mavjud muammoni hal etishda mumkin bo’lgan ikki yoki undan ortiq variantlarni taqqoslash va ulardan eng yaxshisini (optimalini) tanlashdan iboratdir. Rahbariyat uchun har bir alternativ variant uchun zarur axborot bilan ta’minlashni boshqaruv hisobi bo’yicha buxgalter bajaradi. Alternativ xarajatlar Maksimal darajada foyda olish imkoniyatidan biron-bir maqsadga erishish uchun voz kechilishi, masalan 1. O‘qituvchi bir oyda 200 p.b.da universitetdan ish haqi oladi. 2. Uning haydovchilik guvohnomasi bo‘lib, haydovchi bo‘lib ishlasa 3 50 p.b.da ish haqi olishi mumkin. Shu yerda o ‘ qituvchining alternativ harajati miqdori 350 p.b.ga teng. · masalan, xo ‘ jalik yurituvchi subyekt o ‘ ziga tegishli jihozlarni ishlatadi, lekin uning uchun ( shartli ravishda) haq to ‘ lamaydi · agar xo ‘ jalik yurituvchi subyekt shu jihozni ijaraga berganida daromad olgan bo ‘ lardi· xom ashyo va materiallar haqi t o ‘ lovi · ish haqi to’lovi · bank krediti foizi to ‘ lovi · va sh.k. Sarflanib bo‘lingan va shartli hisoblaniladigan xarajatlarPullik (o ‘ lchanadigan) harajatlar Ushbu ma’lumotlar asosida rahbarlar muammoni yechishda amalga oshirsa bo’ladigan variantlarni baholaydilar. Buni bajarish uchun ular axborotning katta hajmini to’plashi shart emas, aks holda ular qaysi alternativ variant biznesga qanday ta’sir etishini aniqlashi murakkab bo’ladi. Ko’p dalillar va ma’lumotlar har bir tahlil etilayotgan alternativ variant bo’yicha o’zgarmasligi mumkin. Masalan, yangi texnologik uskunalar o’rnatilishi natijasida mehnat sarfini qisqartirish taklifi ko’rib chiqilayotgan vaqtda, sotish hajmi o’zgarmaydi. Yoki boshqacharoq ifoda qiladigan bo’lsak - harakatning uch ehtimol varianti mavjud bo’lsa (masalan, uch xil turdagi uskunalar) va sotish hajmi har bir holda bir xil bo’lganda sotish to’g’risidagi ma’lumotlar mazkur qarorni qabul qilishga ta’sir ko’rsatmaydi. Undan tashqari, ustiga buxgalter xarajatlarni baholashda o’zgarmaydigan oldingi ma’lumotlardan foydalanadi. Boshqa tomondan, shu vaqtning o’zida oldingi, tarixiy ma’lumotlar bo’lmasada, qabul qilinayotgan qarorlarga sezilarli ta’sir ko’satadigan, xarajatlarni baholash ko’zga tashlanadi. Relevant xarajatlar va daromadlar – bu alternativ variantlar bo’yicha farq qiluvchi kutilayotgan kelajakdagi xarajat va daromadlardir. Ushbu holatda xarajat va daromadlarni relevantga kiritishning ikkita mezoni ko’rsatilganini ta’kidlab o’tmoqchimiz. Birinchidan, faqat kelajak boshqaruv qarorlariga kiradigan, ikkinchidan, variantlar bo’yicha farq qiluvchi xarajatlar relevant xarajatlarga kirishi mumkin. Demak, haqiqiy (tarixiy) ma’lumotlar o’zicha relevant bo’la olmaydi, ular qaror ishlab chiqilayotganda hech qanday foyda bermaydi hamda alternativ variantlarni muhokama qilayotganda umuman ko’rib chiqilmasligi ham mumkin. O’tmishni biz endi o’zgartira olmaymiz. Kelajak xarajat turlari va miqdorini prognozlash (bashoratlash) uchun asosiy manba sifatida xarajatlar to’g’risidagi oldingi ma’lumotlar har holda o’ta zarur bo’ladi. ! Relevant yondashuv - katta axborot hajmi mavjud bo’lib eng maqbul qarorni ishlab chiqish jarayonini yengillashtiradi va tezlashtiradi hamda boshqaruv qarorini qabul qilish paytida e’tiborni faqat relevant axborotga qaratishga imkon yaratadi. Quyidagi vaziyatga relevant yondashuvni qo’llashni namoyish qilamiz. Faraz qilaylik, qo’l mehnati sarfini tejash maqsadida ishlab chiqarish liniyasini 1 2 Bularni aniqlashning ikkita mezoni mavjud:Relevant daromad va harajatlar Haqiqiy bo’lgani emas, kelajakda bo ‘ lishi kutilayotgan daromad va xarajatlar Daromad va xarajatlar relevantli deyiladi, agar ular kelgusidagi boshqaruv qarorlari ta’sirida o ‘ zgarishi ko ‘ zda tutilsa Daromad va xarajatlarning miqdori boshqaruv qarori ta’sirida albatta o ‘ zgarsa, ya ‘ ni turli variantlilik vujudga kelsa Haqiqiy sodir etilgan xarajatlar va olingan daromadlar relevantli deb qaralmaydi, chunki qanday boshqaruv qarori qabul qilinishidan qat’iy nazar, uning miqdorini endilikda o’zgartirib bo’lmaydi modernizatsiyalash haqidagi masala hal qilinmoqda. Faqat ikki variant ko’rilmoqda – modernizatsiyalash yoki modernizatsiya qilmaslik. Quyidagi ma’lumotlar berilgan: modernizatsiyalash xarajatlari 30 ming p.b.ni tashkil qiladi. Loyihadagi sotuv hajmi har qanday variant qabul qilinganda ham o’zgarmaydi va 200 ming p.b. darajasida qoladi, shuningdek, har qanday qaror ham sotish bahosiga ta’sir ko’rsatmaydi (bir donaning sotuv bahosi 10 p.b.) va bir dona mahsulotning me’yoriy to’g’ri materiallar xarajati 5 p.b.ni tashkil qiladi. «Modernizatsiyalash» variantidagi to’g’ri mehnat xarajatlari aniq ma’lumoti mahsulot birligiga 1,8 ni tashkil qiladi. «Modernizatsiyalamaslik» variantida ular mahsulot birligiga 2,0 ni tashkil qiladi. Yuqoridagi misolda biz bir qancha ko’rsatkichlarni ko’rib chiqdik. Endi faraz qilaylik, kundalik hayotda eng yaxshi qaror tanlash uchun tavsiya etilayotgan alternativ variantlardan ko’proq sonini e’tiborga olish zarur va shunda ma’lum bo’ladiki, faqat relevant axborotni ko’rib chiqish sizning tanlovingizni tezlashtiradi va osonlashtiradi. Alternativ variantlar bo’yicha xarajat va daromadlardagi farq o’simli xarajat va daromadlar deb ataladi, shuningdek differentsial yoki sof relevantli ham deyiladi. Bizning misolimizda o’simli xarajatlar 10 ming p.b.ni tashkil qiladi. Rahbarga hisobot tuzishda buxgalter unga faqat relevant axborotni kiritish mumkin, albatta bunda alohida olingan har bir rahbarning didi, talabi va odatlarini unutmasligi darkor. Alternativ loyihalarning xarajat va daromadlar moddalari bo’yicha o’zgarishini taqqoslash uchun foydalanadigan uslub o’simli tahlil deyiladi. Ushbu uslub qo’llanilib tuzilgan hisobot qaror qabul qiluvchiga variantlarni baholashni osonlashtiradi, eng yaxshi variantni tanlashda, hamda tahlil qilishga ketadigan vaqtni qisqartiradi. 3. Bahoni shakllantirish bo’yicha qaror qabul qilish (Maxsus buyurtma qabul qilishga relevantli yondashish) Aksariyat xo’jalik yurituvchi subyektlar rahbarlari ko’pincha bozorning o’rtacha bahosidan past, ba’zida esa o’z tannarxidan ham past baholardagi maxsus buyurtmani qabul qilish kerakmi yoki yo’q degan muammoga duch keladi. Bunday buyurtmalar, odatda, ko’p miqdordagi bir xil maxsulotlardan iborat bo’lib, ular ko’tarasiga (masalan, katta konteynerga yoki korobkalarga o’rab joylashtirish) sotiladi. Bunday buyurtmani rahbarlar kutmaganligi sababli, bunday bir martalik buyurtmalar yillik sotish va xarajatlar rejasiga kiritilmagan bo’ladi. Bu buyurtmalar faqat bir martalik, ya’ni aniqrog’i tasodifan sodir bo’lganligi uchun, ular keyingi yillardagi daromad va xarajatlar aniq ma’lumotiga kiritilmaydi. Xo’jalik yurituvchi subyekt ularni faqat ishlab chiqarish quvvati imkon bergandigina qabul qilishi mumkin. Misol: 1. Xo’jalik yurituvchi subyekt sport mahsulotlari (buyumlari) ishlab chiqaradi. Xo’jalik yurituvchi subyektga futbol Federatsiyasidan 30 ming dona to’p tikib berishga va bu to’plarni 500 donadan yashiklarga joylab berishga maxsus buyurtma tushdi. Futbol Federatsiyasi har bir to’p uchun 2.45 p.b. to’lamoqchi. 2. Buxgalter quyidagi ma’lumotlarni tayyorladi: ¨ Ishlab chiqarish (yillik) hajmi - 410 000 to’p; ¨ Ishlab chiqarish hajmi (max) - 450 000 to’p; ¨ Qo’shimcha yana quyidagi ma’lumotlar bor: Bir dona mahsulot xarajati so’m (p.b.) 1. Material sarfi 0.90 2. Ish haqi 0.60 3. Umumishlab chiqarish xarajatlari: a) o’zgaruvchani b) doimiysi 0.50 0.25 4. O’rash-qadoqlash 0.30 5. Reklama xarajatlari 0.15 6. Boshqa tijorat va ma’muriy boshqaruv xarajatlari 0.30 JAMI 3.00 Bir dona to’pning sotish bahosi 4.00 Eshiklarning umumiy xarajati 2500 ? X o’jalik yurituvchi subyekt futbol federatsiyasi buyurtmasini qabul qilishi kerakmi, yo’qmi? Birinchi qarashda bu maxsus buyurtmani qabul qilish kerak emas degan taassurot paydo bo’ladi, chunki bu to’pga taklif qiliniyotgan 2,45 p.b. narx nafaqat korporatsiyaning doimiy narxi (4,00)dan past, u to’pning to’liq tannarxi (3,00) dan ham pastdir. Lekin bunday xulosa bilan shoshilmaslik lozim. Ikki mumkin bo’lgan variantlar – maxsus buyurtmasiz va maxsus buyurtmani hisobga olgan holdagi variantlarni qiyosiy tahlil qilish zarur bo’ladi. Buyurtmaning taqqoslama tahlili Buyurtmali (410 000) Buyurtmasiz (440 000) 1. Sotishdan tushum 1 640 000 1 713 000 2. O’zgaruvchan xarajatlar: a) materiallar b) ish haqi v) o’zgaruvchan UICHX g) o’rash, qadoqlash 369 000 246 000 205 000 123 000 396 000 264 000 220 000 125 500 Jami o’zgaruvchan xarajatlar 943 000 1 005 500 3. Marjinal foyda, (1-2) 697 000 708 000 4. Doimiy xarajatlar: a) umumishlab chiqarish xarajati b) reklama v) tijorat va ma’muriy boshqaruv xarajatlari 100 000 60 000 120 000 100 000 60 000 120 000 Jami doimiy xarajatlar 280 000 280 000 Soliqqacha bo’lgan foyda, (3-4) 417 000 428 000 Qaror: Buyurtmani qabul qilish kerak, chunki u foydani 11 000 p.b. ko’paytiradi. Tahlil ko’rsatadiki, agar maxsus buyurtma qabul qilinsa, faqatgina to’g’ri materiallar, to’g’ri mehnat sarflari, o’zgaruvchi umumishlab chiqarish xarajatlari hamda mahsulotlarni o’rash bilan bog’liq xarajatlargina o’zgarar ekan. Mahsulotlarni o’rashqadoqlash xarajatlari ortadi, ammo faqat ko’tara qadoqlash summasigagina (2,500). Barcha qolgan xarajat moddalari ikkala variantda ham o’zgarishsiz qoladi. Buyurtmani qabul qilishdan bo’ladigan sof natija – bu marjinal foyda (shuningdek, soliqqa tortilgunga qadar sof foyda)ning 11.000ga ko’payishidir. Sof foydaning ko’payishi = ((birlik sotuv narxi – o’zgaruvchan ishlab chiqarishning birlik xarajatlari) x birliklar soni) – maxsus buyurtmaning o’rashqadoqlash xarajatlari = ((2,45 - 2,00) x 30,000 birlik)- 2,500= 13,500- 2,500=11,000. Shunday qilib, tahlil buyurtmachining ushbu taklifi qabul qilinishi mumkinligini ko’rsatadi. Maxsus buyurtmani qabul qilish haqidagi qarorni qabul qilishda hisob- kitoblar uchungina marjinal foyda usulidan foydalanish mumkin. Marjinal yondashuv - foyda miqdorining o’zgaruvchan xarajatlar o’zgarishi bilan o’zgarish samarasini yaqqol namoyish qiladi. q Shu borada rahbarlar uchun tayyorlangan tahlil ma’lumotlarida yuqorida ko’rib chiqilganidek har bir pozitsiya bo’yicha o’zgarishlarni ko’rsatadigan yana bir grafa qilish mumkin, u holda hisobot yanada tahlilbop bo’ladi. Shu bilan birgalikda, rahbariyat uchun ma’lumotlar bazasini imkon qadar soddalashtirish maqsadida, tahlil ma’lumotlarini xarajatlarning barcha moddalari bo’yicha emas balkim faqat o’zgarish ro’y bergan xarajat moddalari bo’yicha ham tuzish mumkin. Xususan, maxsus buyurtma tahlil qilingan bo’lsa, mavjud ishlab chiqarish imkoniyatlari darajasida doimiy xarajatlarning barchasi odatda o’zgarmaydi, demak, ular relevant emas va ularni umuman tahlil ma’lumotlaridan chiqarib tashlash mumkin. Boshqa tomondan, agar zarur operatsiyalarni bajarish uchun qo’shimcha doimiy xarajatlar talab qilinsa, unda ular mazkur qarorga relevant bo’lib qoladi. Relevant doimiy xarajatlarga misol qilib qo’shimcha uskunalar sotib olish, binoning ijara xarajatlarini oshirish, xizmat ko’rsatish, sug’urta va nazorat uchun xarajatlarni ko’rsatish mumkin. Shunday qilib, maxsus buyurtma muammosida barcha o’zgaruvchan xarajatlar, odatda, relevant xarajatlardir, doimiy ishlab chiqarish xarajatlari va barcha tijorat, umumiy va ma’muriy xarajatlar norelevant xarajatlar bo’lib, biz ularni yuqoridagi misolda ko’rib chiqdik. Ammo shuni e’tiborga olish lozimki, har doim ham bunday bo’lavermaydi. Doimiy xarajatlar relevant bo’lishi ham mumkin, biz buni oldingi misollarda ko’rdik. Shuningdek, o’zgaruvchan xarajatlar ham doim relevant bo’lavermaydi. Bunga ko’rilayotgan variantlar bo’yicha o’zgarmaydigan tijorat xarajatlari, mahsulotni tashishga, agar u xaridor hisobidan amalga oshirilsa, sarflangan xarajatlar kabilarni misol qilib ko’rsatsa bo’ladi. Umuman, doimiy xarajatlarning relevantligi reja davrlari bilan belgilanadi. Uzoq kelajakda deyarlik barcha xarajatlar o’zgaruvchan bo’ladi. Agar vaqt borasida pullarning har xil narxini e’tiborga oladigan bo’lsak, unda barcha kutilayotgan kelajakdagi daromad va xarajatlar shu miqdorda, ammo vaqt bo’yicha farq qiluvchi, relevant bo’lib qoladi. 4. Mahsulot tarkibini chegaralovchi omillar asosida aniqlash (Mahsulotning qaysi turini ishlab chiqarish lozimligini aniqlash jarayoniga relevantli yondashish) Cheklangan ishlab chiqarish quvvatlari sharoitida ishlab chiqarish dasturlarini shakllantirish borasida, masalan, kishi-soat yoki mashina-soat, ko’pincha eng ko’p foyda beradigan, ma’lum bir mahsulot (xizmat, buyurtma) turini tanlashga to’g’ri keladi. Ko’proq foyda ko’rish uchun qaysi mahsulot va mahsulotlarni ishlab chiqarish (sotish)ni aniqlashda marjinal yondashuvdan foydalanish yaxshi natija beradi. Avalambor, buxgalter har qaysi mahsulot uchun marjinal foydani aniqlab olishi shart, so’ng esa cheklangan resurs birligiga marjinal foydani hisoblab chiqishi lozim. Shunday qilib, cheklangan resurs sharoitida kompaniyaning foydani ko’paytirish mezoni bo’lib ushbu resurs birligiga bo’lgan eng ko’p marjinal foyda hisoblanadi. Amaliyotdagi ko’p hollarda bitta emas, balki bir necha cheklovli omilllar mavjud bo’ladi. Ana shunday hollarda foydani ko’paytirish (maksimallashtirish) yoki kamaytirish (minimallashtirish) masalasi chiziqli dasturlash modeli yordamida amalga oshiriladi. Boshqaruv hisobida chiziqli dasturlash modelini keyingi boblarda ko’rib chiqamiz. Xo’jalik yurituvchi subyekt ikkita mahsulotning birini ishlab chiqarishi lozim Mahsulot turi A B Bir donasining bahosi 20 30 Bir donaning o’zgaruvchan xarajati 14 18 Bir donaning marjinal foydasi 6 12 Marjinal foyda darajasi 30 (6:20)x100 40 (12:30)x100 1 Misolda «B» mahsulot ko’proq foyda keltirishi ko’rinib turibdi. 2. Faraz qilaylik, yillik ishlab chiqarish hajmi 1000 mashina-soat bo’lib, bir soatda «A» mahsulotdan 4 dona va «B» mahsulotdan 1 dona ishlab chiqarish mumkin. U holda: Mahsulot turi A B Bir soatda ishlab chiqiladigan mahsulot soni 4 1 Bir dona mahsulotga to’g’ri kelayotgan marjinal foyda (oldingi jadvaldagi) 6 12 Bir soatga to’g’ri keladigan marjinal foyda 24 12 1000 soatga to’g’ri keladigan marjinal foyda 24 000 12 000 Qaror: Ko’rinib turibdiki, «B» mahsuloti emas, «A» mahsulotni ishlab chiqarishni joriy qilish lozim. Ishlab chiqarish bo’linmalari rahbariyati ko’pincha u yoki bu mahsulotni o’zi ishlab chiqarish yoki chetdan ayrim qismlarini, yoki barchasini to’liq sotib olish muammosiga duch keladilar. Bu hamma ishlab chiqarish uchun umumiy katta muammodir, chunki bu yig’uv operatsiyalarini bajarishni talab qiladi. “Sotib olish yoki ishlab chiqarish” qarorining asosiy muammosi – bu bunday qarorga relevant barcha xarajat va daromad elementlarini belgilashdan iboratdir. 5. Biznes tarkibini o’zgartirish (restruktrizatsiya) bo’yicha qaror qabul qilish (Sotib olish kerakmi? yoki o’zimiz ishlab chiqarishimiz ma’qulmi? qarorini qabul qilishga relevantli yondashish) Mahsulotlarni butlash uchun yig’uv operatsiyalari talab qilinadigan “sotib olish yoki ishlab chiqarish” qarorini tanlash nafaqat ularni tayyorlashdagi tannarx va xarid narxlar to’g’risidagi ma’lumotlarni taqqoslash, balki, asosan bunday holatda bo’sh qoladigan uskuna va boshqa ishlab chiqarish resurslaridan muqobil foydalanishini chuqur tahlil qilishga asoslangan bo’lishi talab qilinadi. Misol : Xo’jalik yurituvchi subyekt tayyorlayotgan detali bo’yicha quyidagi ma’lumot mavjud: Ko’rsatkichlar Detal tannarxi (p.b.da) Jami 10000 detalga bir dona detalga 1. To’g’ri material xarajati 15000 1.5 2. To’g’ri ish haqi 12000 12.0 3. O’zgaruvchan umumishlab chiqarish xarajatlari 60000 6.0 4. Doimiy umumishlab chiqarish xarajatlari 750000 7.5 Jami xarajatlar 270000 27.0 Shunday detalni 24.0 p.b.da sotib olishga taklif mavjud, ya’ni sotib olish imkoniyati bor. Sotib olish kerakmi? yoki o ‘ zimiz ishlab chiqarishimiz ma’qulmi? qarorini qabul qilishga relevantli yondashish Ishlab chiqarish Sotib olish Qimmatbaho jihozlar sotib olish zarurati Mahsulot ishlab chiqarish bo ‘ yicha o ‘ zgaruvchan Jihozni ta’mirlash va unga xizmat qilish xarajatlari Mahsulotni (qism, detalni) sotib olish bahosi Shu tadbir natijasida bo ‘ shagan jihozlarni ijaraga berishdan tushadigan tushumlar Shu detalni xo’jalik yurituvchi subyekt o’zi ishlab chiqarish kerakmi (27.0 p.b.) yoki sotib olishi lozimmi (24.0 p.b.) - ? Faraz qilaylik, 75000 p.b.dagi doimiy umumishlab chiqarish xarajatlarining 45000 p.b.dagisi qanday qaror qabul qilinishidan qat’iy nazar o’zgarmaydi. Bular, bor jihozlarning amortizatsiyasi, mol-mulk solig’i, sug’urta to’lovlari, sex boshqaruv apparati xodimlarining ish haqi va sh.k. Shu holda har bir mahsulotga to’g’ri keladigan norelevant xarajatlar 4,5 p.b.ga teng (45000:10000). T/r Relevantli ko’rsatkichlar Xarajatlar: jami bir dona detalga ishlab chiqarish sotib olish ishlab chiqarish sotib olish 1. Sotib olish xarajati 240000 24 2. To’g’ri material xarajati 15000 1.5 3. To’g’ri ish haqi xarajati 12000 12.0 4. O’zgaruvchan umumishlab chiqarish xarajatlari 60000 6.0 5. Doimiy umumishlab chiqarish xarajatlari 30000 3.0 Jami xarajatlar 225000 240000 22,5 24,0 Farqi: ishlab chiqarish foydasiga 15000 1.5? Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. «O‘zbekiston Respublikasida tadbirkorlik to‘g‘risida»gi Qonun. – T., 15.02. 1991. 2. O‘zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Qonuni – Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining axborotnomasi, 2000 йил , 5-6 – son. 3. Bobojonov O., Junaniyozov K. “Boshqaruv hisobi” darslik – T., TDIU, 2005 y., 368 bet. 4. Гудушаури Г.В., Литвак Б.Г. Управление современным предприятием. – М.: ЭКМОС, 1998. 5. Друкер П. Стратегическое управление предприятием. – М.: Дело, 2000. 6. Забелин П.В., Моисеева Н.К. Основы стратегического управления. – М.: Информационно-внедренческий центр «Маркетинг», 1998. 7. Кратко И.Г. Международное предпринимательство: Учебное пособие. – М.: ИНФРА-М, 2001, 272 б.

O'xshashlar

Boshqaruv qarorlarini qabul qilish. Mavzuning maqsadi
Korporativ boshqaruvning - boshqaruv qarorlarini optimallash va modellashtirish
Menejmentda qaror qabul qilish
Tadbirkorlik qarorini qabul qilish.
Boshqaruv mehnatini tashkil qilish