Бизнесни тадқиқ этишни ташкил қилиш - Iqtisodiyot - Referatlar

Бизнесни тадқиқ этишни ташкил қилиш

Yuklangan vaqt:

16.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1990.193359375 KB

Ko'chirib olish

Бизнесни тадқиқ этишни ташкил қилиш Режа: 1. Иқтисодиётда юқори ва изчил ўсиш суръатларини сақлаш, макроиқтисодий барқарорликни янада мустаҳкамлашда бизнес соҳасида белгиланган энг муҳим устувор йўналишлар. 2. 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикаси иқтисодиётини ривожлантиришнинг устувор йўналишлари. 3. Бизнесни тадқиқ этишда илмий ва амалий ёндашувлар. 4. Бизнесни тадқиқ этиш концепцияси ва гипотезани шакллантириш. 5. Илмий тадқиқотнинг методологик асослари. 6. Бизнесни тадқиқ этишнинг ташкилий хусусиятлари. 7. Бизнес жараёнини тадқиқ қилишнинг илмий ва амалий самарадорлигини баҳолаш, ҳисоботларни тайёрлаш, қарор қабул қилиш.

1. Иқтисодиётда юқори ва изчил ўсиш суръатларини сақлаш, макроиқтисодий барқарорликни янада мустаҳкамлашда бизнес соҳасида белгиланган энг муҳим устувор йўналишлар Мамлакатда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик соҳасини изчил ривожлантириш уни ялпи миллий маҳсулоти таркибида ҳал қилувчи тармоққа, ижтимоий фаол аҳолининг катта қисмини қамраб олган соҳага айлантирди. Қулай инвестицион муҳит ва ташқи иқтисодий фаолиятни эркинлаштириш ҳамда экспортни қўллаб-қувватлаш борасида ҳам муайян ишлар амалга оширилди. Биринчидан, ҳамкор мамлакатлар ва халқаро молия институтлари билан муносабатлардаги ёндашув ўзгартирилди. Олий даражадаги ташрифлар чоғида Хитой Халқ Республикаси, Россия, АҚШ, Корея, Туркия, Қозоғистон ва Қирғизистон билан савдо иқтисодий ва инвестициявий алоқаларни ривожлантириш бўйича икки томонлама давлатлараро шартномалар имзоланди. Еврова Тикланиш ва тараққиёт банки билан тўлақонли муносабатлар тикланди, банк томонидан кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликка 190 миллион АҚШ доллари миқдорида кредит линияси ажратилди. Турли йўналишларда 20 дан ортиқ лойиҳалар ишлаб ччиқилди. Европа инвестиция банки, Франция ривожланиш агентлиги билан ҳамкорлик ўрнатилди. Ўзбекистон янги тузилган Осиё инфратузилмавий инвестициялар банкининг тенг ҳуқуқли аъзосига айланди. Иккинчидан, ташқи савдо фаолиятидаги барча суньий тўсиқлар олиб ташланди. Хусусан, олдиндан тўловларсиз ва кафолат мажбуриятларисиз экспорт қилиш тартиби жорий этилди. Ортиқча ва эскирган рухсат берувчи талаблар бекор қилинди. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини экспорт қилиш механизмлари соддалаштирилди. Амалга оширилган чора-тадбирлар натижасида экспорт ҳажми 11.3 миллиард АҚШ долларини ташкил этди ва

олдинги кейин шу давр кўрсаткичига нисбатан 126%га ошди. Ташқи савдо салъдоси 519.5 миллион долларни ташкил этди. МДҲ давлатлари ичида маҳсулот экспорт қилинадиган энг йирик давлатлар қаторига Россия, Қозоғистон, Қирғизистон ва Тожикистон ҳамда узоқ хорижий мамлакатлар – Хитой, Туркия, Афғонистон, Эрон, Корея Республикаси ва Франция давлвтларини киритиш мумкин. Барча қайд этилган давлатра бўйича экспортнинг ўсиш динамикасига эришилди. 1-расм. 2017 йилда малакатимиздан маҳсулот экспорт қилинган энг йирик давлатлар (млн. АҚШ долларида) 13 Мамлакатда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик соҳасини изчил ривожлантириш уни ялпи миллий маҳсулоти таркибида ҳал қилувчи тармоққа, ижтимоий фаол аҳолининг катта қисмини қамраб олган соҳага айлантирди. Кичик бизнес мамлакат иқтисодиётини барқарор суръатларда ўстиришнинг асосий омилларидан биридир. Буни 2016 йилда кичик бизнеснинг мамлакат ялпи ички маҳсулот ҳажмидаги улуши 56,9 % га етгани яққол исботлаб турибди. ташкил этди. Мамлакатда ишлаб чиқарилган ялпи ички маҳсулот ҳажмининг 35,7 % кичик корхона ва микрофирмалар ҳиссасига тўғри келмоқда. 13 2017 йил – шиддатли ислоҳотлар йили. – Т.: “Адолат”, 2017.

Бугунги кунда Ўзбекистонда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантиришда фақат савдо-сотиқ, майда ҳунармандчилик билан чекланиб қолмасдан, биринчи навбатда замонавий технология ва асбоб-ускуналар асосида саноат маҳсулотлари ишлаб чиқарадиган, ички ва ташқи бозордаги ўзгаришларга тез мослашадиган хусусий тадбиркорлик соҳасини тараққий эттиришга алоҳида аҳамият берилмоқда. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантиришни ҳар томонлама қўллаб-қувватлаш ва рағбатлантириш, уларнинг фаолияти учун қулай муҳит яратиш борасида амалга оширилаётган тадбирлар 2017 йилнинг январ–декабрида 38,2 мингдан ортиқ кичик бизнес субъектлари ташкил этилди. Бу ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 122 % га кўпдир. Энг кўп кичик бизнес субъектлари саноат тармоғида жами ташкил этилган субъектларнинг 27 %, савдо соҳасида 21 %, қишлоқ, ўрмон ва балиқчилик хўжалигида 13 % ва қурилишда 10 % ташкил этилган 1 . 2018 йил 1 январ ҳолатига республикамизда фаолият кўрсатаётган кичик бизнес субъектлари сони (деҳқон ва фермер хўжаликларидан ташқари) 229666 тани ташкил этди. Жорий йилда ўртача ҳар 1000 нафар аҳолиги тўғри келадиган кичик бизнес субъектлари сони 12,2 бирликни ташкил этади ёки ўтган йилга нисбатан 107,0 % га тенг. Ҳудудлар бўйича энг юқори кўрсаткич Тошкент шаҳри, Сирдарё, Жиззах ва Тошкент вилоятларига тўғри келади. 2017 йилнинг январ-декабрида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг ЯИМдаги улуши 53,3 % ни ташкил қилди, бу эса 2016 йилнинг январ-декабрида 3,1% га кам эканини кўрсатади. Бугунги кунда Ўзбекистонда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантиришда фақат савдо-сотиқ, майда ҳунармандчилик билан чекланиб қолмасдан, биринчи навбатда замонавий технология ва асбоб-ускуналар асосида 1 Ўзбекистон Республикасининг статистик ахборотномаси. Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика Қўмитаси. Тошкент 2018

саноат маҳсулотлари ишлаб чиқарадиган, ички ва ташқи бозордаги ўзгаришларга тез мослашадиган хусусий тадбиркорлик соҳасини тараққий эттиришга алоҳида аҳамият берилмоқда. 1. -жадвал 2017 йил январ-декабрида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг ҳудудлар бўйича улуши (% да) 2 Саноат Хизматлар Қурилиш Бандлик Ўзбекистон Республикаси 39,6 58,4 65,1 78,3 Қорақалпоғистон Республика 18,0 61,3 79,2 75,2 Андижон 34,4 73,7 94,3 84,5 Бухоро 43,4 74,9 67,8 78,5 Жиззах 61,3 74,2 91,3 82,0 Қашқадарё 23,1 71,9 76,8 80,0 Навоий 18,8 67,3 75,4 60,3 Наманган 68,4 73,7 93,9 83,4 Самарқанд 55,5 76,5 92,3 84,5 Сурхондарё 45,8 76,3 97,4 81,1 Сирдарё 44,9 66,4 91,4 79,5 Тошкент 29,6 76,2 97,2 77,0 Фарғона 41,4 75,9 89,0 80,5 Хоразм 40,6 71,4 87,2 82,9 Тошкент ш. 71,3 51,1 66,8 56,8 2017 йилнинг январ–декабрида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари томонидан саноат маҳсулоти ишлаб чиқариш ҳажми жами саноат ишлаб чиқаришининг 39,6 %ини ташкил этади ва қиймати 57 095,6 млрд. сўмни ёки 2016 йилнинг январ–декабрига нисбатан ўсиш суръати 102,1 %ни ташкил 2 Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг экспортини қўллаб-қувватлаш жамғармасининг тегишли давр учун ҳисоботлари асосида муаллиф томонидан тузилган.

қилди. Умумий инвестициялар ҳажмининг 32,0 %и 19 407,1 млрд. сўмлик инвестициялар ўзлаштирилди ва 2016 йилнинг январ–декабрига нисбатан ўсиш суръати 95,5 %ни ташкил қилди; Қурилиш ишлари умумий ҳажмининг 65,1 % қисми 22 173,8 млрд. сўмлик қурилиш ишлари бажарилди ва 2016 йилнинг январ–декабрига нисбатан ўсиш суръати 103,2 % ни ташкил қилди. 68 161,9 млрд. сўмлик хизматлар кўрсатилиб (республика жами хизматлар хажмининг 58,4 %), 2016 йилнинг январ– декабрига нисбатан ўсиш суръати 99,9 % ни ташкил қилди. Чакана товар айланмаси умумий ҳажмининг 88,4% ёки 93 508,0 млрд. сўми (ўсиш суръати 1,1 % ни ташкил қилди) шакллантирилди. Автомобиль транспорти юк айланмасининг 5,3 %га (республика жами автомобиль транспорти юк айланмасининг 77,9 %и) кўпайиши таъминланди, шунингдек, йўловчи айланмасининг эса 3,1 % га (умумий йўловчи айланмасининг 94,8 % ) кўпайиши таъминланди. 10 587,7 минг нафар кишининг ёки жами иқтисодиётда банд бўлганларнинг 78,3 % бандлиги таъминланди (ўсиш суръати 1,8 %); Экспорт фаолиятида 3 763,5 млн. АҚШ доллари (умумий экспорт ҳажмининг 27,0 %) миқдорида маҳсулотлар (товар ва хизматлар) экспорт қилинди, бу эса 2016 йилга нисбатан 624,4 млн. АҚШ долларига ёки 19,9 % га кўп; Товар ва хизматлар экспорт қилувчи кичик корхоналар ва микрофирмалар сонининг кўпайиши, экспорт хажмининг ошишига имконият яратди. 2016 йил билан солиштирганла уларнинг сони 1310 тага кўпайиб, асосан саноат (733), савдо (329), қишлоқ хўжалиги (162) корхоналаридир. Ҳозирги вақтда мамлакатимиз миллий иқтисодиётини модернизация қилишда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик муҳим роль ўйнашини қуйидаги маълумотлар далолат беради.

2– расм. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг асосий иқтисодий фаолият турларидаги улуши (% да) Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик фаолиятининг иқтисодиёт тармоқларидаги улуши экспортда – 27,0 % ни ташкил этган бщлса, 2016 йилнинг январ-декабрида 26,0 % ташкил этган, саноатда – 39,6 % ни ташкил этмоқда, бу эса ўтган йилги кўрсаткичда 45,3% ташкил этган эди, хизматлар соҳасида – 58,4 % ни ўтган йилда эса 61,4 %, қурилишда – 65,1 % ни ўтган давр учун 66,9 % ва бандликда – 78,3 % ни яъни ўтган йилги кўрсаткични ташкил этди. Юқорида амалга оширилган тадқиқот ва таҳлил натижаларига асосланиб шундай хулосага келишимиз мумкин: республикамизнинг жаҳон хўжалик тизимига қўшилиши учун етарли даражадаги табиий, иқтисодий, сиёсий, интеллектуал ва инфраструктуравий салоҳиятга эга. Умумий экспортда хизматлар экспортининг улуши 25,2 % ни ташкил этиб, шундан 11,6 % транспорт хизматларига, 11,4 % эса туризм хизматлари хиссасига тўғри келмоқда. Экспорт таркибида бошқа товарлар гуруҳи 35,7 % улуш билан муайян ўринга эга бўлиб, бунда ушбу гуруҳга кирувчи текстил маҳсулотларининг ҳажми 1133,2 млн. АҚШ долларни ташкил этди ва ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 22,8 % га ўсди. 53 , 3 39 , 6 99 32 1,65 4,88 58 , 4 55 , 7 77 , 990 , 194 , 8 78 3, 27 50 ЯИМ Саноат Қишлоқ, ўрмон ва балиқ хўжалиги Инвестициялар Қурилиш Савдо Хизматлар Юк ташишЮк айланмасиЙўловчи ташишЙўловчи айланмаси Бандлик Экспорт импорт

Умумий экспортда хизматлар экспортининг улуши 25,2 % ни ташкил этиб, шундан 11,6 % транспорт хизматларига, 11,4 % эса туризм хизматлари хиссасига тўғри келмоқда. Импорт таркибининг асосий улуши 39,8 % билан машина ва асбоб- ускуналар гуруҳи ва 16,5 % билан кимё маҳсулотлари ва ундан тайёрланган буюмлар гуруҳи ҳиссасига тўғри келмоқда. Аммо мавжуд имкониятлардан самарали ва оқилона фойдаланиш натижасида республикамизнинг куч ва қудратини, иқтисодий салоҳиятини ошириш, халқаро меҳнат тақсимотида ўз ўрнини эгаллашида иқтисодиётнинг устувор йўналишларини ривожлантириш, импорт ўрнини босадиган ва экспортга мўлжалланган маҳсулотларнинг ассортименти, ҳажмини кенгайтириш каби муоммолар бугунги кунда ҳам ечилиши шарт бўлган вазифалардан ҳисобланади (2-жадвал). 2.-жадвал 2017 йил январ-декабр ҳолатига МДҲ ва бошқа давлатлар бўйича экспорт ва импорт таркиби 3 МДҲ давлатлари бошқа давлатлар млн. АҚШ доллар и жамига нисбатан , % да млн. АҚШ доллар и жамига нисбата н , % да Экспорт 5233,5 37,7 8660,1 62,3 пахта толаси 9,8 2,1 497,3 97,9 озиқ-овқат маҳсулотлари 556,8 63,6 319,0 36,4 кимё маҳсулотлари ва ундан тайёрланган буюмлар 345,1 39,1 538,1 60,9 энергия манбаалари ва нефть маҳсулотлари 907,8 47,3 1012,2 52,7 3 Ўзбекистон Республикасининг статистик ахборотномаси. Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика Қўмитаси. Тошкент 2018

қора ва рангли металлар 142,6 15,5 774,9 84,5 машина ва асбоб-ускуналар 234,2 66,3 119,1 33,7 хизматлар 2257,3 64,4 1248,4 35,6 бошқалар 779,9 15,7 4181,1 84,3 Импорт 4504,2 34,6 8509,2 65,4 озиқ-овқат маҳсулотлари 661,7 51,9 612,2 48,1 кимё маҳсулотлари ва ундан тайёрланган буюмлар 391,4 18,2 1756,9 81,8 энергия манбаалари ва нефть маҳсулотлари 715,3 96,4 26,8 3,6 қора ва рангли металлар 835,6 65,5 439,4 34,5 машина ва асбоб-ускуналар 658,5 13,0 4399,3 87,0 хизматлар 389,3 39,8 588,9 60,2 бошқалар 852,4 55,4 685,7 44,6 пахта толаси озиқ-овқат маҳсулотлари 5 ,3 % 5 ,7 % 6 ,9 % ,2 %14 ,9 %5 ,8 %1 ,8 %2534 ,4 % ,4 %3 ,3 %6 ,4 %6 13 ,8 % 6 ,6 % 2 ,6 % 25 ,2 %,7 %35

кимё маҳсулотлари ва ундан тайёрланган буюмлар энергия манбаалари ва нефть маҳсулотлари қора ва рангли металлар машина ва асбоб-ускуналар хизматлар бошқалар 3-расм. Товар ва хизматларнинг экспорт таркиби, жамига нисбатан фоизда (ташқи айлана 2017 йил, ички айлана 2016 йил учун) 4 2017 йилда кичик бизнес субъектлари томонидан 3461,6 млн.АҚШ долларлик маҳсулотлар экспорт қилинган бўлиб, республика умумий экспортидаги салмоғи 26,9%ни ташкил этди (2016 йилда 26%). Хусусий секторнинг экспортдаги улуши эса 3,3%га тенг бўлди. Ушбу даврда кичик бизнеснинг умумий импорт ҳажми 5524,8 млн.АҚШ долларга етди. Республика умумий импортида кичик бизнеснинг улуши 44,5%ни (2016 йилда 41,3%), хусусий секторнинг улуши эса 8,8%ни ташкил этди. Ташқи савдо фаолиятининг самарадорлигини ошириш – ушбу соҳадаги бошқарувни такомиллаштириш, энг аввало, саноат йўналишидаги субъектларини бошқариш ва иқтисодий рағбатлантириш тизимини яратишга кўп жиҳатдан боғлиқдир. Кичик бизнеснинг яна бир жуда муҳим хусусияти унинг ўрта синфни шакллантириш учун мунтазам кенгайиб бораётган асос бўлиб хизмат қилишидир. Ўрта синф эса, маълумки, ҳар қандай демократик жамиятнинг асоси бўлиб ҳисобланади. Экспортни рағбатлантиришнинг иқтисодий чоралари кредит бериш, суғурта, давлат кафолати беришларни ўз ичига олади. Шуни таъкидлаш керакки бу чоралар аввало экспортни энг яхши жаҳон намуналари даражасидаги, юқори 4 Ўзбекистон Республикасининг статистик ахборотномаси. Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика Қўмитаси. Тошкент 2018

ишлов берилган товарлар ишлаб чиқарувчи ҳамда хизмат кўрсатувчи субъектларнинг рағбатлантиришга қаратилади. (3-расм) Кичик бизнес субъектларини молиявий таъминоти юзасидан Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларига кредит беришни кўпайтиришга оид қўшимча чора- тадбирлар тўғрисида” 2011 йил 11 мартда имзоланган ПҚ-1501-сонли Қарори, “Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни янада ривожлантириш учун қўлай ишбилармонлик муҳитини шакллантиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида” 2011 йил 24 августдаги ПФ-4354-сонли Фармони ва бошқа бир қатор меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларга мувофиқ, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари учун турли имтиёз ва қулайликлар берилди, имтиёзли кредитлаш тизими соддалаштирилди. 2017 йилда кичик бизнес субъектлари томонидан 3461,6 млн.АҚШ долларлик маҳсулотлар экспорт қилинган бўлиб, республика умумий экспортидаги салмоғи 26,9%ни ташкил этди (2014 йилда 26%). Хусусий секторнинг экспортдаги улуши эса 3,3%га тенг бўлди. Ушбу даврда кичик бизнеснинг умумий импорт ҳажми 5524,8 млн.АҚШ долларга етди. Республика умумий импортида кичик бизнеснинг улуши 44,5%ни (2016 йилда 41,3%), хусусий секторнинг улуши эса 8,8%ни ташкил этди (9расм). Хусусан: кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг кредитлар ажратиш ҳақидаги аризаларини кўриб чиқиш муддати уч банк иш кунидан ошмайдиган муддат қилиб белгиланди, имтиёзли кредитлаш ҳажмини кенгайтиришни рағбатлантириш мақсадида тижорат банкларининг Имтиёзли кредит бериш махсус жамғармаси маблағлари ҳисобидан кредитлар ажратишдан оладиган даромадлари 2017 йилнинг 1 январига қадар фойда солиғидан озод қилинган эди.

озиқ-овқат маҳсулотлари кимё маҳсулотлари ва ундан тайёрланган буюмлар энергия манбаалари ва нефть маҳсулотлари қора ва рангли металлар машина ва асбоб-ускуналар хизматлар бошқалар 4.-расм. Товар ва хизматларнинг импорт таркиби, жамига нисбатан фоизда (ташқи айлана 2017 йил, ички айлана 2016 йил учун) 18 Ушбу амалга оширилган ислоҳотлар натижасида бугунги кунда экспорт таркибининг қарийб 78% қисмини қайта ишлаш тармоғи маҳсулотлари ташкил этмоқда. Жумладан, юқори қўшилган қийматга эга маҳсулотлар экспортининг улуши 28.5 %дан 34.5%гача ортд, электр маиший техника 4 баробарга, автомобил экспорти 3 баробарга, тўқимачилик маҳсулотлари 1.3 Баробарга ва чарм-пойабзал маҳсулотлари экспорти 14.2%га ўсди. 19 Бугунги кунда экспорт таркибининг қарийб 78 % қисмини қайта ишлаш тармоғи маҳсулотлари ташкил этмоқда. 11 ,9 % 17 ,5 % 4 ,8 % 7 ,6 %41 ,3 %6 ,7 % 34 ,4 % 9 ,8 % 16 ,5 % 5 ,7 % 9 ,8 %38 ,9 %7 ,5 % 11 ,8 %

18 Ўзбекистон Республикасининг статистик ахборотномаси. Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика Қўмитаси. Тошкент 2018 19 2017 йил – шиддатли ислоҳотлар йили. Т.: “Адолат”, 2017. Жумладан, юқори қўшилган қийматга эга маҳсулотлар экспортининг улуши 28.5 %дан 34.5%гача ортд, электр маиший техника 2.4 баробарга, автомобил экспорти 3 баробарга, тўқимачилик маҳсулотлари 1.3 Баробарга ва чарм-пойабзал маҳсулотлари экспорти 14.2%га ўсди. 20 Маълумотларга кўра, банклар томонидан кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларини молиявий қўллаб-қувватлаш мақсадида 2017 йилда 12,1 трлн. сўм миқдорида кредитлар ажратилиб, ушбу кўрсаткич 2016 йилга нисбатан 1,3 баробарга, ажратилган микрокредитлар эса 2,5 трлн. сўмни ташкил этиб, бу кўрсаткич ҳам 2016 йилга нисбатан 1,3 баробарга ўсди. 2. 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикаси иқтисодиётини ривожлантиришнинг устувор йўналишлари Ҳар қандай миллий давлат жамият тараққиёти билан бирга равнақ топади. Шунинг учун ҳам давлат ва жамият қурилиши - яхлит кечадиган жараён. Мустақилликнинг ўтган 26 йили, аввало, давлат ва жамият қурилишини тубдан ислоҳ қилиш орқали кечди. Бу борада ҳам миллий анъаналаримизга таяниб, ҳам халқаро тажрибаларга суянган ҳолда иш тутдик. Бошқача айтганда, истиқлол тарихига биринчи галда давлат ва жамият қурилиши нуқтаи назаридан қараб баҳо беришимиз зарур. Шу йилнинг 27 июнида Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикаси давлат мустақиллигининг йигирма олти йиллик байрамига тайёргарлик кўриш ва уни ўтказиш тўғрисида”ги Қарори қабул қилинди. Бу йилги байрам “Фидойинг бўлгаймиз сени, Ўзбекистон!” деган бош ғояни ўзида мужассам этган ташкилий-амалий, маънавий-маърифий тадбирлар ҳамда тарғибот-ташвиқот ишлари дастури асосида амалга оширилмоқда. Қарорда ушбу Дастурни 2017 – 2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши

бўйича Ҳаракатлар стратегияси ҳамда “Халқ билан мулоқот ва инсон манфаатлари йили” Давлат дастурининг маъно-мазмунидан келиб чиққан ҳолда тайёрлаш белгиланган. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги Фармонида бу бешта устувор йўналишнинг биринчиси қуйидагича баён этилган: “Давлат ва жамият қурилишини такомиллаштиришга йўналтирилган демократик ислоҳотларни чуқурлаштириш ва мамлакатни модернизация қилишда парламентнинг ҳамда сиёсий партияларнинг ролини янада кучайтириш, давлат бошқаруви тизимини ислоҳ қилиш, давлат хизматининг ташкилий - ҳуқуқий асосларини ривожлантириш, “Электрон ҳукумат” тизимини такомиллаштириш, давлат хизматлари сифати ва самарасини ошириш, жамоатчилик назорати механизмларини амалда татбиқ этиш, фуқаролик жамияти институтлари ҳамда оммавий ахборот воситалари ролини кучайтириш”. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги Фармони билан Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясини амалга ошириш бўйича Миллий комиссия ҳамда Ҳаракатлар стратегиясида назарда тутилган Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг устувор йўналишларини амалга ошириш бўйича комиссиялар тузилган эди. 20 2017 йил – шиддатли ислоҳотлар йили. Т.: “Адолат”, 2017.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг шу йил 14 февралдаги Фармойиши билан Ҳаракатлар стратегиясида назарда тутилган тадбирларнинг экспертлик ва жамоатчилик муҳокамасини самарали ташкил этиш борасидаги саъй-ҳаракатларни бирлаштириш, уларни мукаммал амалга ошириш, фуқаролик жамияти институтларини, экспертлар ва олимларни мамлакатимизни демократлаштириш ҳамда модернизация қилиш жараёнларига фаол жалб этиш мақсадида пойтахтимизда Тараққиёт стратегияси маркази ташкил этилди. Мустақил давлатчилигимиз тарихида илгари ҳеч қачон ҳуқуқий базани мустаҳкамлашда бундай жадаллик юз бермаган эди. Бу мамлакатимизда ислоҳотларни мисли кўрилмаган даражада чуқурлаштириш жараёни бошланганидан далолат беради.Фармойишда беш устувор йўналиш бўйича қилинган ишлар қисқача санаб ўтилди. Жумладан, биринчи устувор йўналиш бўйича ўзгаришлар ҳам қайд этилди: “Хусусан, давлат ва жамият қурилиши тизимини такомиллаштириш соҳасида замонавий талаблар ҳамда устувор йўналишларни инобатга олган ҳолда 16 та вазирлик, идора ва бошқа

ташкилотларнинг тузилмаси, вазифа ва функциялари қайта кўриб чиқилди, 20 та давлат ва хўжалик бошқаруви органлари, бошқа ташкилотлар қайта ташкил этилди”. 5 5-жадвал. Макроиқтисодий кўрсаткичлар 2017 йил январь-сентябрь 22 Млрд.сўм 2016 йил январьсентябрга нисбатан фоиз ҳисобида Ялпи ички маҳсулот 170 074,8 105,3 Истеъмол нархлари индекси (2016 йилнинг декабрь ойига нисбатан, фоизда) х 107,8 Саноат маҳсулоти 99 060,5 105,6 Истеьмол товарлари 41 139,3 105,0 Қишлоқ, ўрмон ва балиқ хўжалиги маҳсулот (хизмат) лари 46 194,3 103,5 Асосий капиталга киритилган инвестициялар 39 536,1 101,0 Қурилиш ишлари 25 176,2 105,3 Юк айланмаси (млн. тн-км) 65 568,2 102,8 Йўловчи айланмаси (млн. пасс.-км) 83 288,5 104,9 Чакана савдо товар айланмаси 76 358,1 104,3 Хизматлар, жами 77 250,8 106,9 Ташқи савдо айланмаси, (млн.АҚШ.долл) 23 19 951,5 116,7 Экспорт 10 359,6 125,6 Импорт 9 591,9 108,4 Сальдо (+,-) 767,7 х 5 Ўзбекистон Республикаси Президентининг “2017–2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясини келгусида амалга ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармони. 2017 йил 15 август.

Дастлабки маълумотларга кўра, 2017 йилнинг январь-сентябрида ишлаб чиқарилган ялпи ички маҳсулот (ЯИМ) ҳажми жорий нархларда 170 074,8 млрд. сўмни ташкил этди. ЯИМнинг ўсиш суръати ўтган йилнинг мос даврига нисбатан 105,3 фоизни ташкил этди. Иқтисодиётнинг асосий тармоқларида кузатилган ўсиш суръатлари ЯИМ ўсишида асосий омил бўлиб хизмат қилди. Жумладан, қишлоқ, ўрмон ва балиқ хўжалиги тармоғининг ўсиш суръати 103,5 фоиз, (ЯИМ таркибидаги улуши - 16,9 фоиз), саноат - 104,1 фоиз (25,0 фоиз), қурилиш - 105,3 фоиз (7,4 фоиз), савдо, яшаш ва овқатланиш бўйича хизматлар - 106,5 фоиз (11,6 фоиз), ташиш ва сақлаш, ахборот ва алоқа - 107,3 фоиз (13,1 фоиз) ва хизмат кўрсатувчи бошқа тармоқлар - 106,0 фоиз (26,0 фоиз) ни ташкил қилди. 2016 йил 22 Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси. Ў збекистон Республикасининг статистик ахборотномаси. 2017 йил 23 Давлат божхона қўмитасининг аниқлаштирилган маълумотларини ҳисобга олган ҳолда

3-расм. Ялпи ички маҳсулотнинг тармоқлар бўйича таркиби 6 январь-сентябрь ҳолатига (жамига нисбатан фоизда) 2017 йилнинг январь-сентябрда ЯИМ таркибида хизматлар соҳасининг улуши 50,7 фоизни ташкил қилди, бу эса 2016 йилнинг январь-сентябрига нисбатан 0,6 пунктга камдир (51,3 фоиз). Жумладан, ташиш ва сақлаш, ахборот ва алоқа хизматлари 0,6 пунктга камайди ва ҳисобот даврида 13,1 фоизни ташкил қилди. Савдо, яшаш ва овқатланиш бўйича хизматлар улуши 0,5 пунктга ошди ва 11,6 фоизни ташкил қилди, хизмат кўрсатувчи бошқа тармоқлар улуши 2016 йил январьсентябрдаги 26,5 фоиздан 2017 йил январь- сентябрда 26,0 фоизга тушди. Мулкчилик шакллари бўйича ЯИМ умумий ҳажмининг 80,3 фоизи иқтисодиётнинг нодавлат секторига, 19,7 фоизи - давлат секторига тўғри келди. 6 Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси. Ў збекистон Республикасининг статистик ахборотномаси. 2017 йил 18

2017 йилнинг 9 ойлик маълумотларига кўра ЯҲМнинг юқори ўсиш суръатлари Андижон вилоятида (107,1 фоиз), Хоразм вилоятида (106,7 фоиз) ва Тошкент шахрида (106,1 фоиз) кузатилди. Ялпи ҳудудий маҳсулот ўсиш суръатларининг республика даражасига (105,3 фоиз) нисбатан паст кўрсаткичлари Сирдарё (99,0 фоиз), Навоий (100,7 фоиз), Бухоро (103,0 фоиз) ва Сурхондарё (103,0 фоиз) вилоятларида кузатилмоқда. 5-расм. ЯИМни шакллантиришда худудларнинг иштироки 7 2017 йил январь-сентябрь ҳолатига (ЯИМга нисбатан фоизда) Республика бўйича ЯИМни шакллантиришда Тошкент шаҳри 15,5 фоизли улуш билан етакчилик қилмоқда, Тошкент ва Самарқанд вилоятлари мос равишда 10,8 фоиз ва 7,2 фоиз кўрсаткичи билан кейинги ўринларни 7 Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси. Ў збекистон Республикасининг статистик ахборотномаси. 2017 йил 19

эгаллашган. ЯҲМнинг энг кам улуши Сирдарё вилоятида (1,9 фоиз), Жиззах вилоятида (2,5 фоиз), Хоразм вилоятида (3,4 фоиз) ва Қорақалпоғистон Республикасида (3,4 фоиз) кузатилди. Республикамизда хусусий мулкни, молия бозорини ҳимоя қилиш, қишлоқ хўжалигини модернизациялаш, заргарлик соҳасини ривожлантириш, айрим миллий корхоналарнинг акцияларини (IPO) нуфузли хорижий фонд биржаларига дастлабки тарзда жойлаштиришга тайёргарлик кўриш чора- тадбирлари жадал суръатлар билан ривожлантирилмоқда. 2017-2021 йилларда умумий қиймати 40 миллиард АҚШ доллари миқдоридаги 649 та инвестиция лойиҳасини назарда тутувчи тармоқ дастурларини рўёбга чиқариш режалаштирилмоқда. Натижада кейинги 5 йилда саноат маҳсулотини ишлаб чиқариш 1,5 баравар, унинг ялпи ички маҳсулотдаги улуши 33,6 фоиздан 36 фоизгача, қайта ишлаш тармоғи улуши 80 фоиздан 85 фоизгача ошади. Саноат маҳсулотлари ишлаб чиқарувчилар нархлари индекси даражаси ўртача 18,9%га ўсган. Ўтган йилнинг йилнинг мос даврида нархларнинг ўсиши 10,6%ни ташкил қилган эди. Январь-сентябрь ойларида ишлаб чиқарувчиларнинг нархларида ўзгаришлар қуйдагича бўлди: Саноат ишлаб чиқариш фаолияти Тоғ-кон саноати ва очиқ конларни ишлаш фаолияти Ишлаб чиқариш саноати Электр, газ, буғ билан таъминлаш ва ҳавони кондициялаш Сув билан таъминлаш, канализация тизими, чиқиндиларни йиғиш ва утилизация қилиш ахборотномаси. 2017 йил 20

90 95 100 105 110 115 120 2017й. 2016й. 6-расм. Январь-сентябрь ҳолатига саноат маҳсулотлари ишлаб чиқарувчилар нархлари индекси 8 . (Ўтган йилнинг декабрь ойига нисбатан, фоизда) 2017 йилнинг 9 ойлигида 2016 йилнинг мос даврига нисбатан нархларнинг бирмунча тез ўсиши тоғ-кон саноати ва очиқ конларни ишлаш фаолияти товарлари нархларининг ўсиши билан боғлиқ бўлиб, йил бошидан нархлар 13,6 фоизга ошган. Нархларнинг бирмунча кескин кўтарилиши 2017 йилнинг июнь ойи ҳолатига тўғри келади (10,3 фоизга), бунда, Молия Вазирлигининг реестрига асосан хом нефт ва табиий газ ва конденсат нархлари ўзгариши сабаб бўлди. 2017 йилнинг январь-сентябрида электр, газ, буғ билан таъминлаш ва ҳавони кондициялаш тарифлари 5,8 фоизга ошди (ўртача ойлик ўсиш 0,6 фоиз). Асосий ўзгаришлар иссиқлик энергияси 13,4 хамда электрэнергиясига тари фларнинг 6,9 фоизга шунингдек, газ ва еростигаз инфратузилмаси 7,5 фоизга ва газсимон ёқилғи қувурлар орқали етказиб бериш хизматлари 4,5 фоизга камайди. Ишлаб чиқариш саноати нархлари 2017 йилнинг январь-сентябрь ойларида ўртача ўсиш 2,1 фоизни ташкил этди (2016 йилнинг мос даврида эса 1,2 фоиз). Сув билан таъминлаш, канализация тизими, чиқиндиларни йиғиш ва утилизация қилишда 2017 йил 9 ойи давомида ўсиш 1,0 фоизни ташкил этди (2016 йилнинг январь-сентябрь ойларида 0,3 фоиз). 2017 йил январь-сентябрида асосий капиталга киритилган инвестицияларнинг умумий ҳажми миллий валютада 39 536,1 млрд. сўмни (АҚШ доллари эквивалентидаги ҳажми - 9,6 миллиард АҚШ долларини) ёки 2016 йилнинг мос даврига нисбатан ўсиш суръати 101,0 фоизни ташкил қилди. 8 Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси. Ў збекистон Республикасининг статистик ахборотномаси. 2017 йил 21

Асосий капиталга киритилган инвестициялар ҳажми ЯИМга нисбати 23,2 фоизни ташкил қилиб, 2016 йил январь-сентябрига нисбатан 1,4 фоизга камайди. ахборотномаси. 2017 йил 22

4-жадвал. Молиялаштириш манбалари ва мулкчилик шакллари бўйича асосий капиталга киритилган инвестицияларнинг тақсимланиши 9 (2017 йил январь-сентябрда) якунга нисбатан фоиз ҳисобида Жами Шу жумладан мулкчилик шакллари бўйича: давлат нодавлат Жами инвестициялар, млрд.сўм 39 536,1 5 511,5 34 024,6 шу жумладан молиялаштириш манбалари бўйича: давлат бюджети маблағлари 2 053,3 79,6 20,4 давлат мақсадли жамғармалари маблағлари 1 673,2 96,2 3,8 корхоналар ва аҳоли маблағлари 18 744,0 7,6 92,4 чет эл инвестициялари ва кредитлари 9 603,8 7,0 93,0 банк кредитлари ва бошқа қарз маблағлари 4 872,8 1,5 98,5 Тикланиш ва тараққиёт жамғармаси маблағлари 2 503,4 1,4 98,6 Болалар спортини ривожлантириш жамғармаси маблағлари 85,6 48,2 27,6 9 Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси. Ў збекистон Республикасининг статистик ахборотномаси. 2017 йил. 23

Давлат бюджетидан ажратилган инвестициялар ижтимоий соҳани ва ҳаётий таъминот тизимини қўллаб-қувватлашга, Ўзбекистон Республикаси инфраструктурасини ривожлантиришга қаратилган манзилли инвестиция дастурларини амалга ошириш учун йўналтирилган. Мамлакатимизда инвестицион ҳолатнинг жорий йил 9 ойлик натижаларига эътибор қаратадиган бўлсак, соҳада ижобий ўзгаришлар рўй бераётганлигини кузатишимиз мумкин. Жумладан, жорий йил дaвoмидa дaвлaт aктивлaри сoтилиши бўйичa рўйxaтгa oлингaн 1172 тa oлди-сoтди шaртнoмaлaри бўйичa 240,9 млн. AҚШ дoллaри вa 1846,8 млрд. сўм миқдoридa инвeстиция киритилиши нaзoрaтгa oлингaн. Шулaрдaн, 18 тa oлди-сoтди шaртнoмaлaри xoрижий инвeстoрлaр билaн тузилгaн. Юқoридaги шaртнoмaлaргa кўрa, бaжaрилгaн инвeстициялaр умумий миқдoри 130,6 млн. AҚШ дoллaри вa 1009,0 млрд. сўмни тaшкил этди. Инвeстиция киритиш дaвридa 11950 дaн oртиқ янги иш ўринлaри ярaтилди. Амaлдaги шaртнoмaлaргa кўрa, йил бoшидaн инвeстoрлaр тoмoнидaн 9,4 млн. AҚШ дoллaри вa 353,3 млрд. сўм инвeстиция киритилиши бeлгилaнгaн бўлиб, ҳaқиқaтдa киритилгaн инвeстициялaр ҳaжми 20,1 млн. AҚШ дoллaри вa 447,0 млрд. сўмни тaшкил этди. 10 Инвестицион фаолият соҳасида бошқарув қарорларини ишлаб чиқиш ҳамда қабул қилиш жараёнида илғор ахборот-коммуникация технологиялари ва дастурий маҳсулотларни қўллашга асосланган инновацион ёндашувларни жорий этиш бугунги кунда иқтисодиётнинг барча тармоқларини жадал ривожлантириш ва давлат бошқаруви тизимини такомиллаштиришга йўналтирилган ислоҳотларни муваффақиятли амалга оширишнинг асосий шартларидан бири ҳисобланади. Юқорида келтирилган ҳолатлар давлат бошқаруви тизими, иқтисодиёт ва ижтимоий соҳаларни ислоҳ қилиш шароитида ресурслардан оқилона фойдаланишни таъминловчи, лойиҳа бошқаруви принципларига асосланган қарорлар қабул қилиш механизмларини ишлаб чиқиш ва назорат қилишнинг 10 Ўзбекистон Республикаси иқтисодиёт вазирлиги маълумотлари.

замонавий шакл ва услубларини жорий этишни талаб қилади. Ушбу камчиликларни тезкор бартараф этиш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан 2017 йил 24 июлда “Ўзбекистон Республикасида лойиҳа бошқаруви тизимини жорий этиш чоратадбирлари тўғрисида”ги Фармон имзоланди. Ушбу фармонга асосан давлат дастурлари амалга оширилишини, молиявий маблағлар сарфланишини бошқариш механизмларининг самарадорлиги ва шаффофлигини янада ошириш, шунингдек 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясида белгиланган вазифалар ижросини таъминлаш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Лойиҳа бошқарувининг ягона миллий ахборот тизими яратилиши назарда тутилган. Ушбу тадбирларни амалга ошириш қулай инвестиция муҳити яратиш ва бу бўйича аниқ мақсадга қаратилган сиёсат олиб боришни тақозо этади. Бунда асосий эътибор иқтисодиётнинг устувор тармоқларидаги махсус инвестиция лойиҳаларини амалга ошириш учун хорижий сармояларни жалб этишга қаратилиши лозим. Ҳаракатлар стратегиясида 2017-2019 йиллар давомида 20 та лойиҳани амалга ошириш учун Осиё тараққиёт банки кредитлари ҳисобига 2,97 млрд. долл.ни жалб қилиш, Ислом тараққиёт банкининг 1,0 млрд. долл.дан кам бўлмаган миқдорда кредитларини жалб қилишни кўзда тутадиган инвестициявий лойиҳаларни амалга ошириш кўзда тутилган. Жорий 2017 йилда умумий қиймати 1,0 млрд. долларлик 145 та ишлаб чиқариш қувватларини фойдаланишга топшириш орқали 75 дан ортиқ янги турдаги рақобатдош тайёр маҳсулотлар ўзлаштирилиши назарда тутилган. Мева-сабзавот ва гўшт-сут маҳсулотларини қайта ишлаш соҳасида 147 млн. долларлик 63 та лойиҳа, рангли ва қимматбаҳо металларни чуқур қайта ишлаш бўйича 217 млн. долларлик 6 та лойиҳа, кимёвий хом ашёларни чуқур қайта ишлаш бўйича 25 млн. долларлик 2 та лойиҳа, углеводород хом ашёларини қайта ишлашни чуқурлаштириш бўйича 342 млн. долларлик 6 та лойиҳа, тайёр чарм-пойабзал маҳсулотлари ишлаб чиқаришни кенгайтириш бўйича 6 млн.

долларлик 9 та лойиҳа, фармацевтика маҳсулотлари ишлаб чиқаришни оширишга йўналтирилган 24 млн.долларлик 7 та лойиҳа, қурилиш материаллари ишлаб чиқаришни янада кенгайтириш бўйича 151 млн. долларлик 29 та лойиҳа, тайёр тўқимачилик ва тикув-трикотаж маҳсулотлари ишлаб чиқаришни ошириш бўйича 178 млн. долларлик 15 та лойиҳа шулар жумласидан. Ушбу тадбирларни амалга ошириш саноат тармоқларидаги йирик корхоналарда ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларнинг таннархини ўртача 8 фоизга қисқартириш ва рақобатдошлигини оширишга асос бўлади. Табиийки, мавжуд вазият яратилаётган шарт-шароитлар натижасида қуйидаги вазифаларни амалга оширишни тақоза қилади:  хусусийлаштирилган корхоналар ишининг самарадорлигини уларни хусусийлаштирилгандан кейин қўллаб-қувватлаш;  иқтисодиёт тармоқларини таркибий қайта қуриш ҳисобига янги иш ўринлари, айниқса қишлоқ жойларда, барпо этиш;  ички бозорни маҳсулот билан тўлдириш ва маҳсулотларнинг экспортбоплигини ошириш мақсадида рақобатли бозор муҳитини яратиш;  минтақаларда бозор инфратузилмасини интенсив ривожлантириш ва унинг томонидан кўрсатиладиган хизматлар сифатини ошириш, унинг хўжалик юритувчи субъектлар билан алоқаларини мустаҳкамлаш;  мулкдорларнинг самарали синфини яратиш;  қимматли қоғозлар ва кўчмас мулкнинг тўла қимматли бозорини барпо этиш. 3. Бизнесни тадқиқ этишда илмий ва амалий ёндашувлар Бизнес товарларни ишлаб чиқариш ва харидорларга керакли вақт, миқдор ва сифатда, шунингдек юқори самара ҳамда фойда эвазига сотишни ташкил этиш ва бошқариш мақсадида вужудга келди ва хизмат қилмоқда. Иқтисодчи олимлар таъкидлашларича маркетинг хизматларидан фойдаланиш жамият,

харидорлар, ишлаб чиқарувчилар ва ниҳоят маркетинг органларининг ўзларига ҳам бениҳоя катта фойда келтирар экан. Бозор иқтисодиёти ўз моҳиятига кўра ҳар қандай жисмоний ва юридик шахслар ўз фаолиятларидан наф кўришлари, маълум даромад олишлари ва самарали иш юритишларини тақозо этади. Юқоридаги маркетингга берилган таъриф унинг моҳиятини тўлароқ акс эттиради деб ўйлаймиз. У инглиз иқтисодчиси Еджени Маккартининг машҳур «4 р», яъни товар ёки хизмат ( ргоdukt), баҳо (рrice), фойда (ргоtif) ва товарни сотиш жойи (бозор-рlаce) 11 модулига ҳам тўғри келади. Келажакни олдиндан кўрмасдан, унинг ривожланиш йўлларини прогнозламасдан жамият ҳаёти тараққиётига эришиш мумкин эмас. Охирги йилларда прогнозлаш иқтисодиётнинг мақбул даражада ишлашини таъминлашнинг асосий воситаларидан бирига айланмоқда. Бошқарувнинг мураккаб жараёнида прогнозлаш жамият ишлаб чиқариши ва унинг мақсадларини илмий асослашда ижтимоийиқтисодий ривожланиш йўлларини олдиндан кўриш воситаси вазифасини бажаради. Бозор иқтисодиёти шароитида иқтисодий прогнозлаш узоқ ва ўрта муддатли иқтисодий самарадор йўналишлар, техник сиёсат ва қабул қилинган қарорлар амалиётда қай аҳволдалигини кўра билиш учун зарур. Маркетинг фаолиятини истиқболлаш деганда - объектнинг илмий асосланган келажакдаги ҳолати ҳақидаги ва уни амалга ошириш йўллари ва сарфланган вақтни олдиндан билиш тушунилади. 11 Paul W. Farris, Neil T. Bendle, Phillip E. Pfeifer, David J. Reibstein. Marketing Metrics.Second edition.2010 by Pearson Education, Inc.

Истеъмолчилар ва маркетинг тадқиқотлари 1.1.-расм. Маркетинг ўлчами: корхонанинг марказида маркетинг 12 Прогнозларни ишлаб чиқиш жараёни прогнозлаш дейилади. Прогнозлашнинг асосий йўналишларидан бири иқтисодий прогнозлаш ҳисобланади. “Бизнесни тадқиқ этиш усуллари” - бу, илмий - иқтисодий фан бўлиб, унинг объекти истеъмолчилар, ишлаб чиқариш жараёни, предмети эса ишлаш мумкин бўлган иқтисодий объектларнинг қонунийлиги ва иқтисодий прогнозларни ишлаб чиқиш йўлидаги изланишлардир. “Бизнесни тадқиқ этиш усуллари” жамият ривожланиши қонунийлиги соҳасидаги иқтисодий фан ютуқларига ва бозор иқтисодиёти шароитида 12 Paul W. Farris, Neil T. Bendle, Phillip E. Pfeifer, David J. Reibstein. Marketing Metrics.Second edition.2010 by Pearson Education, Inc.p. 5.

ижтимоийиқтисодий ва фан - техника тараққиёти тенденцияларининг аниқлигига асосланади. “Бизнесни тадқиқ этиш усуллари” нинг ривожланишида, ишлаб чиқилаётган прогнозларнинг ишчанлигини оширишда ҳар хил объектларнинг прогнозларини тузиш қонун-қоидаларини ўрганадиган фан- “Эконометрика”, унинг бир қисмини ташкил этадиган «Иқтисодий прогностика» фани катта роль ўйнайди. Шундан келиб чиқиб, иқтисодий прогнозларга қуйидагича таъриф бериш мумкин. Иқтисодий прогнозлаш – бу, иқтисодий жараёнларни билишнинг илмий усуллари ҳамда прогнозлашнинг барча усул ва йўллари йиғиндисини қўллаш орқали иқтисодий прогнозларни ишлаб чиқишидир. Иқтисодий прогнозлашнинг назарий муҳим муаммоларидан бири прогнозлар турларининг тузилиши ҳисобланади. Турлар - ҳар хил мезонлар ва белгиларига асосланиб қурилиши мумкин. Масалан, объектларга, прогнозлаш усулларига, ечиладиган масалаларга, вазифаларга ва бошқаларга. Булардан энг муҳимларига қуйидагилар киради:  прогнозлаш кўлами;  прогнозлаш муддати;  объект характери;  прогноз функциялари (функционал белги).

1.2.-расм. Прогнозларнинг хусусиятларига кўра бўлиниши. 13 Тузилиш муддати бўйича прогнозлар оператив, қисқа муддатли, ўрта муддатли, узоқ муддатли турларга бўлинади. Прогнозларнинг изланилаётган объект характерига кўра бўлинишлари ҳар хил қайта ишлаб чиқариш жараёнлари билан боғлиқ. Шунга кўра, прогнозлаш қуйидагиларга ажратилади. 13 John E. Hanke, Arthur G. Reitsch, Dean W. Wechern. Business forecasting. Seventh edition. 2010 by Pearson Education, Inc.p. 31 Прогнозлаш кўлами бўйича а) Макроиқтисодий ва таркибий ( тармоқлараро ва регионлараро ) прогнозлаш ; б) иқтисодиёт тармоқларини прогнозлари ( ёқилғи, энергетика, агросаноат , ишлаб чиқариш инфратузилмаси , аҳолига хизмат кўрсатиш соҳалари ва бошқалар ) ; в) тармоқ ва регионал прогнозлар ; г) реал сектор тизимининг бошланғич бўғинларини прогнозлаш ( корхоналарда ишлаб чиқариш уюшмаларини ва ҳоказо ). Прогнозларнинг изланилаётган объект характерига кўра бўлинишлари ҳар хил қайта ишлаб чиқариш жараёнлари билан боғлиқ . Шунга кўра , прогнозлаш қуйидагиларга ажратилади . ишлаб чиқариш муносабатларининг ривожланиши ; илмий - техник жараёнларни ижтимоий иқтисодий характерлари ва оқибатлари; иқтисодиёт динамикалари ( суръатлари , фактлари ва тузилишлари ) ; бандлик , меҳнат ресурслари ва кадрларни қайта тайёрлаш ; табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш ; тадқиқотнинг яшаш шароити ; асосий фондлар ва капитал қўйилмаларни қайта тиклаш .

1.3.-расм. Прогнозларнинг турлари. 14 Прогнозлар функционал белгисига қараб иккига - норматив ва изланувчи прогнозларга бўлинади. Изланувчи прогнозлар: изланаётган объектларнинг келажакдаги ривожланиш даражасига асосланган бўлиб, бу даражаларни қўллаш шароитларидан чеклашади. Унинг вазифаси ўрганилаётган объект бор тенденциялар сақланган ҳолда қандай ривожланишини ўрганишдир. Норматив прогнозлар: изланувчи прогнозларидан фарқли ўлароқ олдин қўйилган мақсадлар базасида ишлаб чиқилади. Унинг вазифаси мақсад қилиб олинаётган объектнинг келажакдаги ҳолатини прогнозлаш йўли ва эришиш вақтини аниқлашдир. Изланувчи прогнозлар объектнинг олдингига нисбатан келажакдаги ҳолатини аниқлашдан қайтаётган бир вақтда, норматив прогноз тескари тартибда амалга оширилади, яъни келажакдаги ҳолатини қўйилган мақсадининг тенденциялари ва уни қўллаш тартибида амалга оширилади. 14 John E. Hanke, Arthur G. Reitsch, Dean W. Wechern. Business forecasting. Seventh edition. 2010 by Pearson Education, Inc.p. 45

Прогнозлар турланиши прогнозлаш йўллари билан узвий боғлиқ. Бир - бирини тўлдирувчи уч хил прогнозлаш усуллари мавжуд. “Бизнесни тадқиқ этиш усуллари” нинг фан сифатида ривожланишида унинг усули катта роль ўйнайди. Усул – бу, ўрганиш йўллари ва усулларини танлаш ҳамда шу тармоқдаги ҳақиқат кўринишларини умумийлаштиришдир. Иқтисодий прогнозлашнинг усули ҳар бир тармоқда бўлганидек изланаётган объектларга қарашли, ўрганилаётган омил ва кўринишлар асосига кириш мумкин бўлган диалектик усулдир. У умумий илмий усуллар ва изланишига ёндашув ҳамда иқтисодий кўринишларни илмий прогнозлашга асосланган ўзига хос усуллар асосида ишлатилади. Умумий ёндошувлардан қуйидагиларни ажратиш мумкин:  тарихий ёндашув;  комплекс ёндашув;  тизимли ёндашув;  структуравий ёндашув;

 тизимли-таркибий ёндашув. Ҳозирги кунда келажакни баҳолашни 2 тури ҳаётга тадбиқ этилган: илмий баҳолаш ва ноилмий кўра билиш. Келажакни илмий баҳолашнинг турлари: Олдиндан айтиб бериш - бу келгусидаги муаммони ҳал қилишнинг мумкин бўлган ёки исталган истиқболда ҳолатини баён қилишдир. Бошқача қилиб айтганда, олдиндан айтиб бериш - келгусида бўладиган маълум жараёнларнинг ҳолати ҳақидаги ишончли фикрни билдиради. Олдиндан кўра билиш - тизимни ривожлантиришнинг қонуниятларига асосланган, ҳақиқатни, олдиндан акс эттиришдир. Бу нарса тизимнинг келгусидаги ҳолати ҳақида маълум хулоса чиқариш имконини беради. Истиқболлаш (башорат) - бу эҳтимол йўналишлар, объектлар ва ҳодисаларнинг ривожланиши натижалари. Прогнозлаш - бу объектни ривожлантириш истиқболини белгилаб берадиган махсус илмий тадқиқотлардир. Режалаштириш - бу аниқ белгиланган мақсад, уни амалга оширишнинг йўллари ва тадбирлари, белгиланган хом ашёлар билан ажралиб туради. Режа - якка ягона, ижроси мажбур бўлган директив ҳужжатдир. Шундай қилиб режалаштириш, прогнозлаш, олдиндан айтиб бериш, олдиндан кўра билиш - келажакни баҳолашнинг ишончлилик даражасига қараб бири биридан фарқ қилади.

1.4.-расм. Ишлаб чиқариш ва бошқариш жараёнларининг чизмаси 15 Аввало иқтисодий тизимни ривожланишини мақсади аниқланади. Қуйидаги мақсадга келажакда бўлиши мумкин ҳолатлари ўрганилиб прогноз қилинади. Энг самарали танланган ривожланиш вариантлари, комплекс дастурларни тузилишига информацион база сифатида қўлланиб, прогноз қилинган ҳолатга тизим эришиш учун, қандай тадбирлар амалга оширилиши кераклигини дастур кўринишида тўзиб олинади. Истиқболлаш жараёни объектни таҳлилидан бошланади. Бу таҳлил объектни танлаш, прогнозлаш мақсадида, объектга таъсир этувчи омилларни ўрганиш, унинг таркиби, бошқариш усулларни ўрганишдан иборат. Иқтисодий тизим жуда катта ва мураккаб бўлгани учун уни ўрганишда тизимли таҳлил усули қўлланади. Бу усулни асосий тамойиллари қуйидагича: 15 Хотамов И., Саъдуллаев Х. Маркетинг фаолиятини таҳлил қилиш ва истиқболлаш. Дарслик . 2012 й ., 32- бет . Прогноз лар М а қ садлар Ресурслар Дастурлар Режалар Корхона ёки фирма Информацион алоқалар Моддий алоқалар

1. Мураккаб тизим жуда кўп элементлардан иборат. Бу элементлар бир-бири билан боғланган бўлиб, мураккаб структурани ташкил этади. 2. Мураккаб тизим яхлитлик хусусиятига эга. Бундай тизимлар ҳар доим мақсадга интилган бўлади, самарали ҳолатга эришишга ҳаракат қилади. 3. Тизим кириш ва чиқиш йўллари орқали ташқи муҳит билан боғланган. Х t Фараз қилайлик тизим ҳолатини X t = ( X 1 , X 2 ,..., X m ) t S t = ( S 1 , S 2 ,…, S k ) t Y t = ( Y 1 , Y 2 ,..., Y n ) t Тизимничиқишҳолатикиришпараметрлариватизимниичкиҳолатибиланқуйи даги чабоғланган : Y t = f ( X t , S t ) Бу ёндошув эконометрик моделлаштиришда қўлланилади. 4. Ҳар бир мураккаб тизимни элементларга бўлиш мумкин. Масалан: иқтисодиёт элементлари бу тармоқлар, корхоналар элементлари - бўлимлар ва ҳ.к. Тизимни элементлари иерархия тамойилларига бўйсунади. Y t

1.5.-расм. Истиқболлаш усуллари 5. Мураккаб ва катта тизимларни тўлиқ тасвирлаш, изоҳлаш жуда қийин, шунинг учун уларни бошқаришда, пронозлашда маълум бир эҳтимоллик назарда тутилади. 4. Бизнес жараёнини таҳлил қилшда тизимли ёндашиш Маълумки, тизимли ёндошиш - бу тадқиқот услубиятидаги йўналишдир. У объектни кўп сонли ички ва ташки алоқалардан иборат бўлган элементлардан ташкил топувчи мураккаб тизим сифатда ўрганишга таянади. Тизимий ёндошиш объектни чуқур ва атрофлича ўрганишга, уни хақида тула тасавурга эга бўлишга, унинг алоҳида бирликлари орасидаги сабаб-оқибат боғланишларини аниқлашга имкон беради. Тизимий ёндошишнинг бош хусусияти - бу тизим элементларининг ўзаро таъсири, ўзаро боғлиқлиги, ўзаро боғланиши ва динамик характерда бўлиши, комплекслиги, бутунлиги, буйсунганлиги, етакчи бўғинни ажралганлигидир.

Тизимли ёндошиш иқтисодий таҳлилда хўжалик масалаларининг илмий асосланган вариантларини ишлаб чиқиш ва бу вариантларни самарадорлигини ҳисоблаш йўли билан энг макбул бошқариш карор ларини танлаш имконини беради. Тизимий таҳлилда уни амалга ошириш жараёнини бир неча кетма кет босқичга ажратиш мумкин. Биринчи босқич. Тадқиқотнинг бу босқичида объект маълум бир тизим,деб қаралади ва бунинг учун даставвал тизимни элементлари сифатида қараладиган алоҳида қисмлари ажратиб олинади. Шунингдек, тизимни ривожланиш мақсади, ҳал қиладиган вазифалари, бошқа тизимлар билан алоқалари,алоҳида элементлари орасидаги ўзаро боғланишлари,ҳар бир элементни ва бутун тизимни ишлаши белгилаб олинади, Иккинчи босқич. Бу босқичнинг асосий мақсади тизимнинг барча элементларига, уларнинг ўзаро (ташки ва ички) боғланишларига,унинг мавжудлиги шароитларига тула ва сифатли тавсиф берадиган кўрсаткичларни танлашдир. Учинчи босқич. Ўрганилаётган тизимнинг умумий чизмасини ишлаб чиқиш бу босқични асосий мақсадини ташкил қилади. График кўринишда бу алоҳида -алоҳида тузилган блоклардан ташкил топган бўлиб,бунда ҳар бир элементга алоҳида блок мос келади. Алоҳида блоклар улар орасидаги боғланишлар мавжудлигини ва йуналишини тавсифловчи стрелкачалар билан боғланади. Тўртинчи босқич. Бу босқич тизимнинг умумий кўринишдаги Иқтисодий математик моделини тузишга багишланади.Бунда сифат таҳлили йўли билан тизимнинг бирча тенглама ва тенгсизликларининг математик шакилдаги ифодаси аниқланади. Бешинчи босқич . Бу босқичда "модель билан ишлаш" амалга оширилади. Модель билан ишлашни ШЭҲМ ёрдамида дилог режимида ўтказиш тавсия

килинади. Модель билан ишлашда, бизнинг фикримизча имитацион моделлардан фойдаланиш мақсадга мувофикдир. 5. Комплекс таҳлил ўтказиш услубияти Бизнесда иқтисодий таҳлил методидан фойдаланиш аналитик тадқиқотларнинг бир қатор аниқ услубиятлари орқали юзага чиқади. Бу хўжалик фаолиятини алоҳида томонларини тадқиқ қилиш услубияти ҳам бўлиши мумкин, ёки комплекс тадқиқ қилиш усули ҳам бўлиши мумкин. Шуни такидлаш лозимки, таҳлилнинг ҳар бир турига ўзининг услуби тугри келади. Умуман услуб деганда у ёки бу ишни бажаришнинг усуллари, энг мақсадга мувофик коидалари мажмуаси тушинилади. Иқтисодий таҳлилда услуб деганда, таҳлил мақсадига эришиш учун маълум кўринишда буйсундирилган, корхона иқтисодиётини тадқиқ қилишнинг аналитик усуллари ва тартиблари тушинилади. Иқтисодий таҳлил услубини шартли равишда икки гуруҳга ажратиш мумкин: умумий ва хусусий услабларга.Умумий услуб - бу миллий иқтисоднинг турли тармокларининг турли объектларини ўрганишда бир хилда фойдаланадиган тадқиқот тизимидир. Хусусий услуб - умумий услубни иқтисодиётнинг маълум тармоғи,ишлаб чиқаришнинг маълум тури ёки маълум тадқиқот объектига караб аниқлаштирилади. Комплекс маркетинг таҳлили (КМТ)нинг ўтказиш, албатта унинг тартибини аниқлаб олишни тақазо қилади. КМТни бажаришда қўйидаги босқичлар ажратилиб кўрсатилади:  1-босқич да таҳлилнинг объекти, мақсади ва вазифалари белгилаб олинади,таҳлил режаси тузилади;

 2-босқич да таҳлил объекти тавсифланадиган синтетик ва аналитик кўрсаткичлар ишлаб чиқилади;  3-босқич да таҳлил учун зарур бўлган ахборатлар йигилади ва тайёрланади (ишончлиги текширилади, таққосланма кўринишга келтирилади);  4-босқич да хўжалик фаолиятининг натижалари бизнес режа, ўтган йил, илғор корхоналар кўрсаткичлари билан таққосланади;  5-босқич да омилли таҳлил ўтказилади ва натижавий кўрсаткичларга омиллар таъсири ҳисобланади;  6-босқич да ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишда фойдаланилмаетган ва истикболдаги имкониятлар аниқланади; Бугунги кунда бизнес ва маркетингдаги ўзгаришлар қуйидагилардан иборат 16 янги технологиялар;  7- босқич да турли омиллар таъсирини ва аниқланган ишлатилмаетиган имкониятларни ҳисобга олиб хўжалик фаолиятини баҳолаш амалга оширилади ва улардан фойдаланиш бўйича аниқ тадбирлар белгиланади. 16 Philip Kotler, Kevin Lane Keller. Marketing management. 12 th edition. 2010 by Pearson Education, Inc.p. 39-41.

Аналитик тадқиқотларни бундай кетма-кетликда бажариш иқтисодий таҳлилнинг назарий ва амалий нуқтаи назаридан ҳам мақсадга муфофикдир. Маркетинг фаолиятини иқтисодий таҳлилда қўлланадиган усулларни турлича туркумланади. Ҳозирги вақтда иқтисодий таҳлил усулларини қуйидаги кўринишда туркумлаш кўпчилик ҳолларда қўлланади (6.-расм). 2.6.-расм. Иқтисодий таҳлилнинг аоосий усулларини туркумланиши Бу усуллар орасида энг қадимий воситалари бу унинг анъанавий усуллари бўлиб, бу усуллар нафақат иқтисодий таҳлилда балки, бошқа фанларда ҳам маълумотларни ишлаш учун кенг қўлланади. Анъанавий усулларнинг энг асосийлари қўйидаги чизмада келтирилган (7.-расм). Бизнесда иқтисодий таусуллариҳлилнинг анъанавий Таққосла ш Ўртача Баланс График Гуруҳла Бизнесда иқ тисодий та ҳ лил усуллари Ахбор о тларни ишлашнинг анъанавий усуллари Детир министик омилли та ҳ лил ў тказиш усуллари Стохастик о милли та ҳ лил ў тказиш усуллари К ў рсаткичларни оптималлаштириш усуллари

(қиёслаш) миқдорларн и ҳисоблаш миқдорлар ни ҳисобла ш усулда ш усули тасвирла ш 7 - расм. Маркетингда иқтисодий таҳлилнинг асосий анъанавий усулларининг туркумланиши Юкорида келтирилганлардан кўриниб турибдики, маркетинг фаолиятини иқтисодий таҳлили жараёнида қўлланадиган усуллар хилма-хил ва рангбарангдир. Таҳлил жараёнида уларни тўғи келган-келмаганлигига қараб қўлайбериш албатта аналитик ҳисобларни кўпайиб кетишига айрим ҳолларда унинг натижаларини бузилишига олиб келади. Шунинг учун ҳам уларни танлашда ечилиши лозим бўлган иқтисодий масалани моҳиятига мос келадиган усулни танлаш лозим. 6. Аналитик кўрсаткичлар тизимини ишлаш Бизнес фаолиятини таҳлилнинг барча объекти бизнес режа, ҳисоб, ҳисобот ва бошқа маълумотлар манбаларинг кўрсаткичлари тизимида ўзининг аксини топади. Маълумки, ҳар бир иқтисодий ҳодиса ёки жараён кўпинча битта, ажралган алоҳида кўрсаткич билан эмас, балки бир нечта ўзаро боғлаган кўрсаткичлар тизими билан аниқланади. Шу муносабат билан иқтисодий ҳодиса ва жараёнларни акс эттириш учун кўрсаткичлар тизимини танлаш ва асослаш иқтисодий таҳлилнинг муҳим услубий масаласи ҳисобланади. Бизнес фаолиятини таҳлил қилишда қўлланадиган жуда кўп миқдордаги, турли кўрсаткичларни гуруҳлаш ва тизимлаштириш мухим аҳамият касб этади. Кўрсаткичларни бир қатор белгилар бўйича туркумлаш мумкин (8-чизма):

1) Ўзининг мазмуни бўйича улар миқдорий ва сифат кўрсаткичларига бўлинади; 2) Қўлланадиган соҳасига қараб улар умумий ва махсус кўрсаткичларга бўлинади; 3) Синтез даражаси бўйича кўрсаткичлар умумлаштирувчи, хусусий ва ёрдамчи кўрсаткичларга бўлинади; 4) Олиш усули бўйича кўрсаткичлар мутлоқ ва нисбий кўрсаткичларга бўлинади; 5) Сабаб-оқибат муносабатларини ўрганишда кўрсаткичлар омилли ва натижавий кўрсаткичларга бўлинади; 6) Шаклланиш усулига қараб норматив, режа, ҳисобот ва аналитик кўрсаткичларга бўлинади.

1.8 -Чизма.Бизнес фаолиятини таҳлил қилишда аналитик кўрсаткичларнингтуркумланиши Қў ллаш со ҳ аси б ў йича Олиш усули б ў йича Ў з а ро муноса - бати б ў йича Шаклланиш усули б ў йича Бизнес фаолиятини таҳлил қилишда а налитик к ў рсаткичлар гуру ҳ и Синтез даражаси б ў йича Мазмуни б ў йича Хусусий Ёрдамчи Абсолют Нисбий Натижавий Омилли Норматив Режа Ҳисобот М икдор Сифат Умумий М ахсус Умумлашган

Корхона иқтисодиётини комплекс ўрганиш кўрсаткичларни тизимлаштиришни тақазо қилади, чунки кўрсаткичлар мажмуи улар қанчалик тугалланган бўлмасин, уларни ўзаро боғлиқликларини,ўзаро буйсунганлигини ҳисобга олмаса, хўжалик фаолияти самарадорлиги хақида ҳақиқий тасаввурни бера олмайди. Фокус-гуруҳларга таяниб маҳсулот яратиш ҳақиқатда жуда ҳам мураккаб, инсонлар ўзларига нима кераклигини кўп ҳолда билишмайди, уни ўзингиз кўрсатмагунингизча. Стив Жобс.

Адабиётлар: 1. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. // Халқ сўзи. 2017 й., 23-декабр. 2. Ўзбекистон Республикасининг Қонуни “Рақобат тўғрисида”. Қонунчилик палатаси томонидан 2011 йил 14 ноябрда қабул қилинган, Сенат томонидан 2011 йил 5 декабрда маъқулланган. 2012 йил 6 январ, ЎРҚ-319-сон. (Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2012 й., 1-сон, 5-модда; 2013 й., 41-сон, 543-модда; 2014 й., 4-сон, 45-модда; 2015 й., 33-сон, 439-модда; 2017 й., 16-сон, 265-модда, Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси, 05.01.2018 й., 03/18/456/0512-сон; 03/18/459/0536-сон) 3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида» ги №ПФ-4947 сонли Фармони. //Халқ сўзи. 2017 йил 8 феврал. 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожланишининг бешта устувор йўналишлари бўйича Ҳаракатлар стратегиясини келгусида амалга ошириш чора- тадбирлари тўғрисида" ги 2017 йил 15 августдаги №3-5024 сонли Қарори. 5. Zikmund Babin, Carr Griffin. Business Research methods, 8th Edition, Tata Mc Graw Hill, New Delhi, 2014. 6. Paul W. Farris, Neil T. Bendle, Phillip E. Pfeifer, David J. Reibstein. Marketing Metrics. Second edition. 2010 by Pearson Education, Inc.p. 650. 7. John E. Hanke, Arthur G. Reitsch, Dean W. Wechern. Business forecasting. Seventh edition. 2010 by Pearson Education, Inc.p. 656 8. Хотамов И., Садуллоев Ҳ. Маркетинг фаолиятини таҳлил қилиш ва истиқболлаш. Дарслик. ТДИУ, 2012 йил. 287 б. 9. Клейнер Г.Б. Стратегия предприятия. Учебник. – М.: «Дело», 2008. – 561 стр.

O'xshashlar

Бизнесни тадқиқ этиш усулларини танлаш

Бозорни тадқиқ қилиш

“Бизнесни тадқиқ этиш усуллари” фанининг предмети ва вазифалари

Бошқарувнинг ташкилий тузилмаларини тадқиқ қилиш

Хорижий мамлакатларда бизнесни ташкил этиш тажрибаси