Бошқарув таҳлилининг предмети, методи ва махсус усуллари - Iqtisodiyot - Referatlar

Бошқарув таҳлилининг предмети, методи ва махсус усуллари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

241.5 KB

Ko'chirib olish

Бошқарув таҳлилининг предмети, методи ва махсус усуллари Режа: 1. Бошқарув таҳлилининг предмети 2. Бошқарув таҳлилининг методи 3. Бошқарув таҳлилининг махсус усуллари * 4. Бошқарув таҳлилида қўлланиладиган иқтисодий-математик усуллардан фойдаланиш йўллари * Иљтисодий таќлилда љњлланиладиган усуллар М.Љ.Пардаевнинг «Иљтисодий таќлил назарияси» дарслигида (Зарафшон, 2001) атрофлича ёритилган.

Бозор муносабатлари шароитида бошқарув таҳлили вужудга келиш билан бирга унинг назарий ва амалий масалалари шаклланмоқда. Бунинг муҳим йўналишларидан бири унинг предметидир. Бошқарув таҳлиилнинг предмети деганда хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг ҳисоб ва ҳисоботлар ҳамда ҳисобдан ташқари маълумотлар асосида, бизнес- режанинг асосланганлигини, меҳнат, моддий ва молиявий ресурсларидан оқилона фойдаланиш натижасида ички хўжалик резервларини аниқлашни, буларнинг барчасини иқтисодий кўрсаткичлар тизимида ифодалаш орқали уларни тизимли ўрганишни барча омилларнинг таъсирини ҳисоблашни таъминлаш тушунилади. Иқтисодий таҳлил ўз мазмуни жиҳатдан турличадир. Таҳлилнинг 2 хил йўналиши мавжуд: молиявий-иқтисодий ва техникавий – иқтисодий. Молиявий – иқтисодий таҳлилда бизнес режанинг бажарилишига таъсир кўрсатувчи (техника, технология, ишлаб чиқаришни ташкил этиш каби) омиллар ўрганилади. Техник – иқтисодий таҳлилда эса, техника ва технология ҳамда ишлаб чиқаришни ташкил этишга оид ҳамма масалалар ҳар томонлама ва чуқур ўрганилиб, унинг ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишга кўрсатган таъсири ҳам аниқланади. Шунинг учун техник – иқтисодий таҳлил корхоналардаги мавжуд барча резервларни тўла ва ҳар – томонлама аниқлаш имконини беради. Ушбу масалаларнинг барчаси бошқарув таҳлилида ҳам ўрганилади. Таҳлил корхона ва унинг бўлинмалари фаолиятининг ҳамма томонларини ўз ичига олган умумий ҳамда ишнинг қандайдир бирор томони ёки корхонанинг бир неча бўғинларини ўз ичига олган танлама (тематик) турларга бўлинади. Шунингдек, йирик масалаларга бағишланган, корхонанинг кундалик ишини ўрганишга ва ички имкониятларини топишга қаратилган тезкор таҳлил ҳам кенг қўлланилади. Текшириладиган объектлар ва бошқарув бўғинларига қараб таҳлил ишчи ўрни, бўлинма, цех, корхона ва тармоқлар бўйича ҳамда тармоқлараро таҳлилларга бўлинади.

Таҳлилда резервларни аниқлаш кўлами қуйидагилардан иборат: корхона ичидаги ва корхоналараро, тармоқ ичидаги ва тармоқлараро резервлар. Қабул қилинадиган қарорларнинг характерига қараб, таҳлил қуйидагиларга бўлинади: дастлабки, тезкор, якуний ва истиқболли. Булардан назарий ва амалий жиҳатдан энг такомиллашгани – якуний таҳлил ҳисобланади (корхоналарнинг ҳисоботига асосан ўтказиладиган таҳлил). Таҳлилнинг турлари ва шакллари тўғрисида М.Қ.Пардаевнинг «Иқтисодий таҳлил назарияси» дарслигида (Самарқанд, «Зарафшон», 2001) тўлиқ маълумотлар келтирилган. Таҳлил ўтказиш муддатлари (ҳар куни, ҳар хафта, бир ойда, чоракда ва бир йилда) ёки зарур бўлишига қараб аҳён-аҳёнда олиб борилиши мумкин. Таҳлил ўтказишнинг 3 босқичи мавжуд: 1. Корхона фаолиятининг умумий иқтисодий натижаларини кўриб чиқишдан бошлаш, чунки у ишнинг самарадорлигини аниқлаш, ўтган даврларга нисбатан ўзгаришларни, шунингдек бир корхона ишини бошқаси билан таққослаш ҳамда корхона фаолиятининг бошқа томонларини билиш имконини беради; 2. Бизнес-режанинг бажарилиш даражасига таъсир этувчи энг муҳим омилларни ўрганиш натижасида ички хўжалик резервларини аниқлаш; 3. Таҳлилий ўрганишлар натижаларини умулаштириш ва шу асосда бутун резервларни ўз ичига олган йиғма резервларни ҳисоблаш (комплекс резервлар). Таҳлилларнинг турлари ва босқичларини тўлиқ амалга ошириш учун унинг усулларидан ва услубларидан самарали фойдаланишни тақоқо қилади. 2.2. Бошқарув таҳлилининг методи

Бошқарув таҳлилнинг методологик асослари диалектик билиш назарияси ва иқтисодий назария фанларининг қобилиятларига таянади. Шу жиҳатдан унинг методига қуйидаги таърифни бериш мумкин. Бошқарув таҳлилининг методи деганда, бизнес-режанинг бажарилишига ва маҳсулот ҳажмининг ўсишига таъсир кўрсатувчи омиллар тизимини ҳисоб, ҳисобот ва ҳисобдан ташқари маълумотлар асосида махсус усулларни қўллаб комплекс тарзда ўрганиш, ўлчаш ва умумлаштириш орқали амалга ошириш тушунилади. Маълумки таҳлил қилинаётган объектнинг фаолиятига ички ва ташқи омиллар таъсир кўрсатади. Шуни таъкидлаш лозимки, таҳлилда омиллар деганда, у ёки бу иқтисодий кўрсаткичга ижобий, ёки салбий таъсир кўрсатувчи фаол ҳаракат қилувчи кучлар назарда тутилади. «Сабаб» термини «Омил» терминига нисбатдан кенг кўламда қўлланилади. Сабаб омиллар тизимига нисбатдан кенгроқ маънога эга. Хўжалик юритиш самарадорлигини ошириш имконини аниқлашда ижобий таъсир этувчи омиллар харакатини кучайтириш ва уларнинг салбий таъсирини тугатиш резервлар деб аталади. Корхонанинг хўжалик фаолиятини таҳлил қилиш жараёнида дедуктив ва индуктив, анализ ва синтез усуллари бирга олиб борилади. Дедуктив усул асосан молиявий – иқтисодий таҳлилда қўлланилади. Бунда аввало хўжалик фаолиятини белгиловчи умумий кўрсаткичлар ўрганилиб, сўнгра улар бўлакларга бўлинади. Кўрсаткичларни бўлакларга бўлиш аслини олганда таҳлил демакдир. «Анализ» (таҳлил) грекча сўздан олинган бўлиб, бир бутунни қисмларга бўлишни ифодалайди, сўнгра эса умулаштирилган маълумотлар асосида резервларни йиғма ҳисобини аниқлаш – синтез деб аталади. Индуктив усул кўпинча техник-иқтисодий таҳлилда қўлланилади, яъни аввал айрим олинган иш бўғинларида кўрсаткичлар ҳар томонлама текширилиб, сўнгра ана шу конкрет кўрсаткичлардан корхонанинг хўжалик

фаолиятини белгиловчи умумлашган иқтисодий кўрсаткичлар даражасига чиқилади. Шундай қилиб, иқтисодий таҳлилнинг методи мазкур предметни ўрганиш жараёнига умумий жиҳатдан ёндошишдир. Шу сабали таҳлил методини унга бўйсунувчи махсус методик усуллари билан аралаштириб бўлмайди. Зеро, аниқ шарт-шароит натижасида у ёки бу усулларни ўзгариш эҳтимолдан ҳоли эмас. Шу жиҳатдан бошқарув таҳлилни ўзига хос характерли хусусиятларга эга. Хўжалик фаолиятига таъсир қилувчи техника, технология, ишлаб чиқаришни ташкил қилиш ва бошқа барча омилларни текширишни тизимли ва комплекс тарзда ўтказишга ёндошиш, таҳлил методининг энг муҳим хусусиятларидан бири бўлиб ҳисобланилади. Бу ўринда тизимли таҳлилни комплекс таҳлил билан алмаштириш асло мумкин эмас. Объектни иерархик усул (бўйсуниш тартиби) орқали бошқариш, масалан цех корхонанинг, корхона бирлашманинг, бирлашма тармоқнинг бир қисми ва ҳоказо, сифатида ўрганиш тизимли таҳлилга мисол бўлади. Дарвоқе, иқтисодий таҳлил ва хўжалик фаолиятини таҳлил қилиш бир гап эмас. Хўжалик фаолиятини таҳлил қилиш иқтисодий таҳлилнинг бир бўлаги ҳисобланилади. Иқтисодий таҳлилни бошқаришнинг учала даражаси билан боғлиқ (халқ хўжалиги, тармоқ, корхона) хўжалик фаолиятини таҳлил қилиш эса фақат учинчи даражадаги бошқариш билан боғлиқ. Хўжаликнинг ривожланишига таъсир этувчи омилларни ўлчаш орқали бизнес-режанинг бажарилиши, хўжаликни бошқаришнинг самарадорлиги ҳамда корхона фаолиятидаги асосий ва хал этувчи масалалар аниқланади. Таҳлил натижаларини умумлаштириш орқали корхонани хўжалик юритиш борасидаги фаолиятига баҳо берилади ҳамда барча резервларнинг йиғма ҳисоби аниқланади. Таҳлил методининг ўзига хос характерли хусусиятларидан яна бири – иқтисодий кўрсаткичларнинг ҳар томонлама бир-бирлари билан сабабий боғланишда эканлигидир. Бу борада таҳлилнинг вазифаси ана шу сабабларни

аниқлашдир. Шуни таъкидлаш лозимки, ҳатто айрим олинган иқтисодий кўрсаткичларга бир қанча сабаблар таъсир кўрсатади. Бинобарин, бу сабабларнинг ҳаракатини аниқлаш жуда ҳам мураккабдир. Шу сабабли асосий ва ҳал қилувчи сабаб ва омилларнинг таъсирини аниқлаш муҳим аҳамиятга эга. Шундай қилиб, таҳлилнинг дастлабки шарти хўжалик фаолиятига таъсир этувчи сабабларни иқтисодий белгиларга қараб тўғри туркумлаш ҳисобланади. Масалан: товар маҳсулоти ҳажмининг ўсиш суръатига таъсир этувчи омиллар 4 гуруҳга бўлиб ўрганилади: 1) меҳнат билан боғлиқ омиллар. Бунга корхонанинг ходимлар билан таъминланиши, иш вақтидан фойдаланиш ва меҳнат унумдорлиги киради; 2) меҳнат воситалари омилларига эса корхонанинг асосий воситалар билан қай даражада таъминланганлиги, уларнинг хажми, тузилиши, ўсиш суръатлари, техник ҳолати ва улардан фойдаланишнинг самарадорлик даражаси сингари масалалар киради; 3) меҳнат предметлари омилларига корхонанинг хом ашё ва асосий материаллар билан таъминланганлиги ва улардан фойдаланиш самарадорлик даражаси каби масалалар киради; 4) номоддий активлар билан боғлиқ омиллар. Бу омиллар моддий бўлмасада моддий ресурслар сингари корхонага фойда келтириши мумкин. Омилли таҳлилда ушбу гуруҳ омиллар ҳам маҳсус гуруҳга ўрганилиши лозим. Юқорида санаб ўтилган омиллар ўзига хос мустақил маънога эга бўлиши билан бирга ўзаро бир-бири билан узвий равишда боғлангандир. Бинобарин, бу омилларнинг таъсирини механик тарзда бир-бирга асло қўшиб хам бўлмайди. Чунончи, меҳнат унумдорлиги ўсиши ишчилар малакаси ва иш вақтидан самарали фойдаланишга боғлиқ (меҳнат омиллари). Сўнгра меҳнат унумдорлиги ишлаб чиқариш қувватларидан фойдаланиш даражасига (меҳнат қуроллари омиллари), ҳамда хом ашё ва материаллардан тежамкор ва рационал фойдаланишга (меҳнат предметлари омиллари) боғлиқ. Ўз навбатида хар бир омил яна таркибий қисмларга бўлинади. Чунончи, меҳнат омиллари – миқдор ва сифат кўрсаткичларидан

иборат. Бу ерда миқдор кўрсаткичларга ишчиларнинг ўратача рўйхатдаги сони кирса, сифат кўрсаткичига меҳнат унумдорлиги даражасининг ўсиши мисол бўлади. Сўнгра, бир ишчига тўғри келадиган йиллик меҳнат унумдорлиги: бир ишчи томонидан бир йилда ишлаган ўртача киши кунларига; ўртача иш кунининг узунлигига; бир ишчига тўғри келувчи ўртача бир соатлик меҳнат унумдорлигига боғлиқ. Кўриниб турибдики, бир кўрсаткич иккинчи бир кўрсаткич билан узвий равишда боғланишда бўлиб, ўзига хос бир бутун занжирсимон шакл ҳосил қилар экан. Масалан, натижа (У) билан омиллар (Х i ) ўртасидаги боғлиқликни олайлик. Бу қуйидаги формула билан аниқланади: У = Х 1 · Х 2 · Х 3 · Х 4 =  n i1 Х i ; Бунда: У – натижа кўрсаткичи; Х-лар – омиллардир. Буларнинг ҳаммаси иқтисодий жараёнларнинг бир-бири билан диалектик боғлиқликда эканлигини кўрсатади. Бу боғлиқлик бошқарув таҳлили учун методологик асос бўлиб хизмат қилади. 2.3. Бошқарув таҳлилининг махсус усуллари * Бошқарув таҳлилининг усуллари ҳам иқтисодий таҳлил усуллари сингари корхоналар фаолиятини таҳлил қилишда кенг қўлланилади. Шулардан энг асосийлари қуйидагилардир: 1. Таққослаш усули – корхона фаолиятини таҳлил қилишнинг энг асосий методидир, зеро барча тафовутлар таққослаш орқали аниқланади. Таққослаш усуллари қуйидагиларда намоён бўлади: а) ҳақиқатдаги кўрсаткичларни бизнес-режа даражасидаги кўрсаткичлар билан таққослаш натижасида бизнес-режанинг бажарилиш даражаси ва сифати аниқланади; * Иљтисодий таќлилда љњлланиладиган усуллар М.Љ.Пардаевнинг «Иљтисодий таќлил назарияси» дарслигида (Зарафшон, 2001) атрофлича ёритилган.

б) жорий йилдаги амалдаги кўрсаткичларни ўтган давр ҳисоботи билан таққослаш натижасида ишлаб чиқаришнинг ўсиш (пасайиш) суръатлари аниқланади; в) ишлаб чиқаришда энг мукаммал намунага эга бўлган корхонанинг иқтисодий кўрсаткичи билан мазкур корхонанинг кўрсаткичини таққослаш. Бу ўринда таққослаш комплекс тарзда олиб борилмайди, балки ушбу корхонанинг айрим кўрсаткичлари билан таққосланади. Масалан, дастгоҳдан фойдаланиш коэффициенти ёки айтайлик, моддий ресурслардан фойдаланиш даражаси бўйича. Хозирги вақтда саноат корхоналарида таққослама таҳлил методи катта аҳамиятига эга бўлмоқда. Бу метод илғор ишлаб чиқариш тажрибаларини ёйиш мақсадида алоқадор бўлган турли корхоналар ишининг техник-иқтисодий кўрсаткичларини таққослаб кўришга асосланади. г) корхона ишининг якуни, илғор техник –иқтисодий нормалар, ўтган давр ҳисоботи, айрим даврларда қилинган ишларнинг энг яхши натижалари, ушбу корхонанинг илғор участкаларидаги иш натижалари, корхона ҳамда ушбу тармоқдаги илғор ишчиларнинг иш натижалари билан таққосланади; д) ушбу корхонанинг кўрсаткичлари тармоқ бўйича аниқланган ўртача кўрсаткичлар билан таққосланади. Бунда корхонанинг тармоқ миқёсида тутган ўрни белгиланади. 2. Гурухлаштириш. У ҳар қандай ижтимоий-иқтисодий текширишнинг ажралмас қисми бўлиб ҳисобланади. Гуруҳлаштириш, айниқса амалий жиҳатдан ишлаб чиқаришда кенг қўлланилади. Масалан, юқорида таъкидланганидек, товар маҳсулотини ишлаб чиқаришга таъсир қилувчи омилларни гуруҳлаштириш (меҳнат, меҳнат воситалари ва меҳнат предметлари омиллари) мисол бўлади. Груҳлаштириш яна ташқи ва ички омиллар, умумий ва индивидуал омиллар каби белгилари бўйича ҳам амалга оширилади.

3. Етакчи звенони ажратиб қўйиш методи. Корхона фаолияти таҳлил қилинаётган вақтда ниҳоятда кўп воқеа ва ҳодисалар учрайдики, уларни тўла таҳлил қилиш имкони йўқлиги учун бу усулдан фойдаланилади. Масалан, юқорида айтиб ўтилганидек, меҳнат унумдорлиги даражасига кўп омиллар таъсир кўрсатади, бироқ ишлаб чиқариш шароитида фақат икки ёки ундан кўп етакчи омиллар билан чекланиш мумкин. Буларни ҳал қилувчи аҳамиятга молик бўлган ходимларнинг малака даражасини, техника тараққиётини ишлаб чиқаришни ихтисослаштириш даражалари билан аниқлаш кифоядир. Бу усул у ёки бу ҳодисаларнинг сабабини аниқлашдан ташқари техникани ҳамда ишлаб чиқаришни ташкил этишни янада такомиллаштириш вазифаларини муваффақиятли ҳал этиш имконини беради. 4. Мутлақ ва нисбий миқдорлар. Мутлақ миқдорлар орқали иқтисодий кўрсаткичларнинг умумий ҳажми аниқланади. Нисбий кўрсаткичлар эса бизнес-режанинг бажарилиш даражасини ва ишлаб чиқаришни ривожлантириш суръатини белгилайди. Мутлақ миқдор хўжалик юритишнинг самарадорлигини ҳар вақт ҳам белгиламайди. Масалан, ишлаб чиқариш борасида барча шарт-шароити нуқтаи – назаридан тенг бўлган 1- корхона, айтайлик ўтган йилга нисбатан ҳақиқатда 200 минг сўмга кўп фойда олди, 2-корхона эса 150 минг сўм. Бу рақамлардан 1-корхона яхши ишлайди деган хулоса чиқариш мумкин эмас. Шунинг учун нисбий кўрсаткичларга мурожаат этиш даркор. Бу ерда нисбий кўрсаткич рентабеллик даражаси ҳисобланади. Рентабеллик даражаси фойда суммасини асосий ишлаб чиқариш воситалари ва айланма маблағларининг қийматига тақсимланиб, натижани 100 га кўпайтириш билан аниқланади. Демак, 1-корхона бўйича рентабеллик даражаси – 30,5%ни ташкил этсин, 2-корхона бўйича эса – 34,5%ни. Шундай қилиб, 2-корхона 1- корхонага нисбатан самарали ишлаган, чунки у асосий ишлаб чиқариш воситаларидан яхши фойдаланган, оборот маблағларини тежаб сарфлаш натижасида уларнинг айланишини тезлаштирган ва ҳоказо.

5. Динамик методлар. Бу усул муҳим ҳодисалар, жараёнларнинг ҳар бирини ривожланишда деб қараш кераклигини кўрсатади. Демак, бу таҳлил қилиш жараёнида корхона фаолияти ривожланаётганликда олиб қаралади ва бу билан унинг ишидаги айрим ўзгаришлари очилади. 6. Индекслар. Улар ёрдамида маълумотларни қатор йиллар бўйича таққослаш мумкин. Бу ўринда базали ва занжирсимон индекслардан фойдаланилади. Масалан, базали индексга маҳсулот ишлаб чиқариш суръатининг ўсиши мисол бўла олади. Бунда ҳар йили ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажми шу базага нисбатан солиштириб амалдаги баҳода ўтган йилларда ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажми билан таққосланади. Базисли индекс бўйича ҳисоб қилинганда таққослаш учун база (асос) 100га тенг деб олиниб, кейинги кўрсаткичлар ана шу базисли миқдорга фоиз ёки коэффициент ҳисобида олинади. 7. Бартараф этиш (элиминирование) усули. Хўжалик фаолиятига юқорида айтиб ўтилганидек жуда кўп омиллар таъсир қилади: асосий, қўшимча, ташқи ва ҳоказолар. Бу усул ёрдамида ушбу омилларни бир- биридан ажратиб, алоҳида таҳлил қилишга имкон беради. Ушбу усул турли методлар билан амалга оширилади, жумладан, занжирли алмаштириш усулидан ҳам фойдаланиш мумкин. 8. Занжирли алмаштириш методи. Бу усулнинг моҳияти қуйидагилардан иборат, яъни ҳисоб формуласи таркибига кирган ўтган йил доирасидаги айрим олинган миқдорий таркибига айнан шу кўрсаткичларнинг ҳақиқатдаги даражасига кетма-кет алмаштирилади. У ёки бу омилнинг таъсири натижани бир-биридан кетма-кет айириш йўли билан аниқланади: иккинчи ҳисобдан биринчи ҳисоб айрилади, учинчи ҳисобдан иккинчи ҳисоб ва ҳоказо. Биринчи ҳисобдан ҳамма кўрсаткичлар ўтган йил доирасида олинади, сўнгги ҳисобга эса ҳақиқатда бажарилган кўрсаткичлар киритилади. Занжирли алмаштириш усулини қўллаш тартибини товар маҳсулотига таъсир этувчи меҳнат омилларини таҳлил қилиш орқали кўриб чиқишимиз мумкин. Таҳлил учун қуйидаги 2.1-жадвални тузиш тавсия қилинади.

2.1 - Жадвал Занжирли алмаштириш усули Тартиб рақами Ишч илар - нинг ўрта -ча рўйх атда ги сони (ки ши) Бир ишч и томо нида н бир йилд а ишла нган иш куни (кун) Иш куни нинг ўрта ча узун лиги (соат ) Бир ишч и-га тўғр и келу вчи бир соатл ик иш унум и (сўм, тийи н) Товар маҳсу лотни нг қийма ти (минг сўм) 1уст*2 уст*3у ст*4ус т Олди нги ҳисо бга нисб атан фарқ (мин г сўм) Фарқнинг сабаблари Ҳи соб Боғла- ниш А Б 1 2 3 4 5 6 7 1 - ҳ.ўт. й. 1113 ҳ.ўт.й. 238 ҳ.ўт.й. 7,78 ҳ.ўт.й. 3,21 6615 - 2 1 ҳ.ҳ.й. 1085 ҳ.ўт.й. 238 ҳ.ўт.й. 7,78 ҳ.ўт.й. 3,21 6449 -166 Иш кучи билан таъминланманган лиги 3 2 ҳ.ҳ.й. 1085 ҳ.ҳ.й. 226 ҳ.ўт.й. 7,78 ҳ.ўт.й. 3,21 6123,8 25 -325,2 Бир ишчи томонидан ишланган иш кунининг

камайиши 4 3 ҳ.ҳ.й. 1085 ҳ.ҳ.й. 226 ҳ.ҳ.й. 7,73 ҳ.ўт.й. 3,21 6084 -39,36 Ўртача иш куни узунлигининг қисқариши 5 4 ҳ.ҳ.й. 1085 ҳ.ҳ.й. 226 ҳ.ҳ.й. 7,73 ҳ.ҳ.й. 3,65 6905 +821 Соатлик иш унумининг ўсиши х ҳ.ўт.й. – ҳақиқатда ўтган йили х ҳ.ҳ.й. – ҳақиқатда ҳисобот йили Жадвалдан кўриниб турибдики, экстенсив омил – корхонанинг иш кучи билан тўла таъминланмаганлиги (1085-1113= 28 киши), бир ишчи томонидан ишланган ўртача иш кунининг ўтган йилга нисбатан 12 кунга камайиши (226-238) ва иш кунининг ўртача узунлигининг 0,05 соатга (7,73-7,78) камайиши натижасида товар маҳсулотини ишлаб чиқариш 531 минг сўмга камайди (166; 325; 40). Бу камайиш ўрни интенсив омилнинг ўсиши эвазига қопланилди. Бир ишчига тўғри келувчи ўртача соатлик иш унумининг 44 тийинга (3,65-3,21) ошиши натижасида 821 минг сўмлик товар маҳсулоти кўп ишлаб чиқарилди. Дарвоқе, ушбу жадвалдан кўринишича, ишга жалб қилинмаган резервлар ҳажми 531 минг сўмни (166+325+40) ташкил қилади. 9. Таҳлилда кўп қўлланиладиган усул – кўрсаткичларининг ўсиш суръати бўйича фарқини аниқлаш методидир. Таҳлил қилиш учун қуйидаги жадвални хавола этамиз (2.2-жадвал). 2.2 - Жадвал. Ўсиш суръати бўйича фарқлаш Кўрсаткичлар Кўрсаткич- ларнинг ўсиш суръати (%) Ўсиш суръатидаги фарқ (+,-) Маҳсулот ҳажмига таъсири (2 уст*6615/100) минг сўм А 1 2 3 1.Ишчиларнинг 97,5 100-97,5=-2,5 -165

ўртача рўйхат- даги сони 2.Бир йилда ҳамма ишчилар томонидан ишланган киши кунлари 92,4 97,5=92,4=-5,1 -338 3.Бир йилда ҳамма ишчилар томонидан ишланган киши – соатлари 91,8 92,4-91,8=-0,6 -40 4.Товар маҳсулоти 104,4 104,4-91,8=+12,6 +883 Жами - +4,4 +290 х 6615 минг сўм – ҳақиқатда ўтган йилдаги маҳсулот ҳажми Жадвалдан кўринишича, маҳсулот ҳажмига таъсир этувчи меҳнат билан боғлиқ омилларнинг бу усулда ҳисоблаганимизда олинган натижалар занжирли алмаштириш методи бўйича аниқланган натижаларга тенг. 10. Баланс методи – бу усул хом ашё (материаллар) нинг келиши ва ундан фойдаланиш йўналиши ўртасидаги нисбатни аниқлашга, шунингдек иш вақти, ускуналарнинг ишлаш вақти ва бошқалардан фойдаланишни ўрганиш учун хизмат қилади. Юқорида қайд қилинган методлар билан бир қаторда таҳлил қилиш жараёнида бир қатор статистик усуллардан ҳам фойдаланилади. Буларга масалан, ўртача миқдорни аниқлаш, ўртача квадратик тафовутларни ҳисоблаш, корреляция методи, иқтисодий математик методлар кабиларни киритиш мумкин. Булар тегишли равишда статистика дарсларида атрофлича ўрганилади.

2.4. Бошқарув таҳлилида қўлланиладиган иқтисодий-математик усуллардан фойдаланиш йўллари Қўҳна ва қадимий Грециянинг Платон дарвозасига шу сўзлар ёзилган: «Кимда ким математикани билмаса унинг академия дарвозасига киришининг хожати йўқ. Математика – бу фанлар маликасидир. Математика зеҳн ва ақлни машқ қилиш воситасидир». Иқтисодий-математик усулларни иқтисодий таҳлилда қўллаш қуйидагилардан келиб чиққан. 1. Корхоналар сони кун сайин ошиб бораётганлигидан. 2. Ишлаб чиқарладиган маҳсулотларнинг номенклатураси 10 млн. хилдан ошиб кетганлиги ва уларнинг ассортименти эса 1 млрд. хилни ташкил этишидан. 3. Иқтисодиёт жуда ҳам мураккаб иерархия (бўйсуниш) тизимига эгалигидан. 4. Халқ хўжалигининг барча тармоқлари жуда юқори параметрларида ишлатилаётганлигидан, яъни ишлаб чиқариладиган маҳсулот ассортименти ва таркибининг ўзгариши тез суръатлар билан бораётганлигидан. Иқтисодий-математик усулларни таҳлилда қўллашнинг афзалликлари қуйидагилардан иборат: биринчидан, таҳлил этиш муддати тезлашади; иккинчидан, иқтисодий кўрсаткичларнинг ўзгаришига таъсир этувчи омилларнинг улуши (салмоғи) аниқ ҳисобланади; учинчидан, таҳминий ёки ноаниқ ҳисоблашлар ўрнини аниқ рақам ва фактлар эгаллайди. Иқтисодий таҳлилда иқтисодий математик усулларни қўллаш қуйидаги босқичларни ўз ичига олади. - масала шарти белгиланади; - таъсир этувчи омиллар аниқланади; - математик ҳисоблаш усули белгиланади; - эксперимент модель тузилади;

- бевосита ҳисоблашлар бажарилади; - аниқ ечимлар топилади. Иқтисодий кўрсаткичларнинг ўзгаришига таъсир этувчи омилларни аниқлашда интеграл усулини қўллаш . Иқтисодий кўрсаткиларнинг ўзгаришига таъсир этувчи омиллар ва фактлар аниқ ўлчанган ва ҳисобланган бўлиши шарт. Бунга интеграл усулини қўллаш орқали эришиш мумкин. Масалан: товар маҳсулоти хажмининг ўсиш ёки камайишига асосий воситалар қиймати ва ундан самарали фойдаланиш таъсирини қуйидаги мисолда интеграл усули орқали аниқлаймиз. 2.3 - Жадвал Товар маҳсулоти ўзгаришига алоҳида омиллар таъсирини интеграл усул билан ҳисоблаш Кўрсаткичлар Шарт- ли белги Ҳақиқат- да ўтган йили (о) Ҳақиқа тда жорий йили (1) Ўзга- риши (+ , -) 1. Товар маҳсулоти, минг сўм N 5254 5224 -30 2. Асосий воситаларнинг йиллик ўрта қиймати, минг сўм F 4430 5844 +1414 3. Асосий воситанинг самарадорлиги [1қ. х 2қ], сўм N F 1,1860 0,8939 -0,2921 Жадвалдан кўринишича, ҳақиқатда ҳисобот йили товар маҳсулоти хажми ҳақиқатда ўтган йилга нисбатан 30 минг сўмга камайган. Бунга қуйидаги омиллар таъсир кўрсатган. 1. Асосий воситаларнинг йиллик ўртача қийматининг ўзгариши (экстенсив омил). У қуйидаги формула орқали аниқланади:  N F = NF 0   F + 2 F NF  

 N F = 1,1860 х 1414 + 2 1414 х (-0.2921) = +1470 минг сўм 2.Асосий воситалар самарадорлигининг ўзгариши. У қуйидаги формула орқали аниқланади.  N NF = F 0   NF + 2 0 F NF    N NF = 4430 х (-0.2921) + (-0.2921) х 1414 =- 1500 минг сўм 2 3. Иккала омилнинг йиғиндиси:  N =  N F +  N NF = 1470 + (-1500) = -30 минг сўм. Демак, товар маҳсулоти ишлаб чиқаришининг 30 минг сўмга камайиши асосий воситалардан фойдаланишни ёмонлашганлиги сабабли содир бўлган, бунинг таъсирида товар маҳсулоти ишлаб чиқариш 1500 минг сўмга камайган, лекин асосий воситалар қийматининг ўсиши натижасида маҳсулот хажми 1470 минг сўмга кўпайган. Бошқарув таҳлилида корреляция ва регрессия усулларининг қўлланилиши. Корреляция ва регрессия усуллари икки ва ундан ортиқ кўрсаткичларнинг ўзгариши бир-бири билан қанчалик боғланганлигини ҳисоблашда қўлланилади. Бунда қорреляция коэффициенти 0 дан 1 гача ўлчамни ифода этади. Агар корреляция коэффициенти 0 га тенг бўлса, у ҳолда ўрганиладиган кўрсаткичлар ўртасида ҳеч қандай боғлиқлик йўқлигини кўрсатади. Агар корреляция коэффиценти 1 га тенг бўлса, у ҳолда ўрганиладиган кўрсаткичлар ўртасидаги боғлиқлик тўлиқ бўлади, яъни функционал бўлади.

2.4 – Жадвал Асосий восита билан қуролланганлик ва меҳнат унумдорлиги ўртасидаги боғлиқлик Тартиб рақами Асо- сий во- сита билан қурол- ланиш (минг сўм) (Х) Бир ишчига тўғри келувчи меҳнат унумдо рлиги, (минг сўм) (У) Ўртача қаторда н фарқ  Х=Х- Х Ўртача У қаторда н фарқи  У= Ӯ - У Фарқла рнинг кўпайт маси  Х х  У Х қатор- нинг квадрат фарқи  Х 2 У қатор- нинг квадрат фарқи  У 2 А 1 2 3 4 5 6 7 1 0,10 2,5 0,45 1,35 0,6075 0,2025 1,8225 2 0,20 2,8 0,35 1,05 0,3655 0,1225 1,1025 3 0,30 2,9 0,25 0,95 0,2375 0,0625 0,9025 4 0,40 3,7 0,15 0,15 0,225 0,0225 0,0225 5 0,50 3,9 0,05 -0,05 -0,0025 0,0025 0,0025 6 0,60 4,3 -0,05 -0,45 0,0225 0,0025 0,2025 7 0,70 3,8 -0,15 0,05 -0,0075 0,0225 0,0025 8 0,80 4,5 -0,25 0,65 0,1625 0,0625 0,4225 9 0,90 4,9 -0,35 -1,05 0,3675 0,1225 1,1025 10 1,00 5,2 -0,45 -1,35 0,6075 0,2025 1,8225 Сумма 5,50 38,5 0,00 0,00 2,3850 0,8250 7,4050 Ўртача миқдори -0,55 3,85 - - - - - Қуйидаги жадвал маълумотлари асосида корреляцион – регрессион усулдан фойдаланиб, ишчиларнинг асосий воситалар билан қуролланиш ва бир ишчига тўғри келувчи меҳнат унумдорлиги ўртасидаги боғланишни кўришимиз мумкин.

Ишчиларнинг асосий воситалар билан қуролланиш ва бир ишчига тўғри келувчи меҳнат унумдорлиги даражаси ўртасидаги корреляция коэффициентини қуйидаги формула орқали ифода этилади: Rxy =405,7 8250,0 385,2 ) ( 2 2        У Х У Х = 0.97 Демак, асосий воситалар билан қуролланиш ва меҳнат унумдорлиги ўртасидаги боғлиқлик тўла (функционал) эканлигидан далолат беради. Омиллар тизимини детерминаллашган моделларда акс эттириш Омиллар тизимини модделлаштиришда иқтисодий кўрсаткичларнинг ўзгаришига таъсир қилувчи барча омилларни модел тизимига киритиш керак. Масалан, аванслаштирилган воситаларнинг рентабеллик даражаси баҳо миқдорига, баҳо ўзгаришига, асосий воситалар ва айланма маблағларнинг ўзгаришига, соф фойданинг ўзгаришига, маҳсулот ассортименти ва таркибининг ўзгаришига ҳамда бошқа кўп омилларга боғлиқ. Аванслаштирилган воситаларнинг рентабеллик даражси соф фойдани асосий воситалар ва айланма маблағларнинг йиллик ўрта қийматига нисбати тариқасида аниқланиб, уни қуйидаги формула орқали ифода этишимиз мумкин: 3 2 1 X X X E F Ф R е     Бунда: Ф е – соф фойда; F – асосий воситалар; Е – айланма маблағлар. Буни қуйидаги мисолда кўрамиз. 2.5 – Жадвал

Натижа билан омиллар ўртасидаги боғлиқликнинг ҳисоб-китоби Кўрсаткичлар Ўлчов бирлиги Шартли белги База йили (0) Ҳисо -бот йили (1) Ўзгар и-ши ( +, -) А Б В 1 2 3 1. Соф фойда Минг сўм Ф е = Х 1 714 902 +188 2. Асосий воситаларнинг йиллик ўртача қиймати Минг сўм F е = Х 2 4430 5844 + 1414 3. Айланма маблағларнинг йиллик ўртача қиймати Минг сўм Е = Х 3 2120 2396 + 276 4. Соф тушум Минг сўм Np 6432 7240 + 908 5. Бир сўмлик сотилган маҳсулот ҳисобига олинган соф фойда Минг сўм4 1 X N Х p  1.217 1.229 + 0.012 6. Асосий воситаларнинг сиғими Минг сўм 5 2 X N Х p  0,698 7 0,796 2 + 0,097 5 7. Айланма маблағларнинг сиғими Минг сўм 6 3 X N Х p  0,329 6 0,326 4 -0,0032 8. Айланма маблағларнинг айланиш коэффициенти марта 7 3 X X N p 3,034 3,063 + 0,029 9. Умумий воситалар таркибида айланма маблағларнинг улуши Коэф. 8 3 2 3 X Х Х Х   0,323 7 0,290 8 -0,0329 10.Рентабеллик даражаси Коэф. 3 2 1 Х Х Х Rк   1.109 0 1.109 5 +0.000 5 Ушбу жадвалдан кўриниб турибдики, натижа кўрсаткичи бир қанча омиллар билан ўзаро боғлиқликда. Масалан, рентабеллик кўрсаткичини олайлик: 1090,1 2120 4430 714 3 2 1 0 0 0 0      X X X R

1095,1 2396 5844 902 3 2 1 1 1 1 1      X X X R R = 1,1095 - 1,1090 = +0,0005 Занжирли алмаштириш усули билан ушбу фарққа таъсир қилган учала омилнинг миқдорини аниқлаш мумкин. Ушбу формулани кенгайтириш ҳам мумкин: 1090,1 3296,0 6987,0 217,1 / / / 3 2 1 0      P P P N X N X N X R 1095,1 3264,0 7962,0 229,1 1    R Бу боғлиқлик ҳам натижа билан омиллар ўртасидаги боғлиқликнинг функционаллигини кўрсатади. Кўриниб турибдики, бошқарув таҳлилида ҳам молиявий таҳлил сингари иқтисодий таҳлилда қўлланиладиган деярли барча усуллардан фойдаланиш мумкин экан.

ФОЙДАЛАНГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ . 1. Ўзбекистон Республикаси Конститутцияси. –Т., «Ўзбекистон», 1993. 2. Ўзбекистон Республикасининг «Корхоналар тўғрисида»ги қонуни. –Т., «Ўзбекистон», 1991. 3. Ўзбекистон Республикасининг «Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисда»ги қонуни. –Т., «Ўзбекистон» 1991. 4. Ўзбекистон Республикасининг «Монополистик фаолиятидан чиқариш тўғрисида»ги қонуни. –Т., «Ўзбекистон» 1991. 5. Ўзбекистон Республикасининг «Аудиторлик фаолияти тўғрисда»ги қонуни. – Т., «Ўзбекистон» 2000. 6. Ўзбекистон Республикаси «Давлат статистикаси тўғрисида»ги қонуни. -Т., «Ўзбекистон» 1993.

7. Ўзбекистон Республикаси «Чет эл инвесторлари ва чет эллик инвесторлар фаолиятининг кафолатлари тўғрисида»ги қонуни – Т., «Ўзбекистон», 1995. 8. Ўзбекистон Республикасининг «Банкротлик тўғрисида»ги қоунни – Т., «Ўзбекистон», 1994. 9. Ўзбекистон Республикасининг меҳнат кодекси. –Т., «Ўзбекистон», 1995. 10. Ўзбекистон Республикасининг «Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида»ги қонуни. –Т., «Ўзбекистон», 1996.

O'xshashlar

Бошқарув усуллари

Истеъмол иктисоди предмети ва методи

Иктисодий тахлилнинг предмети ва методи

Стратегик режалаштириш предмети, методи ва структураси.

Бюджет хисоби, унинг предмети ва методи