Бизнесни бахолаш ва уни куллаш тажрибаси - Iqtisodiyot - Referatlar

Бизнесни бахолаш ва уни куллаш тажрибаси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

89.5 KB

Ko'chirib olish

Бизнесни ба ҳ олаш ва уни қ ўллаш тажрибаси Режа: 1. Бизнесни баҳолашнинг ўзига хос хусусиятлари. 2 . Амалда бизнесни баҳолаш.

Бизнесни баҳолаш-баҳолаш фаолиятининг бир тури бўлиб, турли – туман бозор ҳолатларида унга эҳтиёж сезилади. Улар қуйидагилардир: -инқирозга учраган корхонани сотиш учун баҳолаш. -нормал ишлаётган акционерлик жамияти ўз акцияларини қандай суммага сотиш ҳуқуқига эгилигини аниқлаш учун баҳолаш; -хусусийлаштирилаётган корхонани баҳолашда. -акционерлик жамиятларни сотиб олиш нархларини ҳисоблашда. Бизнесни баҳолашнинг икки предмети бор: -мулк формалари турли бўлган корхоналарни баҳолаш, бундай баҳолаш уларнинг моддий ва номоддий активларини баҳолаш ишига асосланади. -келажакда кутилаётган таҳминий фойдани таъминловчи мулкка эгалик қилиш ҳуқуқи, технологиялар ва активлар “бизнес линия”ни баҳолаш мажмуи ҳисобланади. Бозор иқтисодиётида корхонага эгалик қилиш эмас, балки фойдали иш (бизнес - линия)га эгалик қилиш эмас, балки фойдали иш (бизнес - линия) га эгалик қилиш ҳал қилувчи аҳамиятга эгадир, шунинг учун ҳам бизнес-линияни баҳолаш устивор аҳамият касб этади. Бизнес-линия ҳам юридик ва ҳам жисмоний шахсларга тегишли бўлиши мумкин. Бизнес – линия мулкка эгалик қилиш ҳуқуқи, етарли даражадаги узоқ муддатли имтиёз ва рақиб устунликлари, махсус ва универсал мулк, технологиялар мажмуи ва шунингдек маълум бир фойда олиш имкониятини таъминловчи шартномалар (сотиб олинадиган ресурслар, аренда мол-мулклар, ишчилар ёллаш, маҳсулотлар ўтказиш)дан ҳам аниқлаб олиш мумкин. Бизнес-линияни айрим вақтларда маҳсулдор линия деб ҳам аталади, инвестицион таҳлилда уни инвестицион лойиҳа деб ҳам аталади. Айрим ҳолатларда бизнес-линия ҳақида оддий қилиб шартномалар мажмуи (айниқса узоқ муддатли шартномалар) деб гап юритилади. Бунга фаолият тури ва технологияларга бериладиган лицензиялар ҳам киради. Доимий қўшимча фойда ёки харажатларда турғун иқтисодни олиш имконини

берувчи алоҳида узоқ муддатли айрим шартнома ҳам хаттоки баҳолаш предмети бўлиб хизмат қилиши мумкин. Масалан, бунга бозор баҳосидан юқори нархда товарларни етказиб бериш тўғрисидаги шартномалар, хом ашёлар сотиб олиш тўғрисидаги имтиёзли шартномалар киради. Реал хўжалик амалиётида бизнес-линияни баҳолашда одатда қуйидаги асосий мақсадлар ажратиб кўрсатилади: -улар қийматининг нархи билан иш фирманинг ҳақиқий бозор баҳосини тавсифлаш учун фирманинг барча бизнес линияларини баҳолаш: -таҳминий, асосланган, энг юқори (сотув учун бошланғич) баҳосини аниқлаш, бу нарх билан бизнес линия шартномани тузувчи қимматли қоғоз эгаси шартномага мувофиқ ўз ҳуқуқини учинчи бир шахсга сотиши мумкин. -баҳоси якка – ягона бизнес-линия баҳоси билан мос келадиган (амал қилмаётган активларни ҳисобга олмаган) ягона бутун махсулдор корхона (фирма) ни баҳолаш: -кўриб чиқаётган бизнес-линия билан мос келадиган инвестицион иш лойиҳанинг бозор нархини баҳолаш (бу ўз навбатида молиялаштириш учун инвестицион лойиҳаларни танлаб олиш мақсадида ишлатиши мумкин): -режалаштирилаётган инвестицион лойиҳа ва бунинг учун аниқ устунликка эга бўлган корхона мулк капиталининг таҳминий асосланган бозор нархини белгилаш. -агар корхона бутунлигича ёки алоҳида бўлакларга бўлинган ҳолда бизнес баҳолаш предмети бўлиб чиқса, таъкидлаб ўтилгандек фирма баҳоси ва ундаги улуши фирма томонидан амалга оширилаётган бизнес-линия баҳосидан ҳам қочади. Аммо у фирма (корхона) мол – мулкидан ишлаб чиқилиши ёки ундан итарилиши (қочиши) мумкин. Бу ёндашувлар фирмага баҳолаш предмети сифатида табийдир, чунки фирма келажакда алоҳида юридик шахс бўлиб, ўз хўжалик фаолиятини юритишдан олган даромади тушадиган ўз мол – мулкига эгадир.

-фирма алоҳида баҳолаш предметига айланган ҳолатлар реал хўжалик тажрибасида учраб туради. Бозор ушбу корхонани объектив равишда баҳолашга қодир бўлмаган вазиятларда ана шундай ҳолат юз бериши мумкин. Масалан: -баҳоланаётган фирма ёпиқ бўлса, яъни таърифига биноан у қимматли қоғозлар бозорида баҳоланмайди. (фирма акционерлик жамияти бўлмайди, балки ОАЖ бўлади – ёки ёпиқ АЖ бўлади): -баҳоланаётган фирма расман очиқ, бўлса ҳам аммо қимматли қоғозлар биржаси рўйхатида бўлмайди, чунки унинг талабларига (размери, молиявий ҳисоботининг очиқлиги ва бошқалар) жавоб бермайди, шу билан бирга биржа бозорларидан ташқарида у доимий суръатда муомилада бўлмайди: -баҳоланаётган фирма обрў эътиборли биржада эътибор қозонган очиқ акциядорлик жамияти бўлиши мумкин, аммо фирманинг акциялари етарли даражада қадрли бўлмайди (улар билан жуда кам келишувлар амалга оширилади) – шунинг учун бу акциялар бозор баҳолари аниқ реал кузатиладигандек кўринса ҳам уларга ишонмаслик керак: -мамлакатдаги барча қимматли қоғозлар бозори етарли даражада қадрли эмас, ёки қисқа муддатли ташқи иқтисодий омилларга жуда ҳам боқлиғ. Оҳирги икки ҳолат ўтиш иқтисодиёти мамлакатлари учун жуда хос нарсадир (Россия, Ўзбекистон ва бошқалар). Одатда фирмаларни мулкига қараб баҳолаш уларни ҳам моддий ва ҳам номоддий активларини баҳолашни англатади. Бундан шу нарсани ҳисобга олиш лозимки, моддий активлар нархи уларнинг бозор нархидан ҳақиқатдан ҳам ошиб кетиши мумкин. Шу билан бирга бозори кўпроқ бўлмайдиган номоддий активлар улар ўзлари таъминлаётган бизнес-линияларни баҳолаш принципи бўйича баҳоланиши мумкин. Мулкни баҳолаш шунингдек, бизнес – линияни баҳолашга олиб келиши мумкин ва молиявий активларни баҳолашда (фирма моддий активларининг таркибий қисми), корхонанинг инвестицион портфелида ётган корхонанинг

неликвид акциялари (корхонада ишлатилмай ётган, бошқа корхоналарга сотилиши лозим бўлган материал ва хом ашёлар). -бу акция элементларини ҳам уларнинг бизнес линияларидан қочиш орқали баҳолашга тўғри келади. Бизнесни бошлаш жараёнида барча корхона ёки фирма бутунлигича баҳолаш предмети бўлиб чиқса, одатда қуйидаги мақсадлар кўзда тутилади: а) у ёки бу очиқ компанияларнинг шу кундаги бозор айланма акциялари етарли даражадаги ликвид акциялари билан қай даражада холислигини (тасодифий ва вақтинча амал қилаётган омилардан қатъий назар) ва шунингдек, шу кунда бозорда кузатилаётган тренд ўз ўзгаришларида қанчалик объективлигини текшириш. -бу майда ва портфель инвесторларга тренднинг кутилаётган чўзилиши ва ўзгаришларини аниқлаб олиш имкониятини яратади: -стратегик инвесторларга фақат фонд бозорининг маълумотларигагина суянмай, бундай компанияларнинг контрол пакетларини сотиб олиш ёки сотиш ҳақида яна ҳам асосланган қарорлар қабул қилиш имкониятини беради: б) ёпиқ компания ва корхоналарнинг етарли даражада ликвид бўлмаган акцияларга эга бозор баҳосини кузатиб бориш: уларнинг бозор баҳоси тўғрисида бошқача йўл билан амалда қандайдир ишончли маълумот олишнинг иложи йўқ: в) етарли ликвид акциялари бўлмаган ёпиқ компаниялари ёки корхоналарни олди-сотди нархлари юзасидан таклифлар тайёрлаш: г) барча турдаги компаниялар эгаларига кўрсатиш учун тузилган молиявий ҳисоботда баҳолаш натижаларидан, корхонанинг ҳақиқий молиявий ҳолати ва унинг истиқболлари ҳақидаги бутун маълумотлардан фойдаланиш. Умумжамоат тан олган баҳолаш фаолиятининг халқаро тажрибалари шуни кўрсатадики корхона хусусий капиталининг баҳо нарсалари натижалари корхона бухгалтерия балансида кўрсатилган хусусий капитал баҳосидан ижобий тамонлари билан фарқ қилади.

Бу ҳолатнинг объектив сабаблари (инфляция, амортизациялашнинг амалдаги миқдори, сотиб олинаётган ресурслар баҳосини ҳисобга олиш услублари ва ҳакозолар) билан бир қатор бу бизнесни баҳоловчилар иши натижаларини амалда жуда ҳам муҳим эканлигини тан олиш демакдир, чунки корхона ёки фирма мулк капитали баҳосининг миқдорини одатда ҳақиқий ва хаттоки “ҳалол баҳо” деб аташади. 2, Амалда бизнесни баҳолаш. Бизнесни баҳолашнинг роли ва аҳамияти бозор иқтисодиёти шароитида жуда ҳам катта ва у бир қанча турли – туман ҳолатларда аниқ намоён бўлади. Бозор иқтисодиётига ўтишнинг биринчи қадамларидаёқ яъни давлат мулкини хусусийлаштириш, иқтисодни молиявий соғломлаштириш, банкрот корхоналарни санация қилиш, кредит, фонд ива суғурта бозорларини акциялаштириш ва ривожлантириш борасида комплекс тадбирлар амалга оширилаётган вақтдаёқ бизнесни баҳолаш долзарб ва керакли бўла боради. Бизнесни баҳолашнинг роли ва аҳамияти жуда ҳам аниқ кўринадиган бир қанча амалий ҳолатларни кўриб чиқамиз: а) Иқтисодиётни молиявий соғломлаштириш ва самарали бозор муносабатларига ўтишнинг энг муҳим шартларидан, бу инқирозга учраган корхонани малакали даражада сотувга тайёрлашдир. Бу ишни амалга оширишда баҳоловчининг ролини баҳолаш жуда қийиндир. Бизнеснинг баҳолаш суд қарори билан суда банкрот (синган) деб топилган корхонанинг ташқаридан (антикризис) бошқараётган бошлиқларининг энг муҳим вазифаларидан биридир: -реал хўжалик амалиётида суд банкрот бўлган корхонани тугатилишини (иш ўринларини сақлаб қолиш ва бошқа мақсадларда) мақсадга мувофиқ, деб топса, корхонани сотиш учун тайёрлаши ва уни сотиши лозим. Шу билан бирга корхонанинг ҳақиқий (тўғри асосланган) баҳосини таъминлаш ва корхона учун сўралаётган нархни аниқлаб жуда муҳим аҳамиятга эга. Бундай

ҳолатларда амалга ошириладиган бизнесни баҳолаш қуйидаги талаблардан келиб чиқади: -корхона ёки ундаги улушнинг сотувга таклиф этилаётган нархи, бир томондан тушириб юборилган бўлмаслиги керак, акс ҳолда бу билан банкрот бўлган корхона кредиторларига тўғридан – тўғри мулкий зарар етказилади. Зарарнинг моҳияти шунда кўринадики, сотувдан тушган пул банкрот бўлган корхона қарзлари ва кредиторларидан олган пулларини кам қисмини ва қоплайди, шунга тегишлиги, бу қарзлар бўйича товон ҳам тўланмайди. -иккинчи томондан кўрсатилган нарх кўтариб юборилмаслиги керак, чунки бу ҳолда ҳам банкрот бўлган корхона кредиторларига зарар етказилган бўлар эди. Бу зарар қарзлар бадалига олинадиган товонларни кечикишида намоён бўлади. Чунки сотилаётган корхона нархи кўтариб юборилган вақтда инвесторларни (харидорларни) топиб бўлмайди ва бошида корхонани сота олмагандан кейин бу нархни бари бир кейинчалик тушуришга тўғри келади: -агар сотилаётган корхонанинг потенциал олувчиси (инвестори) маълум бўлса, синган корхонани сотишга тайёрлашни баҳолаш умуман қилиниши керак эмас. Чунки аниқ олувчи (инвесторларнинг) кўзлаган режалари, савдо- сотиқ имкониятлари ва қанчалик маълумотга эгаликларига мувофиқ баҳолаш ўтказилади: -сотувга қўйилаётган корхонанинг баҳоси яна шунинг учун ҳам кўп вариантлик бўлиши кераки бу сотувга қадар ташқи (антикрезис) бошқарувчилар томонидан банкрот бўлган корхона кредиторларининг розилиги ва топшириғига биноан бу корхонани дастлабки санация қилиш бораси катта ёки кичик тадбирлар комплекси ўтказилган бўлиши мумкин, бу эса табийки корхонанинг сўнгги (санациялаш тугагандан кейин) баҳосига ва у учун сўралаётган нархга таъсир этади. Банкрот бўлган корхоналарни баҳолашнинг бу кўрсатилган талабларига риоя қилиш ана шу корхоналар тақдирини кам йўқотишлар билан ҳал этиш имконини беради.

б) Ҳали ҳам давлат мулки ҳисобланган хусусийлаштирилаётган корхоналар ёки улар акцияларининг пакетларини сотишга тайёрланаётганда бизнесни баҳолашнинг роли ва аҳамияти яна ҳам намоён бўлади. Бу ҳолда бизнесни баҳолаш механизмидан амалда фойдаланиш таҳминан ҳудди банкрот-корхоналарни сотишга тайёрлашдаги хусусиятларига эга бўлади. Бу жараённинг ўзига хос хусусияти шундаки, хусусийлаштирилаётган корхона банкрот бўлиши шарт эмас, (аммо қатор ҳолатларда улар ҳақиқатдан ҳам амалда синишга яқинлашиб қоладилар ёки амалда синадилар) – кам ҳолатларда улар нормал ишлаётган ёки нормал ишлашга қодир ҳисобланадилар. Бундан ташқари яна шуни ҳам назарда тутмоқ керакки хусусийлаштирилаётган давлат пакетлари акциялардан тушган даромад (пул) банкрот корхоналари мисолида бўлганидек корхона кредиторларига эмас, балки илгариги мулк эгалигига, яъни давлатга (ёки маҳаллий бюджетга) бориб тушади. Ана шу фарқларни ҳисобга олсак аввалги бўлимларда баҳолашга қўйилган талаблар ҳаққоний талаблар эканлиги маълум бўлади. Шу билан бирга таъкидлаб ўтиш лозимки, хусусийлаштирилаётган корхоналарни ёки акциялар пакети хусусийлаштирилаётган корхоналарни тўғри баҳолашнинг аҳамияти ва қийинчиликлари фақатгина ўсиб боради, чунки бу ҳолатда кўрсатилган баҳо тижорий томондан манфаатдор бўлмаган (банкрот корхоналар кредиторларидан фарқи ўлароқ) давлат амалдорларининг кучсиз назорати остида амалга оширилади. Сотувчи қўйилган иншоатлар баҳосини тушунмай ёки хатто тушуниб туриб (манфаатдор шахсларнинг сиқуви билан) пасайтириш эҳтимоли кучайиб бормоқда. Демак, хусусийлаштирилаётган корхоналар ва уларнинг айрим пакетларининг сотув шунингдек сотувдаги бошланғич нархини асослаб берилаётганда жаҳон бизнесини баҳолаш услубларининг жаҳон амалиётида қабул қилинган кўрсатмаларига яна ҳам қатъийроқ амал қилмоқ лозим. Ҳудди шу назоратсизлик, суъистеъмол қилиш ва баҳолаш фаолиятининг роли ва аҳамиятини етарли даражада баҳоламаслик, кўп ҳолларда

хусусийлаштирилаётган давлат иншоатлари нархини атайин камайтириш давлат бюджетида кўплаб йўқотишларга олиб келди. в) Давлат томонидан ўтказилаётган иқтисодиётни молиявий соғломлаштириш, хусусан банкрот корхоналар. г) Бизнесни башолаш янги акциялар чиқараётган фонд бозори иштироклари ва оддий корхона акцияларда эгаларининг манфаатларини ҳимоялашда жуда катта ўрин тутади. Янги акцияларни чиқариш акционерлик жамиятлари учун қўшимча шерикчилик капитални жалб қилишнинг энг муҳим йўли ҳисобланади. Очиқ жамиятлар ва ҳам илгари ёпиқ бўлган жамиятлар, уларнинг акциялари очиқ бозорда пайдо бўлгандан (эски акциялар томонидан акцияларни учинчи бир шахсларга сотиши натижасида) кейин янги акциялар чиқаришга ҳаракат қилиб қолишлари мумкин. Шу билан бирга шуни унутмаслик керакки, акцияларнинг чиқарилиши фонд бозорини бўзиш қуроли бўлиб қолиши мумкин. Бозорларда янги акцияларни киритишдан олинган маблағларни истиқболи қайта инвестициялашга қодир бўлмаслигининг сабаби шундаки, компания бу вазифани бажара олмайди, чунки у энг кам деганда бу маблағларнинг бир қисмига муҳтож, бу маблағлар компаниянинг кундалик зарарларини қоплаш, Аллақачон эга бўлган қувватини (ҳеч қандай кенгайтиришларсиз) сақлаб туриш, ўзининг илгари йўқотган айланма маблағларини тўлдириш, илгари олинган кредиторлар бўйича режали тўловлар, қарзлар бўйича узайтирилган тўловларни амалга ошириш ва бошқалар учун зарур. Акционерлар маблағларни юқорида санаб ўтилган мақсадларга жалб этилиши охир оқибатда қимматли қоғоз чиқарувчи корхонага киритган инвестициялардан энг кам деганда акцияларни чиқаришгача бўлган миқдордаги фойдани кутиб турган акционерлар нуқтаи назарида бу иш улар кутгандан (фавқулотда ҳолатларда чиқарилган акцияларни сотиб олганлар бу акциялардан фойда ололмайди ва унга киритган пулларини ҳам йўқотишлари мумкин) кам фойда келтириши мумкин.

Бунда шуни эътиборга олиш лозимки элемент – компанияларнинг (қимматли қоғоз чиқарувчи) молиявий ҳисоботларини (баланс, фойда ва зарар ҳақида, ҳисобот, пул воситаларининг ҳаракати ҳисоботи) юзаки ёки жуда чуқур таҳлил қилганда ана шу ёзиб кўрсатилган ҳолат амалда қандай кечиши мумкинлигини аниқлаш мушкулдир. Бунга ҳосил бўлган фойданинг ошиб бориш эҳтимоли ҳам ва асосий фондларни тез эскираётган капитал активларни амортизациялашнинг тезкор услубларини қўлламаслик натижасида асосий фондларни қўлламаслик натижасида асосий фондларни амортизациялашнинг тезкор услубларини қўлламаслик натижасида асосий фондларни амортизация (бино, иншоат, машина ва ш.к. қийматининг эскириш, тузиш натижасида камайиб бориши ва уни қоплаш учун белгиланган чегирма) қилинмаганлиги ҳам таъсир этади. Шунингдек, фирма молиявий коэффициентини (қоплаш коэффициенти, автокомия, мустақиллик, фойдалилик коэффициенти) ҳудди шундай бошқа компания тармоқлари, билан тўғри таққослаб таҳлил қилиш имкониятининг йўқлиги ва нашр этилган ҳисоботларни аудит қилишнинг сифатсизлиги ва бошқалар ҳам юқоридаги ҳолатга таъсир этувчи омиллардан бири бўлиб ҳисобланади. Хўжалик фаолиятида митент- корхоналарда бундай ҳолат жуда тез-тез учраб туради. Шу билан бирга бизнесни баҳолаш натижаларини қўллаш механизмлари қуйидагиларда намоён бўлади: -янги акциялар чиқаришга рухсат беришдан олдин эмитент – компания мулк капиталининг баланслашган ва баҳоловчи (бизнесни баҳолаш услубидан олинган) нархлари ўзаро қандай нисбатда жойлашганлигини текшириб кўрилади: -агар келтирилган корхона мулк капиталининг баҳо нархи корхона активлари ва ҳосил бўлган фойдаларга асосланган унинг баланс нархидан кўп бўлса, у ҳолда янги баланс нархидан кўп бўлса, у ҳолда янги акциялар чиқаришга рухсат берилади – бунинг устига ҳудди шу аниқланган доирадагина рухсат берилади:

-агар эмитент – фирма мулк капиталининг баҳолаш нархи бу капиталнинг баланслаш нархидан кам бўлса, у ҳолда акциялар чиқаришга рухсат этилмайди: -охирги ҳолатда, янги акцияларни чиқаришни шоҳлаган акциядорлик жамоаси жамоа бухгалтер балансидаги ўз (устав) капитали нархи қийматини ўртасидаги фарқ доирасида корхона баҳолаш нархи ва ҳосил бўлганининг устав капитали баланс нархида камайтиришга мажбур. -бозор иқтисоди ривожланган давлатларда амал қилаётган қонунларга биноан фонд бозорини назорат қилувчи ташкилотлар акция чиқаришга рухсат бериш ёки рухсат бермаслик (акционерлар ва фонд бозори иштирокчилари манфаатларини ҳимоя қилинади) ҳуқуқига эгадир.

O'xshashlar

Бизнесни бахолаш коидалари ва амаллари мажмуи

Бахолаш фаолиятининг чет эл тажрибаси

Хорижий мамлакатларда бизнесни ташкил этиш тажрибаси

Бизнесни молиялаштириш

Кичик ва ўрта бизнесни молиялаш ва кредит механизми