Бошқарув қарорлари - Iqtisodiyot - Referatlar

Бошқарув қарорлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

448 KB

Ko'chirib olish

Бошқарув қарорлари Режа: 1. Бошқарув қарорларининг мазмуни ва турлари 2. Қарорлар қабул қилиш жараёни 3. Бошқарув қарорлари қабул қилиш услублари 4. Қарорлар қабул қилишнинг индивидуал услублари 5. Оқилона бошқарув қарорлари қабул қилиш шартлари 6. Қарорларнинг бажарилишини ташкил этиш ва назорат қилиш

1. Бошқарув қарорларининг мазмуни ва турлари Бошқарув қарори муайян муаммони ҳал қилишга йўналтирилган ижтимоий ҳужжатдир. Қарорлар қабул қилиш менежер фаолиятининг асосий ва энг масъулиятли турларидан бири ҳисобланади, чунки бошқаришнинг самарадорлиги, бинобарин, меҳмонхона ишининг самарадорлиги бошқарув қарорлари тўғри ва ўз вақтида қабул қилинишига боғлиқ бўлади. Қарорлар қабул қилиш зарурияти бошқариш жараёнининг барча босқичларида юзага келади ва бошқарувчи меҳнатининг турли жиҳатлари билан боғлиқ бўлади. Гарчи биз ҳар биримиз кун давомида ўнлаб қарорлар (қаерда тушлик қилсам экан? нима сотиб олсам экан? ва ҳ.к.) қабул қилсак- да, бошқарув қарорлари қабул қилиш кундалик шахсий ҳаётда қабул қилинувчи қарорлардан анча фарқ қилади. Менежер учун қарорлар қабул қилиш – доимий ва масъулиятли иш. Ҳар қандай даражадаги меҳмонхона раҳбари ўз фаолиятида ҳар қадамда муайян қарорлар қабул қилиш заруриятига тўқнаш келади. Қабул қилинган қарорлар нафақат менежерга, балки бошқа одамларга ва аксарият ҳолларда бутун меҳмонхонага ҳам тегишли бўлганлиги учун мазкур жараённинг табиати ва моҳиятини тушуниш бошқариш соҳасида муваффақиятга эришишни истаган ҳар бир одам учун жуда муҳимдир. Менежер тўғри қарорлар қабул қилишга қодирлиги унинг муваффақиятли фаолияти кўрсаткичларидан биридир. Менежерлар бошқаришнинг тўрт функциясини – режалаштириш, ташкил этиш, мотивлаштириш ва назорат қилиш функцияларини бажарадилар. Шу боис улар ҳар бир функция бўйича муайян қарорлар оқими билан ишлайдилар. Қарорни ишлаб чиқиш ва қабул қилиш – раҳбар фаолиятидаги ижодий жараён. У қуйидаги босқичларни ўз ичига олади: 1) мақсадни аниқлаш ва қўйиш; 2) муаммони ўрганиш;

3) қабул қилинаётган қарорларнинг оқилоналик мезонларини танлаш, бу мезонларни ва қабул қилинувчи қарорларнинг мумкин бўлган оқибатларини асослаш; 4) қарор вариантларини кўриб чиқиш; 5) қарорни танлаш ва узил-кесил таърифлаш; 6) қарорни қабул қилиш; 7) қарорни ижрочиларга етказиш; 8) қарорнинг ижроси устидан назорат. Пировардида бошқарув қарори бошқариш фаолиятининг натижаси сифатида намоён бўлади. Бошқарув қарорига бошқариш меҳнатининг асосий тури, бошқарув вазифаларини амалга ошириш имконини берувчи ўзаро боғлиқ, муайян мақсадга йўналтирилган ва мантиқан изчил бошқариш ҳаракатлари мажмуи деб қаралади. Қарорни ҳар хил белгиларга қараб таснифлаш мумкин. Аммо қарор қабул қилинган шароит ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Одатда қарорлар аниқлик шароитида ёки таваккалчилик (ноаниқлик) шароитида қабул қилинади. Аниқлик шароитида менежер ҳар бир қарорнинг натижаларига муайян даражада ишончи комил бўлади. Таваккалчилик (ноаниқлик) шароитида эса менежер фақат қарорнинг ҳар бир варианти муваффақиятини фақат тахмин қилиши мумкин. Бошқарув қарорларини таснифлашнинг бошқа мезонлари ҳам мавжуд:  қарор натижаларининг амал қилиш муддатига қараб: узоқ, ўрта ва қисқа муддатли қарорлар;  қабул қилишнинг такрорийлигига қараб: бир марталик (тасодифий) ва такрорланувчи қарорлар;  қамров даражасига қараб: умумий (барча ходимларга тегишли) ва махсус (муайян соҳага тегишли) қарорлар;  тайёрлаш шаклига қараб: яккабошчилик қарорлари, группавий ва жамоавий қарорлар;

 мураккаблик даражасига қараб: содда ва мураккаб қарорлар;  тартибга солиш хусусиятига қараб: контурли, структуралаштирилган ва алгоритмик қарорлар. Контурли қарорлар қўл остидаги ходимларнинг иш схемасини тахминий белгилайди ва қарорларни амалга ошириш усуллари ва услублари танлашда уларга эркинлик беради. Структуралаштирилган қарорлар қўл остидаги ходимларнинг қатъий тартибга солинган ҳаракатларини назарда тутади. Улар фақат иккинчи даражали масалаларни ҳал қилишда ташаббус кўрсатишлари мумкин бўлади. Алгоритмик қарорлар қўл остидаги ходимлар фаолиятини ўта қатъий тартибга солади ва улар томонидан ташаббус кўрсатилишини деярли истисно этади. М. Мескон, М. Альберт ва Ф. Хедоури таклиф қилган бошқарув қарорлари таснифи ҳам диққатга сазовордир. Улар ташкилий, интуитив ва оқилона қарорларни ажратадилар. Ташкилий қарор деганда раҳбар ўзи эгаллаган лавозим билан белгиланган мажбуриятларни бажариш учун танлаши лозим бўлган қарор тушунилади. Ташкилий қарорнинг мақсади - ташкилот олдига қўйилган вазифалар сари ҳаракат. Ташкилий қарорлар дастурлаштирилган ва дастурлаштирилмаган бўлади. Дастурлаштирилган қарорда муқобил вариантлар сони чекланган бўлиб, ташкилот белгилаган йўналишлар доирасида улардан энг маъқулини танлаш талаб этилади. Дастурлаштирилмаган қарорлар янги вазиятларда қабул қилинади. Улар ичдан структуралаштирилмаган ёки номаълум омиллар билан боғлиқ бўлади. Ташкилот мақсадини танлаш, маҳсулотни яхшилаш, тузилмани такомиллаштириш билан боғлиқ қарорлар шулар жумласидандир. Моҳият эътибори билан, ташкилий қарорлар қабул қилиш жараёни ташкилотни бошқариш жараёни билан чамбарчас боғлиқ. Интуитив қарорларни менежер интуитив тарзда қабул қилади. Бундай қарорлар қабул қилишга одатда бошқарув тажрибаси катта менежерлар мойилдирлар.

Меҳмонхона комплексига татбиқан бошқарув қарорларини таснифлашнинг қуйидаги мезонларини қайд этиш мумкин: 1) структуралаштирилганлик даражасига қараб (дастурлаштирилган ва дастурлаштирилмаган қарорлар); 2) мазмунига қараб (юридик, иқтисодий, техник ва б.); 3) қарор қабул қилишда иштирок этувчи шахслар сонига қараб (группавий ва индивидуал); 4) бошқариш даражасига қараб (олий, ўрта, қуйи); 5) мақсадлар миқдорига қараб (бир мақсадли ва кўп мақсадли). 2. Қарорлар қабул қилиш жараёни Қарорлар қабул қилиш жараёнининг мазмуни , энг аввало,, юзага келган муаммонинг мураккаблигига боғлиқ бўлади. Мисол учун, агар ўрнига одам топиш мумкин бўлган ходим қўққисдан тоби қочиб қолган бўлса, бу ҳеч қандай муаммо туғдирмайди, аммо меҳмонхона хизматлари бозорида маркетинг вазиятининг ўзгариши анча мураккаб муаммони вужудга келтиради. Ҳар қандай ҳолатда қарор қабул қилиш жараёнида менежер қуйидаги саволларга жавоб топиши талаб этилади: Нима қилиш керак? Қандай қилиш керак? Ишни кимга топширган маъқул? Қанча вақтда бажариш мумкин? Бу қандай натижа беради? Қарорлар қабул қилиш жараёни босқичларининг сони масаласи баҳсли масала бўлиб, уни турли менежерлар ҳар хил йўл билан ҳал қиладилар. Бу раҳбарнинг малакасига, вазиятга, раҳбарлик услубига ва ташкилий маданиятга боғлиқ бўлади. Ҳар бир менежер қарор қабул қилишнинг ҳар бир услуби ва таомилининг кучли ва кучсиз томонларини тушуниши, вазиятдан, шунингдек ўз бошқариш услубидан келиб чиқиб, энг оқилона вариантни танлай олиши муҳимдир. Ҳар қандай, ҳатто энг содда қарорни қабул қилиш ҳам тегишли (моддий, ижтимоий ва б.) харажатларни тақозо этади. Шу боис менежер биринчи

навбатда қарор қабул қилиш шартми ёки маслаҳат, таклиф билан кифояланиш мумкинми деган масалани ўзи учун ҳал қилиши лозим. Бошқарув қарори қабул қилишга нисбатан классик ёндашув муайян таомилга риоя қилиш ва қуйидаги мажбурий амалларни бажаришни назарда тутади: 1) муаммони аниқлаш; 2) чеклашларни ва муқобилларни аниқлаш; 3) қарор қабул қилиш; 4) қарорни амалга ошириш; 5) қарорнинг ижро этилишини назорат қилиш. Муаммони аниқлаш. Ҳар қандай қарор замирида ҳал қилишни талаб этувчи муаммоли ҳолат ётади. Ушбу босқичда менежернинг вазифаси муаммоли ҳолатни таҳлил қилиш, яъни «касаллик» симптомини аниқлаш, ишнинг ва мақсадларнинг ҳолатини ўрганиш, қарор мезонларини дастлабки тарзда таърифлашдан иборат. Хуллас, муаммони аниқлаш жараёни уни топиш ва унга баҳо беришни ўз ичига олади. Муаммони топиш – белгиланган режадан оғиш ҳолати юзага келганлигини тушуниш. Менежер муаммонинг мавжудлиги ҳақида ўз кузатувларидан, ахборот таҳлилидан, жамоатчилик фикридан, бошқа менежерлар ва ходимлар фикридан хабар топиши мумкин. Муаммога баҳо бериш – муаммо кўлами ва табиатини аниқлаш. Муаммо кўламини аниқлаш деганда унинг сабаби ва манбаини топиш тушунилмайди. Бу ерда фақат муаммонинг оғирлик даражаси ва уни ҳал қилиш йўлларига баҳо бериш тўғрисида сўз юритилмоқда. Чеклашларни ва муқобилларни аниқлаш. Муаммонинг юзага келиш сабаблари ташкилот доирасидан ташқарида (ташқи муҳитда) бўлиши мумкин. Бундай чеклашлар оқилона қарорлар қабул қилиш имкониятини чеклайди, шу боис уларнинг манбаи ва моҳиятини аниқлаш ва муаммонинг сабабларини бартараф этиш имконини берувчи ҳаракатларни бе л гилаш лозим. Муқобилларни қидиришдан олдин оқилона қарор қабул қилиш

мезонларини аниқлаб олиш керак, бу қарор қабул қилишда хатога йўл қўймаслик имконини беради. Қарор қабул қилиш. Ушбу босқичда қарор вариантлари ишлаб чиқилади, уларга баҳо берилади ва энг яхши натижа берувчи муқобил танлаб олинади, яъни ҳар бир вариантнинг афзалликлари ва камчиликлари солиштирилади. Менежер қарор қандай (иқтисодий ва ижтимоий) самара беради, ходимлар мазкур қарорни бажаришга ичдан рози бўладими, у қандай оқибатларга олиб келади, деган саволларга жавоб бериши лозим. Қарорни қабул қилиш. Жараён қарор вариантини танлаш билан якунланмайди, зеро, пировард мақсадларга эришиш учун қабул қилинган қарор амалга оширилиши лозим. Амалга ошириш босқичида қарорни муайянлаштириш ва ижрочиларга етказиш чора-тадбирлари кўрилади. Бошқарув қарорини амалга ошириш режаси тузилиши, унда муаммони ким, қачон, қаерда ва қайси воситалар билан ҳал қилиши лозимлиги назарда тутилиши керак. Қарорнинг ижро этилишини назорат қилиш. Қарор амалга киритилганидан кейин ҳам уни қабул қилиш жараёни тўла тугалланган деб ҳисобланиши мумкин эмас, чунки қабул қилинган қарор режали тарзда амалга оширилаётгани ҳақида ахборот олиш лозим. Назорат жараёнида режадан оғиш ҳолатлари аниқланади ва қарорни тўла амалга оширишга ёрдам берувчи тузатишлар киритилади. Назорат ёрдамида бошқарувчи ва бошқарилувчи тизимлар ўртасида тескари алоқа ўрнатилади. 3. Бошқарув қарорлари қабул қилиш услублари Бошқарув қарорлари қабул қилишнинг:  ноформал (эвристик);  жамоавий;  миқдорий услублари фарқланади.

Қарорлар қабул қилишнинг ноформал (эвристик) услублари. Раҳбар томонидан оқилона қарорларни танлаш усуллари ва услублари мажмуи, тўпланган тажрибадан келиб чиқиб, муқобилларни назарий таққослаш. Ноформал услублар асосан менежернинг интуициясига асосланади. Бундай қарорларнинг афзаллиги шундаки, улар тезкорлик билан қабул қилинади; камчилиги – интуиция баъзан менежерга панд бериши мумкин. Қарорлар қабул қилишнинг жамоавий услублари. Бошқарув қарорларини амалга ошириш устида жамоавий иш олиб бориш жараёнида мазкур таомил иштирокчилари доирасини белгилаш муҳим аҳамиятга эга. Кўпинча бу муваққат жамоа бўлиб, унинг таркибига раҳбарлар ҳам, ижрочилар ҳам киради. Омилкорлик, ижодий вазифаларни ҳал қилишга ва изчил фикрлашга қодирлик, чиқишимлилик бундай гуруҳни тузишнинг бош мезонларидир. Жамоавий иш шакллари ҳар хил бўлиши мумкин: мажлис, кенгаш, комиссия таркибида ишлаш ва ш.к. Бошқарув қарорларини жамоавий тайёрлашнинг «мияга ҳужум» деб номланган услуби (янги ғояларни биргаликда жамлаш ва шундан кейин қарор қабул қилиш) кенг тарқалган. Агар мураккаб муаммони ҳал қилиш лозим бўлса, бир гуруҳ шахслар тўпланади ва улар аниқланган муаммонинг ҳар қандай ечимларини таклиф қилади. Ғ ояларни эркин тарзда жамлашга қулай шароитнинг яратилиши «мияга ҳужум» услубининг асосий шартидир. Бунга эришиш учун таклиф қилинган ғояларни рад этиш ёки танқид қилиш тақиқланади. Барча ғоялар ёзиб олинади ва сўнгра мутахассислар томонидан таҳлил қилинади (1 1 .1-расм). Жамоавий қарорлар қабул қилишга Дельфи услуби (башоратчи донишмандлари билан машҳур қадимги юнон шаҳри номи билан аталган) мисол бўлиши мумкин. Дельфи услуби кўп турли сўров ўтказишни назарда тутади. Ҳар бир турдан кейин сўров маълумотларига ишлов берилади ва олинган натижалар экспертларга тақдим этилади. Бунда баҳоларнинг жойлашиши кўрсатилади.

расм. «Фикрлар ҳужуми» услубининг асосий тузилмаси

Сўровнинг биринчи тури далиллашсиз ўтказилади, иккинчи турда бошқа жавоблардан фарқ қилувчи жавобни далиллаш талаб этилади ёки эксперт баҳони ўзгартириши мумкин. Баҳолар барқарорлашганидан кейин сўров тўхтатилади ва экспертлар томонидан таклиф қилинган ёки муайян тузатишлар киритилган қарор қабул қилинади. Қарорлар қабул қилишнинг японча (ҳалқали) – «кингисё» тизими ҳам мавжуд бўлиб, у муайян янгилик лойиҳасини муҳокама тақдим этишни назарда тутади. Лойиҳа раҳбар томонидан тузилган рўйхат бўйича шахсларга кўриб чиқиш учун берилади. Уларнинг ҳар бири лойиҳани кўриб чиқиши ва фикр-мулоҳазаларини ёзма тарзда тақдим этиши лозим. Шундан кейин кенгаш ўтказилади. Унга, қоида тариқасида, фикри раҳбарга унча аниқ бўлмаган мутахассислар таклиф қилинади. Агар экспертлар қарори мос келмаса, қуйидаги принциплардан бирининг ёрдамида бир тўхтамга келинади: а) кўпчилик овоз принципи – тарафдорлари кўп бўлган қарор танланади; б) диктатор принципи – бир шахснинг фикри асос қилиб олинади. Бу принцип ҳарбий ташкилотларда, шунингдек, фавқулодда ҳолатларда қарор қабул қилишда қўлланади; в) Курно принципи – муросага келинмаган, яъни экспертлар сонига тенг миқдорда қарорлар таклиф қилинган ҳолда қўлланади. Бу ҳолда ҳеч кимнинг манфаатларига дахл этмайдиган, оқилона ечимни топиш талаб этилади; г) Парето принципи – барча экспертлар ягона тўхтамга келган ҳолда қўлланади; д) Эжворт принципи – гуруҳ бир нечта иттифоқдан ташкил топган ва уларнинг бирортаси ҳам ўз фикридан қайтишни истамаган ҳолда қўлланади. Уларнинг манфаатларини билган ҳолда, ҳеч кимга зиён етказмайдиган оқилона қарор қабул қилиш мумкин. Қарор қабул қилишнинг миқдорий услублари. Мазкур услуб замирида жуда кўп ахборотга (компьютер ёрдамида) ишлов бериш йўли билан оқилона қарорлар қабул қилишни назарда тутувчи илмий-амалий ёндашув ётади.

Моделлар замиридаги математик функциялар типига қараб: а) чизиқли боғланишларга асосланган чизиқли моделлаштириш; б) вазифаларни ҳал қилиш жараёнига қўшимча ўзгарувчиларни киритиш имконини берувчи динамик моделлаштириш; в) оммавий хизмат кўрсатиш назарияси услубларида қўлланувчи эҳтимоллик услублари ва статистик услублар; г) ўйинлар назарияси – турли бўлимларнинг ҳар хил манфаатларидан келиб чиқиб қарор қабул қилишни тақозо этувчи вазиятларни моделлаштириш; д) қарорларни эксперимент ўтказиш йўли билан амалда текшириш, дастлабки шартларни ўзгартириш, шартларга аниқлик киритиш имконини берувчи имитацион моделлар фарқланади. 4. Қарорлар қабул қилишнинг индивидуал услублари Қарорларда доим уни қабул қилган одамларнинг шахсияти ўз аксини топади. Бу нуқтаи назардан бошқарув қарорининг шахсга доир жиҳатлари, яъни уни қабул қилган раҳбарнинг ўзига хос хусусиятлари мажмуи муайян қизиқиш уйғотади. Фанда қарорлар шахсий профилларининг қуйидаги турлари фарқланади. Муаммони ҳал қилишга масала шартлари ва талабларининг дастлабки таҳлили натижасида юзага келган ғояни таърифлаш йўли билан ёндашадиган одамлар мувозий қарорлар қабул қилади. Мувозийлик шунда намоён бўладики, фаразларни илгари суриш ва уларни текширишга шахс бир хилда эътибор беради. Қарор қабул қилишнинг мазкур тактикаси жуда самаралидир. Фаразларни илгари суришга уларни текширишга қараганда кўпроқ эътибор берадиган одамлар импульсив қарорлар қабул қилади. Бундай одамлар ғояларни анча осон жамлайди, бироқ уларга баҳо бериш ҳақида кам ўйлайди. Натижада қарорлар қабул қилиш жараёни мукаммал бўлмайди –

асослаш ва текшириш босқичлари четлаб ўтилади. Амалий фаолиятда қарорларнинг импульсивлиги шунга олиб келиши мумкинки, раҳбар пухта англаб етилмаган ва асосланмаган қарорларни амалга оширишга ҳаракат қилади. Инерт қарорлар – ўта ишончсизлик ва эҳтиёткорлик билан амалга оширилган изланиш натижаси. Дастлабки фараз илгари сурилганидан кейин уни аниқлаш жараёни жуда суст кечади. Баҳолашга ўта танқидий ёндашилади, ҳар бир қадамини киши қайта-қайта текширади. Бу қарор қабул қилиш жараёнининг чўзилиб кетишига олиб келади. Таваккал қарорлар импульсив қарорларни эслатади, бироқ улардан индивидуал тактиканинг муайян хусусиятлари билан фарқ қилади. Агар импульсив қарорлар фаразни асослаш босқичини четлаб ўтса, таваккал қарорлар бу босқични босиб ўтади, лекин баҳо беришга бирон-бир номувофиқлик аниқланганидан кейингина келади. Натижада фаразни илгари суриш ва уни текшириш унсурлари кеч бўлса ҳам тенглашади. Эҳтиёткорона қарорлар фаразларга жуда пухта баҳо берилиши, ўта танқидий ёндашув билан тавсифланади. Киши муайян бир хулосага келишдан олдин жуда кўп ҳар хил тайёргарлик ишларини амалга оширади. Эҳтиёткорона қарорларга барча ҳолатларни тарозига солиб баҳо бериш хосдир. 5. Оқилона бошқарув қарорлари қабул қилиш шартлари Оқилона бошқарув қарорлари қабул қилиш омилларига қуйидагилар киради:  қарорлар қабул қилишда иерархияга риоя қилиш;  функциялараро гуруҳлардан фойдаланиш;  тўғридан-тўғри горизонтал алоқалардан фойдаланиш;  раҳбарликни марказлаштириш.

Қарорлар қабул қилишда иерархия - қарорлар қабул қилиш ваколатини бошқарувнинг зарур ахборот кўпроқ бўлган ва қабул қилинган қарорни амалга оширишда бевосита иштирок этадиган даражасига ўтказиш. Бу ҳолда турдош даражаларнинг ходимлари қабул қилинган қарорнинг ижрочилари ҳисобланади. Функциялараро мақсадли гуруҳлардан фойдаланиш. Мазкур гуруҳларнинг аъзолари ташкилотнинг турли бўлимлари ва даражаларидан танлаб олинади. Тўғридан-тўғри (бевосита) горизонтал алоқалардан фойдаланиш. Бу ҳолда (айниқса, қарор қабул қилишнинг дастлабки босқичида) ахборот йиғиш ва унга ишлов бериш юқори раҳбариятга мурожаат этмасдан амалга оширилади. Мазкур ёндашув қарорларни нисбатан қисқа муддатда қабул қилиш ва уларнинг бажарилиши учун жавобгарликни ошириш имконини беради. Раҳбарликни марказлаштириш. Қарор қабул қилиш жараёни бир (умумий) раҳбарнинг қўлида жамланади. Бу ҳолда қарорлар қабул қилишда иерархия вужудга келади, яъни ҳар бир қуйи раҳбар ўз муаммоларини энг юқори даражадаги раҳбар билан эмас, балки ўзининг бевосита раҳбари билан бирга ҳал қилади (қарорлар қабул қилади). Қабул қилинган қарор ҳал қилинаётган муаммодан ва ташкилот мақсадларидан келиб чиқадиган талабларга жавоб бериши, яъни:  оқилона;  тежамли;  асосланган;  реал;  ўз вақтида қабул қилинган бўлиши лозим. Қарорларнинг оқилоналигини таъминлашда қабул қилинган қарорларни ижрочиларга етказиш услублари алоҳида рол ўйнайди. Қарорларни ижрочиларга етказиш одатда группавий ва индивидуал топшириқларни ажратиш ва ижрочиларни танлашдан бошланади. Натижада ҳар бир ходим

ўзининг бевосита хизмат мажбуриятларига қараб муайян топшириқ олади. Ижрочиларга топшириқлар бера олиш қабул қилинган қарорнинг самарадорлигини таъминлашнинг бош манбаидир. Шу муносабат билан қарорлар бажарилмаслигининг тўрт асосий сабаби фарқланади:  қарорни менежер етарли даражада аниқ таърифламаган;  қарор аниқ таърифланган, бироқ ижрочи уни яхши тушунмаган;  қарор аниқ таърифланган ва ижрочи уни яхши тушунган, бироқ у мазкур қарорни бажариш учун зарур шарт-шароит ва воситаларга эга бўлмаган;  қарор аниқ таърифланган, ижрочи уни яхши тушунган ва бажариш учун барча зарур воситаларга эга бўлган, бироқ у қарорнинг менежер таклиф қилган вариантига ичдан рози бўлмаган. Айни ҳолда ижрочи мазкур муаммони ҳал қилишнинг ўз, унинг назарида, янада оқилона ечимига эга бўлиши мумкин. Ижрочиларга топшириқлар бериш ишининг асосий мазмуни онгда бошқарув қарорини бажариш бўйича бўлғуси фаолиятнинг муайян образи (технологияси)ни гавдалантиришдан иборат. Ижрочи топшириқни олганидан ва уни идрок этганидан кейин унда мазкур иш ҳақида дастлабки тасаввур пайдо бўлади. Шундан сўнг ғоя (топшириқ модели) аниқланади, ички ва ташқи муҳитнинг амалдаги ва объектив шароитларига мослаштириш йўли билан бойитилади. Шу асосда қарорни бажариш технологияси (ижрочининг менежер топшириғини бажариш бўйича фаолиятининг идеал модели) ишлаб чиқилади. Ижрочи фаолиятининг модели менежернинг дастлабки ғоясига мувофиқ бўлиши учун унга (моделга) бир қанча талаблар қўйилади:  моделнинг мукаммалиги;  дастлабки ғоянинг моделда акс этиш даражаси;  стрессга чидамлилиги ва мустаҳкамлиги;  моделнинг мослашувчанлиги;  мувофиқлаштирилганлиги;  мотивлаштирилганлиги.

Қарор моделининг мукаммаллиги унинг, бир томондан, раҳбар ғоясига, унинг қарорига ва қўйган вазифаларига, иккинчи томондан эса – ижрочилик фаолиятининг мазмуни, тузилиши ва шартларига мувофиқлигини тавсифлайди. Ижрочига ишга киришишдан олдин бўлғуси фаолиятнинг барча жиҳатларини тасаввур қилиш имконини берувчи модель мукаммал моделнинг идеал вариантидир. Дастлабки ғоянинг моделда акс этиш даражаси оператив моделни унда бўлғуси фаолиятнинг бутун динамикаси мужассамлашганлиги нуқтаи назаридан тавсифлайди. Моделнинг стрессга чидамлилиги ва мустаҳкамлиги ижрочининг ўз онгида шаклланган ҳаракатлар режасини ҳар қандай мураккаб шароитда аниқ бажаришга қодирлигини назарда тутади. Моделнинг мослашувчанлиги – бу мезон бир қарашда юқорида келтирилган мезонларга зид туюлади. Бу моделнинг барқарорлиги (турғунлиги) ва мослашувчанлигининг оқилона нисбатини танлашни тақозо этади. Қарор моделининг мувофиқлаштирилганлиги шу билан боғлиқки, ижрочи кўпинча ишнинг ўз босқичини ёлғиз бажаради, шу боис унинг ҳаракатлари вазифалар, вақт ва жойга кўра бошқа ижрочиларнинг вазифалари билан мувофиқлаштирилиши лозим. Қарор моделини мотивлаштириш. Маълумки, қарорни тушуниш ва унинг идеал моделини ўзлаштириш ижрочиларнинг бор имкониятлари лозим даражада сафарбар этилишини доим ҳам таъминлайвермайди, шу боис уларнинг фаолиятини мотивлаштириш талаб этилади. Топшириқларни бажаришда ижрочиларни фаоллик кўрсатишга даъват этувчи мотивларга таъсир кўрсатиш раҳбарият томонидан қабул қилинган қарорларни бажаришга меҳнат жамоасини сафарбар этишнинг бош мазмунидир.

6. Қарорларнинг бажарилишини ташкил этиш ва назорат қилиш Қарорларнинг бажарилишини ташкил этиш жуда оғир вазифалардан биридир. У одамларни, уларнинг имкониятлари ва кучини, қарорни бажариш учун зарур восита ва усулларни билишни тақозо этади. Қарорларнинг бажарилишини ташкил этиш раҳбарнинг бошқарув циклини якунловчи ўзига хос фаолиятидир. Агар қарорни тайёрлаш ва қабул қилиш босқичида раҳбар нарсалар ва ҳодисаларнинг идеал ифодаси билан юзма-юз келса, қарорнинг бажарилиши ташкил этиш жараёнида у кўпинча идеал ҳолатдан жиддий фарқ қиладиган реал ҳолат билан тўқнашади. Нарсалар ва ҳодисаларни фикран бошқарувчи тажрибасиз раҳбар идеал тасаввурларни бошқаришнинг осонлигига ўрганиб қолади ва буни онгсиз тарзда реал ҳолатга ҳам ўтказади. Бундай бошқариш натижасида у қабул қилган қарорларни бажаришга ходимларнинг қурби етмайди ва қарорлар амалда бажарилмай қолади. Бу ерда раҳбар ўз фаолиятини эмас, балки бошқа одамларнинг меҳнатини ташкил этишини назарда тутиш керак. Қарорларни бажариш жараёнини ҳам ташкил этиш лозим. Ижрочилар қабул қилинган қарорга мувофиқ муайян ишларни ким, қаерда, қачон ва қандай усулда амалга ошириши кераклиги ҳақида аниқ ахборот олишлари лозим. Қарорни амалга ошириш режаси ишлаб чиқилиши, унда қарор мақсадларига мумкин қадар кам харажатлар билан эришиш имконини берувчи чора-тадбирлар тизими назарда тутилиши керак. Фирмада ўзаро алоқалар тизимини ташкил этиш қарорларнинг муваффақиятли бажарилишини таъминловчи механизмлардан биридир. Вазифа бошқарув ходимлари билан ижрочиларнинг ўзаро алоқалар тизимини оқилона ташкил этишдан иборат. Бундай алоқа тизимларининг тузилиши ҳар хил бўлиши, узатувчи (раҳбар) ва амалга оширувчи (ижрочи) томонлар ўртасидаги алоқалар бир-биридан жиддий фарқ қилиши мумкин. Шу муносабат билан ташкилотда энг кўп учрайдиган алоқа тизимлари –

занжирли, кўп боғламли, юлдузли ва иерархик тизимларни қайд этиш мумкин (расм). расм. Алоқалар тизими: а-занжирли, б-кўп боғламли, в-юлдузли, г-иерархик И-ижрочи, Р-раҳбар Занжирли алоқалар тизимида (расм, а) тизимнинг бир бошидан иккинчи бошига узатилган қарордан барча ижрочилар хабар топади ва муҳокама қилади. Мазкур тизимда барча алоқалар бир хил, буйруқбозлик иш услуби

мавжуд эмас. Агар тизимнинг икки иштирокчиси ўртасида алоқа узилса, бутун муносабатлар тизими тарқалиб кетади. Кўп боғламли алоқалар тизимида (12.2-расм, б) унинг барча иштирокчилари ўзаро боғланган бўлади. Бу тизим анча барқарорлиги ва ахборот узатиш тезлиги билан ажралиб туради. Юлдузли алоқалар тизимида (12.2-расм, в) барча топшириқлар «раҳбар- коммутатор» орқали берилади. Барча алоқалар унга туташади. Ахборот узатиш тезлиги унча катта эмас. Иерархик алоқалар тизимига (12.2-расм, г) жамоавий муносабатлар хос. Оралиқ босқичлар бир вақтнинг ўзида ҳам тобе, ҳам жамоавий босқичлардир. Ташкилий-бошқарув қарорлари буйруқ ёки фармойиш тарзида расмийлаштирилади, шундан кейин улар қонун кучига киради. Бироқ, ташкилотда кўпгина қарорлар оғзаки кўрсатмалар, топшириқлар, тавсиялар ва бошқа шунга ўхшаш бошқарув кўрсатмалари тарзида амал қилади. Бундай қарорларнинг ижросини ташкил этиш, ҳаракатларни мувофиқлаштириш ва қарорнинг бажарилиши устидан назоратни таъминлаш менежернинг бош вазифасидир. Шундай қилиб, қарорнинг бажарилишини назорат қилиш бошқарув циклининг якуний босқичидир. У тескари алоқа шаклини касб этади, яъни мазкур босқичда қарорнинг ижро этилиши ва ташкилот ўз олдига қўйган мақсадларга қай даражада эришганлиги тўғрисида ахборот олиш мумкин. Белгиланган қарорни амалга ошириш дастуридан четга чиқиш ҳолатларини ўз вақтида аниқлаш, шунингдек бундай ҳолатларни бартараф этиш чора-тадбирларини кўриш назоратнинг асосий вазифасидир. Назорат жараёнида ташкилотнинг дастлабки ғоялари такомиллаштирилиши, қабул қилинган қарорларининг бажарилиши тўғрисида олинган қўшимча ахборотга қараб уларга аниқлик ёки тузатиш киритилиши мумкин. Назорат ёрдамида нафақат қарорларда белгиланган вазифалардан четга чиқиш ҳолатлари, балки бунга олиб келган сабаблар ҳам аниқланади. Қабул

қилинган қарорларнинг бажарилишини назорат қилишнинг бошқа функциялари ҳам мавжуд. Булар:  диагностика функцияси;  тескари алоқа функцияси;  йўналтирувчи функция;  рағбатлантириш функцияси;  тузатиш киритиш функцияси;  тарбиявий функция. Диагностика функцияси. Назоратнинг бош, етакчи функцияси – ким нимани текширмасин, қандай вазифалар қўйилган бўлмасин, ҳар қандай ҳолда ҳам аввал ишларнинг амалдаги ҳолатини аниқ тасаввур қилиш, яъни диагноз қўйиш лозим. Қўйилган вазифаларнинг бажарилишини назорат қилишда тескари алоқа раҳбарга бошқарув тизгинини қўлдан чиқармаслик, ишнинг боришига муайян таъсир кўрсатиш имконини беради. Назоратнинг йўналтирувчи функцияси шунда намоён бўладики, кўпинча бошлиқ томонидан назорат қилинувчи масалалар ижрочилар онгида алоҳида аҳамият касб этади, уларнинг саъй-ҳаракатларини биринчи навбатда раҳбарнинг алоҳида диққат марказида турган объектга йўналтиради. Агар назоратнинг йўналтирувчи функцияси оқилона раҳбарликда менежерга ишларни ўз диққат марказида тутиш имконини берса, рағбатлантириш функцияси барча фойдаланилмаган имкониятларни меҳнат жараёнига жалб қилишни назарда тутади. Тузатиш киритиш функцияси назорат натижаларига асосан қарорларга киритиладиган тузатишлар билан боғлиқ. Тарбиявий функция. Назорат, агар у оқилона ташкил этилган бўлса, ижрочиларни ҳалол меҳнат қилишга даъват этади. Ташкилотни бошқариш амалиётида назоратнинг уч асосий тури қўлланади:

 дастлабки назорат – узил-кесил қарор қабул қилишдан олдин ўтказилади. Мақсади - қабул қилинаётган қарорни янада чуқурроқ асослаш;  жорий назорат – унинг ёрдамида қабул қилинган қарорларни ижро этиш жараёнига тегишли тузатишлар киритилади;  кейинги назорат - қабул қилинган қарорнинг самарадорлигини текширишга хизмат қилади. Шундай қилиб, назорат объектив зарурият билан белгиланади, чунки ижрочиларга етказмасдан ва бажарилиши устидан мунтазам назорат ўрнатмасдан туриб, ҳатто энг оқилона режаларни ҳам амалга ошириш мумкин эмас.

Хулоса Қарорлар қабул қилиш зарурияти бошқариш жараёнининг барча босқичларида юзага келади ва бошқарувчи меҳнатининг турли жиҳатлари билан боғлиқ бўлади. Пировардида бошқарув қарори бошқариш фаолиятининг натижаси сифатида намоён бўлади. Бошқарув қарорига бошқариш меҳнатининг асосий тури, бошқарув вазифаларини амалга ошириш имконини берувчи ўзаро боғлиқ, муайян мақсадга йўналтирилган ва мантиқан изчил бошқариш ҳаракатлари мажмуи деб қаралади.

Адабиётлар : 1 . Организация и управление гостиничным бизнесом. Под ред. А.Л. Лесника, А.В. Чернышова. М. Интел Универсал, 2001 2 . Кабушкин Н.И., Бондаренко Г.А. Менеджмент гостиниц и ресторанов. Минск, Новое знание, 2001 3 . Папирян Г.А., Менеджмент в индустрии гостеприимства. М.: ФиС,2003 4 . Лесник А.Л., Мацицкий И.П., Чернышев А.В. Организация и управление гостиничным бизнесом. Учебник – М.: «Интер Универсал», 2000 5 . Волков Ю.Ф. Экономика гостиничного бизнеса. Учебник, - Д.: Финск, 2003 г.

O'xshashlar

Бошқарув қарорлари 2

Бошқарув функциялари

Бошқарув усуллари

Ижтимоий бошқарув

Бошқарув функциялари