Bank resurslarini tashkil qilish banklarning passiv operatsiyalari banklarning Kredit potensiali - Iqtisodiyot - Referatlar

Bank resurslarini tashkil qilish banklarning passiv operatsiyalari banklarning Kredit potensiali

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

92.5 KB

Ko'chirib olish

Bank resurslarini tashkil qilish banklarning passiv operatsiyalari banklarning Kredit potensiali Reja: 1. Bank resurslarini shakllantirish va foydalanish tartibi 2. Bank kredit potensiali manbalarining tuzilishi va ulaming tavsifi 3. O'zbekiston Respublikasida tijorat banklarining mablag ta'minoti 4. Banklarning depozit operatsiyalari 5. Banklarning nodepozit mablag’lari manbalari 6. Depozit sertifikatlari bozori va uni O'zbekistonda rivojlanish istiqbollari

Bank resurslarini shakllantirish va foydalanish tartibi Banklarning iqtisodiy faoliyatidan kelib chiqadigan bo'lsak bank faoliyatida ham o'ziga yarasha extiyojlar va talablar mavjud. Ushbu bobda bank faoliyati yuritish uchun zarur bo'lgan "resurslar" tushunchasi va ulaming tarkibi hamda mohiyati bilan tanishamiz. Banklar faoliyati ham boshqa xo'jalik yurituvchi subyektlar singari o'z faoliyatini olib borishi uchun yetarli darajada pul va moliyaviy resurslari bilan ta’minlagan bo'lishi kerak, chunki ularning asosiy taklif etadigan va ko'rsatadigan xizmatlari ham pul mablag'lari yoki moliyaviy resurslarda tashkil topadi. Tijorat banklari resurslari makroiqtisodiy ko'rsatkichlar qatoriga kiradi va bankning likvidligjga va darornadligigiga to'g'ridan to'g'ri ta’sir ko'rsatadi. Tijorat bankning faoliyati ko'rsatish qamrovini oladigan bo'lsak ular oladigan foydalar bank resurslarini qanday shakllantirganligi va qanday shartlar va turiari bo'yicha jalb qilganligiga juda ham bog'liqligini juda yaxshi bilamiz. Shuning uchun banklar o'rtasida ham mablag'lami jalb qilishda ham katta raqobat muhiti yuzaga kelganiligini ko'rishimiz mumkin. Bank resurslarini shakllantirish jarayoni bu faqatgina yangi mijozlarni bankga jalb qilishning o'zi emas balki bank mablag'lari tuzilishining doimiy ravishda o'zgarib turishi va tarkibidagi passivlaming holatiga qarab o'z aktivlarini boshqarishi ham tushuniladi. Buning uchun esa samarali passivlami boshqarish tizimi yoki samarali depozit siyosatini yuritilishini talab etiladi. Mijozlar oldidagi talabni doimiy qondirish hamda barqaror holatni saqlab qolish uchun banklar kerakli darajada likvidlik talablarni bajarishi kerak. Likvidlik normasini ko'rsak, bugungi kunda u barcha talab qilib olguncha depozitlarga nisbatan 30% kam bo'lmagan miqdorida mablag'lami likvid holda ushlab turishi shart. Resurslarning chegaralanganligi bu banklarning rivojlanayotganligini va bankning mijozlarga bog'lanib qolishini hamda banklar o'rtasida mijozlar uchun kuchli raqobat muhiti yuzaga kelayotganligini ko'rmoqdamiz. Shuning uchun bank resurslarini barqarorligini ta'minlash uchun aniq strategik rejalar bilan asoslangan depozit siyosati yuritishi asosida depozit portfelining diversifikatsiyalanganligi hamda yuritilayotgan depozit siyosatining samaraliligiga erishish lozim. Chunki

bugungi sharoitda resurslar jalb qilish bilan birgalikda ulami optimal tarzda taqsimlash va kerakli bo'lgan maqsadlarga erishish, ya’ni davlat ahamiyatidan ham bank hamda mijoz manfaatini ham ko'zlashi kerak. Chunki banklar o'z to'lov qobiliyatini saqlashi yoki likvidligjni saqlab turishi bank uchun ham mijoz uchun ham eng muhim bo'lib, uchinchi tomondan nazorat qiluvchi muassalaming ham qarashlarini qondiradi. Ikkinchi tarafdan likvidlik hamda daromadlilik bir biriga nisbatan teskari proporsional. Shulami hisobga olgan holda bank jalb qilinayotgan manbaalaming sifatiga shu bilan birgalikda yo'naltirilayotgan sohalar ishonchliligiga kuchli e’tibomi qaratishlari kerak. Bankning depozit siyosati o'z ichiga hamma ijtimoiy darajadagi shaxslar - nafaqaxo'rlar, yoshlar va yoshi kattalar hamda kam ta’minlanganlar va kam daromadlilaming ham hisobini olishlari kerak. Har bir mijoz bilan iloji boricha uzoq muddatli aloqalami yo'lga qo'yishi kerak va buning uchun mijozlaming talablarini oldindan bilishlari hamda ular uchun kerakli xizmat turlarini o'z vaqtida berishlari kerak. Aholining real pul daromadlarini o'sishi ist'emol talabini ko‘payishiga va chakana savdo oborotiga ijobiy ta'sir ko‘rsatmoqda. Shu bilan birga bank tizimiga ishonch ortishi tashkillangan jamg'armalar o'sishini rag'batlantirdi. Bu omillar banklarning depozit operatsiyalarini kengaytirishga va banklarning bu boradagi xizmatlari doirasini yanada rivojlantirish strategiyasini ishlab chiqishlariga majbur etmoqda. Chunki banklarning faqatgina chakana xizmatlari evaziga ulaming 20 foizdan ortiq resurslari shakllanadi. Yuqorida ko‘rib o‘tilganlar shuni ko'rsatadiki, bank resurlarining shakllanishi va ulami barqarorligini ta’minlashda quyidagilar asosiy bo‘lib qolmoqda: - Bugungi kunda banklarning asosiy mablag'lari o'sishi aksiyadorlami jalb qilish va ularning mablag'larini joylashtirish hamda olingan daromadlardan ajratmalar ajratish, zahira fondlar yaratish va maqsadli zahiralar tuzish orqali amalga oshirilmoqda. - Bankning passiv operatsiyalarini yuritish orqali, ya’ni depozitlarga jalb qilish, yuridik va jismoniy shaxslaming talab qilib olguncha va jamg'arma,

muddatli omonatlariga, vaqtincha yoki talab qilib olguncha shartlari bo'yicha joylashtirish orqali olib borilmoqda. Bankning o'z kapitali bank faoliyatining asosini tashkil etuvchi hamda bank passivlarining muhim manbaalaridan hisoblanadi. Jalb qilingan va sotib olgan mablag'lar yoki qarzga olingan mablag'lar bank passivlarining katta qismini tashqil etuvchi hamda tijorat bankning vositachi tashqilot ekanligini, ya’ni vaqtincha bo'sh mablag'lami jalb qilib boshqa mijozlarni talablarini qondiruvchi ekanligini tavsiflaydi. Bank kredit potensiali manbalarining tuzilishi va ulaming tavsifi Bank resurslari bizga ma’lumki passiv operatsiyalami natijasida shakllanadi. Bankning passiv operatsiyalari - bankning o'z va jalb qilingan mablag'larini ustida amalga oshirilgan amaliyotlarda yuzaga keladi. Moliya-kredit lug'atlarda berilishicha, banklarning passiv operatsiyalari bu - "Banklar kredit va boshqa aktiv amaliyotlami bajarish uchun o'z resurslarini shakllantirish operatsiyalari" dir. Passiv operatsiyalarning xilma-xilligi, ulami boshqarish zaruriyatini yuzaga keltiradi va hozirgi kunda ulami boshqarish bank menejmentini tashkil etuvchi asosiy kismlaridan ekanligini ko'rishimiz mumkin. Bank passivlarini boshqarishdagi asosiy e'tibor bankning likvidligini ta'minlash bilan bog'liq bo'lib, bu yerda passivlaming har turi alohida e’tiborga olinadi. Passivlami boshqarishda begona pullar bilan ishlash bilan bir qatorda (ya’ni jalb qilingan mablag'lar) mijozlarni talabi ham qondiriladi. Banklar resurslaridan samarali foydalanish uchun o'z passivlarini boshqarishni o'ta ehtiyotkoriik va qat'iy holatda olib boradi hamda bankning likvidligini va daromadliligini ta'minlaydilir. Bank passivlarini boshqarishini quyidagilami o'z ichiga oladi va olishi kerak. Birinchidan, passivlarni boshqarish - bankni barqaror resurslar bilan ta'minlashi. Ikkinchidan, jalb qilingan va o‘z mablag'lari o'rtasida nisbatni optimal tarzda belgilashi.

Uchinchidan. passivlami boshqarish orqali kapitalning yetarliligi talablarini nazorati. To'rtinchidan, depozit turlarini salmogini ko'proq bo'lishini ta'minlashi va mulkchilik shakllarini manfaatlarini ifoda etishi. Beshinchidan, muddatli jamg'armalarga alohida e'tibor berilishi va likvidlikni ta'minlanishi. Oltinchidan, jalb qilingan resurslami muddatlari bo'yicha joylashtirilgan aktivlaming muddatlari va summalarini mos kelishi. Yettinchidan, passivlami boshqarilishi shunday tashkil etilishi lozimki, natijaviy holatda bank foyda ko'rishi lozim. Bank passivlarini boshqarishdan maqsad bankni barqaror resurslar bazasi bilan ta'minlash bo'lib, bankning olib borayotgan yoki olib borishi lozim bo'lgan depozit siyosatiga bog'liq bo'lgan holda ularga qo'yiladigan talablarni keying qismlarda ko'rib chiqamiz. Bank resurslarining iqtisodiy mohiyatini o'rganadigan bo'lsak, bu yuzasidan taniqli iqtisodchi olim Lavrushin O. I., quyidagicha ta'rif beradi: 'Tijorat banki resurslari yoki"bank resurslari”, aktiv amaliyotlami amalga oshirish uchun o ‘z ixtiyorga jalb qilingan va o‘z mablag'larining jamlamasidir". Maslechenqov Yu.S. ham o'z kitobida "Bank resurslari o'z va jalb qilingan mablag'laridan tashqil topadi" deydi. Taniqli iqtisodchi olim Usoskin V.M. ham bank passivlarini ikkita katta guruhga bo'lib o'rganadi: - Bank kapitali va unga tenglashtirilgan moddalar - Jalb qilingan mablag'lar, depozit va nodepozit Bizning fikrimizcha ham bank resurslariga, bankning o'z kapitali, qarzga olingan va jalb qilingan mablag'lari kirib, ulardan bankning aktiv amaliyotlarini amalga oshirishda foydalaniladi, ya'ni mablag'lami daromad olish maqsadida sohalarga joylashtirish tushuniladi. Bank resurslarining asosiy manbai sifatida uning tashkiliy tuzilishi va strategik yo'nalishidan kelib chiqgan holda bugungi kungi amaliyotda ulaming salmoqli qismini jalb qilingan mablag'lar tashqil qiladi. Bankning o'z mablag'lari esa ja'mi resurslarning kichikroq ulushini tashkil qilgani holda yuqoridagi ko'rsatib o'tilgan vazifalami bajaradi. Yuqorida aytib o'tganimizdek bank resurslarining tarkibida, jalb qilingan mablag'lar ham yetarli darajada katta o'rinni egallaydi. Jalb qilingan mablag'lari bank resurslari tarkibida 50% va undan

ham ko'proq ulushni tashkil etishi mumkin. Banklarning rivojlanish taraqqiyotida shuning bilan birgalikda an’anaviy va xorijiy tajribalardan kelib chiqgan holda jalb qilingan mablag'laming tarkibida uni tashkil etuvchi manbaalarda bir qator o'zgarishlar yuzaga kelgan, ya’ni bugungi kunda jalb qilingan mablag'lar depozit va nodepozit manbalar hisobiga shakllanayotganligini ko'ramiz. Bank resurslarining depozit va nodepozit manbaalar ham o'z o'mida bozor tizimidagi bank faoliyatining bir necha iqtisodiy unsurlardan tashkil topganligini ko'rishimiz mumkin. Bankning resurslari tarkibini ikki qismga jalb qilingan va o'z mablag'lariga bo'lib o'rganar ekanmiz, ular ham o'z vaqtida bir necha iqtisodiy unsurlarda tashkil topganligini ko'ramiz. Bulardan, bankning o 'z mablag'lari umumiy olganda o'z aksiyalarini joylashtirish, shuningdek rezervlar shakllantirish, har hil fondlar tashkil etish, va taqsimlangan foyda hisobiga shaklllanadi. Shuningdek banklarda boshqa nomoliyaviy tashkilotlardan farqli o'laroq, o'z mablag'lari bilan ta'minlanganlik ozroq bo'ladi. (Boshqa nomoliyaviy tashkilotlarda 50% dan yuqori, banklarda esa 10% atrofida) Bank o'z mablag'lari tarkibi, 1) Aksiyadorlik kapitali (Oddiy, Imtiyozli) 2) qo'shimcha kapital, 3) zahira kapitali (Zahiralar va maxsus fondlar, devalvatsiya) 4) Taqsimlanmagan foyda 5) qayta baholash ortiqchasidan iborat. Yuqorida aytib o'tganimizdek, o'z mablag'lari ustav kapital, rezerv kapital, maxsus fondlar, o'tgan yillardagi taqsimlanmagan foydalar, rezervlar, qayta baholash natijalaridan iborat. Shundan, bank ustav kapitali ular tomonidan chiqargan aksiyalaming nominal qiymatiga teng bo‘lib, bankning boshlangich ish faoliyatida bank faoliyatini yuritishi uchun kerakli darajada mablag'ga ega bo'lish maqsadida o'zi uchun yetarli bo'lgan miqdorda joylashtiriladi. Shuningdek rivojlangan mamlakatlarda Fond bozorlariga joylashtirilgan aksiyalaming nominalidan yuqori bo'lgan bozor narhlari qo'shimcha ravishda nominalidan ortiqcha qismi qo'shimcha kapitalda hisobga

olinadi. Bankning rezerv kapitali foydadan ajratmalar ajratish hisobiga maqsadli tarzda shakllant irilib uning tarkibiga, har Ы1 yaratilgan maqsadli fondlar va zahiralar, shuningdek ko'zda tutilmagan xarojatlami, ssudalardan ko'rilishi mumkin bo'lgan zararlarni qoplash uchun yaratilgan zahiralar kiradi. Zahiralaming zarurligi shundan kelib chiqadiki, umidsiz bo'lgan qarzlami qoplash va hamma kredit uchun noto'lovlami oldini oladi. Bizning amaliyotda bank zahiralari xarojatlami oshirish evaziga amalga oshiriladi Shuningdek kapitalga faqatgina jami xatarga tortilgan aktivlarga nisbatan 1,25% gina qo'shiladi. Kapitalning navbatdagi elementi bo'lib, taqsimlanmagan foyda kiradi. Bu bank egalarining ixtiyorida qoladigan mablag' hisoblanib, yil yakuni bo'yicha zahiralarga ajratish, soliqlarga to'lovlar va dividendlar uchun o'tkaziladi. Bank kapitali yoki o'z mablag'larining ja’mi bank resurslari tarkibida ulushi kamroq bo'lishiga qaramay, bir qator funksiyalami bajaradi. Ular bugungi kunda keng tarzda e'tirof etilayotgan uchta asosiy funksiyalarga: himoya, tezkorlik va nazoratga bo'linadi. Bank aktivlaming sezilarli qismi jamg'aimachilar tomonidan moliyalashtiriladi, shuning uchun o ‘z mablag'lari jamg'amiachilar manfaatini ta’minlovchi himoya vazifasini Bank kapitali, o'z o'mida bank uchun "yostiqcha" vazifasini bajaradi yokibank faoliyatini ko'zda tutilmagan xarajatlar va zararlardan saqlanish uchun ishonch vazifasini o'taydi. Kapitalning tezkorlik funksiyasidan o'z o'mida, bankning boshlangich faoliyatida kerakli bo'lgan bino va asosiy vositalarga manba sifatida foydalaniladi. Kapitalning nazorat funksiyasi ommaning qiziqishi va e’tiborida bo'lib bankning samarali ishlash faoliyati nazoratini ta'minlaydi. Kapitalning nazorat funksiyasi orqali davlat organlari bank faoliyatiga baho beradi va u orqali bank faoliyatiga ta'sirini o'tkazadi. Odatda kapitalga qo'yiladigan minimal miqdor va ularga belgilanadigan cheklovlami hamda ulaiga nisbatan bankning boshqa ko'rsatkichlarini nazorat qilish yoki unga nisbatan shakllantirish foydalidir. Markaziy bankning tijorat banklari nchnn belgilagan avrim iqtisodiy normativlari ham bank kapitaliga nisbatan belgilanadi va ular kredit va investitsiyalami hamda

qimmatii qog’ozlar bilan operatsiyalar olib borishning maksimal miqdorini belgilaydi. Bugungi kunda bank kapitaliga nisbatan nazorat va uni o'rganish ikki asosiy guruhlash asosida olib boriladi va ular quyidagi turlarga bo'linadi, shundan: I darajali kapitalga: - Muomaladagi aksiyalar - qo'shimcha kapital - Zahiralar - Taqsimlanmagan foyda II darajasi kapital - Joriy yil sof foydasi - Subordinar qarzlar Bu yerda I darajali kapital ja'mi kapitalning 50% dan ko'p bo'lishi talab qo'yilgan. Yuqoridagi ko'rsatib o'tilgan hamma funksiyalar bank faoliyatida xatar darajasini kamaytirishga qaratilgan bo'lib, bankni samarali boshqarish sharoitini yuzaga keltiradi. O'zbekiston Respublikasida tijorat banklarining mablag4 ta'minoti Bank resurslarini barqarorligini ta'minlashning asosiy shartlaridan biri ulami samarali boshqarishdir va boshqarish quyidagi turlarini ko'rishimiz mumkin. Birinchisi yuqorida ko'rib o'tganimizdek, bankda yuzaga kelgan likvidlik muammosini qo'shimcha pul mablag'larini kapital bozoridan sotib olgan holda jalb etishning nodepozit usullaridan foydalanib hal etib borish mumkin. Ikkinchisi - tijorat banki o'z likvidligini Markaziy bankdagi keng miqyosdagi qarzga beriladigan pul mablag'laridan yoki boshqa banklaridan qarzga olinadigan qarzlardan foydalanib ta ’minlashi mumkin. Keyingi yillarda banklar o'z barqarorliklarini ta'minlash uchun keng miqiyosda qarz olishdan foydalanmoqdalar. Bank resurslarining muhofazasining ta'minlash maqsadida Markaziy bank tomonidan ham bir qator tadbirlar ishlab chiqilganligini ham inobatga olgan holda.

ayrim amaliyotlarga cheklovlami ham keltirib o'tishimiz mumkin, masalan dahldor shaxslar bilan amaliyotlar hamda bir kredit oluvchiga nisbatan kreditning maksimal miqdorini belgilanishi, hamda kapitalning adekvatliligiga qo'yiladilar talablarni ham shu yulda qilingan ishlar qatorida olishimiz mumkin. Resurslar barqarorligi masalalarini ko'rayotganda omonatlami kafolatlanishiga ham e'tibor qaratish lozim. Chunki ushbu holatning borligi mijozlaming banklarda mablag' saqlash psixologiyasiga ta'sir etuvchi eng zarur omil hisoblanadi. Shuningdek, hamma rivojlangan davlatlarda o'ziga xos omonatlami ta'minlash tizimlari bor, masalan Amerika, Germaniya, Fransiya kabi davlatlarda ham omonatlaming sug'urtalari federal tarzda yoki umummajburiy hamda chegaralangan amaliyotlar uchun sug'urta tizimi mavjud. Ayrim davlatlarda esa nafaqat omonatlar balki butun bank aktivlariga nisbatan sug'urta amaliyotlarini olib borilishi ham ko'zda tutilgan. Bu esa bank tizimida iqtisodiy inqirozlaming olinishi, omonatchilaming tijorat banklariga ishonchini saqlab qolishda o 'z ahamiyatini ko'rsatmay qolmaydi. Shuningdek, bizning amaliyotda ham Banklar omonatchilarini himoya qilish (jismoniy shaxslami) maqsadida Vazirlar Mahkamasining 2002 yildagi 326 sonli qarori bo'yicha "Fuqarolaming banklardagi omonatlarini kafolatlash fondi" tashkil etilgan. Fond faoliyatining maqsadi, bankning bank operatsiyalarining amalga oshirish huquqini bcruvchi lisenziyasi Markaziy bank tomonidan chiqarib olingan taqdirda. fuqarolaming banklardagi omonatlariga ham to'lanishini qonunchilikda nazarda tutilgan shartlarda va miqdorda kafolatlashdan iboratdir. Fuqorolar omonatlari sug'urtasi bo'yicha qilinayotgan ishlarni o'z vaqtida qilingan ijobiy ish ekanligini ta'kidlab o'tish e'tiborga loyiqdir. Hukumat tomonidan yaratilgan yuqoridagi imtiyozlar yaratilganligi tijorat banklariga yana bir bor o‘z faoliyati aktivlikni oshirishni talab etadi. Shuning bilan birgalikda banklar uchun hoziigi iqtisodiy sharoitdan kelib chiqqan holatda bank resurslarini shakllantirishda qimmatli qog'ozlar faoliyatini yanada rivojlantirishlari maqsadga muvofiqdir, chunki ular banklar likvidligiga ta’sir ko'rsatadi, to'lov tizimida

yengilliklar olib keladi hamda Markaziy bankdan hisobga olish amaliyotini oshirish orqali pul-kredit siyosati instrumentlaridan foydalanish osonlashtiradi. Plastik kartalar amaliyoti ham bank resurslarini shakllantirishga juda katta ta’sir ko'rsatadi, chunki ular doimiy jamg'arish vositasi sifatida ko'proq ishlatilishi bir tarafdan bank resurslari mustahkamligini ta’minlasa, ikkinchi tarafdan iqtisodiyotdagi pul - kredit siyosatini olib borishda oz bo'lsada yengillik berar edi. Bank o'z faoliyatida omonatning bir qator turlarini amaliyotga tadbiq etgan, lekin shuni aytish kerakki, shunday bulsa ham aholi omonatlari bo'yicha olib borilayotgan ish la r ta lab darajasiga bormay q o lmoqda , ch u n k i aholi jamg'armalarining ulushi o'rtacha hisobda 6-7 foizdan oshmay kelmoqda. Fikrimizcha bank ko'proq sertifikatlar bilan ishlami amalga oshirishni ko'paytirishi kerak, chunki u bu yerda ortiqcha hujjatli ishlami kamayishi hamda mijoz uchun qulayligi hamda bank uchun esa buning uchun hech qanday majburiy zahiralarni to'lovi amalga oshirmasligi va uning hisobiga kredit potensialni oshishiga olib keladi. Shuning bilan birga bank o'z faoliyatini quyidagilar bilan to'ldirishi lozim. Depozit, kredit va boshqa operatsiyalarini bankning barqarorligini ta’minlashi bo'yicha bog'liqligini yanada kuchaytirishi. Risklami kamaytirish uchun resurslami diversifikatsiya qilinish lozim. Depozit portfelni turkumlash (mijozlar bo'yicha); Mijozlarni turiari bo'yicha individual yo'nalish olib borish; xizmatlaming raqobatbardosh bo'lishi. Bu holat bo'yicha banklar o'rtasidagi kredit resurslari bozorini "O'zbekiston Valyuta biijasida emas, balki soddaroq shaklda va o'rta banklar ham kira olishi mumkin bo'lgan sharoitlarda "O’zbekiston Banklari Assosasiyasi qoshida yuritilishi hamda unifikatsiyalashgan shartlar tizimini tashkil etish yoki banklar uchun resurslaming elektron bozomi tashkillashtirish choralarini ko'rilsa, bu ko'proq bank resurslariga bo'lgan talab va taklifni optimal tarzda shakllantirilishiga hamda bank tomonidan ulaming diversifikatsiyasiga va foydalanish samaradorliligini ortishiga olib kelar edi.

Banklarning depozit operatsiyalari Depozit - lotincha so'zdan olingan bo'lib, lug'aviy ma’nosidan kelib chiqgan holda saqlash uchun topshirilgan buyum ma’nosini bildiradi. Iqtisodiyotda esa mijozning o'z mablag'ini vaqtincha foydalanish uchun bankga topshirish natijasida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatni tushuniladi. Respublikamizda banklarning depozit va unga bog'liq amaliyotlari quyidagi qonunchilik hujjatlari bilan tartibga solinadi: -"O'zbekiston Respublikasi "Banklar va bank faoliyati to'g'risidagi" qonun, 1996 yil 25 aprel -"Banklarning depozitlari to'g'risida" nizom, "O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki" 28.03.1997 y, № 319 -"Bank depozit sertifikatlarining chiqarish, ro'yxatga olish va muomalasi tartibi" to'g'risida "O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki 24.12.1994, № 103, "O'zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi, 09.11.1998, № 522 -"Markaziy bank depozit sertifikatlari ni chiqarish to'g'risida" nizom, "O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki 26.12.1998, № 434, O'zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi 09.02.1999 № 624 -"Vakolatli banklariga erkin ayriboshlanuvchi valutada taqdim etuvchiga depozitlami mukammallashtirish to'g'risida" nizom, "O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki 20.02.1999 N9 439, O'zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi 15.03.1999 у № 673 -"Banklarning veksellar bilan operatsiyalar o'tkazish" to'g'risida tartib "O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki 30.05.1995 y. Talab qilib olguncha depozitlar yoki tranzaktsion hisoblar, bankning nobarqaror resurslar manbasi turkumiga kiritilib, ular hisobidan jamg'armachi va hisob varaq egalari to'lovlarni amalga oshirish yoki undagi qoldiqlar uchun chek olish huquqini beradi. Bundan tashqari, ushbu depozitlaming egasi o'z talabiga ko'ra belgilangan tartibda naqd pul ham talab qilib olishi mumkin. Ushbu depozitlaming tarkibiy qismini hamda tashkil qiluvchi asosini davlat, qorxona va tashkilotlar hamda firmalar, individual shaxslaming saqlayotgan mablag'lari kiradi. Talab qilib

olguncha depozitlar bank jalb qilingan mablag'lari tarkibida ko'proq qismini tashkil qiladi. Shu bilan birgalikda ushbu depozitning o'ziga xos xususiyatlaridan biri ulardagi mablag'lar egalari tomonidan istalgan vaqtda talab qilib olinishi va o'z extiyojlari uchun ishlatilishi mumkin. Shuning uchun ushbu depozit turi banklar uchun tashkiliy xuquiy asosiga ko'ra boshqalariga nisbatan ancha arzon resurs turi hisoblanib, bugungi kunda ushbu omonat turi bo'yicha ulaming egalariga banklarning depozit siyosatlaridan kelib chiqqan holatda turlicha belgilanib ulardagi qoldiqlar uchun o'rtacha yillik 10% atrofida foiz to'lanmoqda. Muddatli depozitlar o'z nomidan kelib chiqgan holda mijozlarning ma'lum muddatlarga saqlash va foiz shaklida daromadlar olish uchun banklarga qo'ygan mablag'larini tushunish mumkin. Uni tashkil etuvchi mablag'lar bank va mijoz o'rtasidagi tuziladigan depozit shartnomasi asosida oldindan belgilangan va kelishib olingan aniq muddatlarga qo'yiladi, shuningdek ularning qabul qilinish va amalda bo'lish shartlari va turiari o'z mohiyatidan kelib chiqgan holda turlicha bo'lishi mumkin. Buning boshqa depozit turlaridan ustunlik tomonlari mijozlarga qo'ygan mablag'lari uchun muddatlari va hajmlaridan kelib chiqgan holda bank tomonidan oldindan shartnoma shartlariga asosan ma’lum qat'iy yokio'zgaruvchan foizlar to'lanadi. Depozit bazasi mustahkamligini ta'minlashda banklar tomonidan hamda tashkiliy me'g'riy asoslaridan kelib chiqib ushbu depozit turining quyidagi turlarga ajratib olingan bo'lib, bo'lar quyidagicha tavsiflanadi: 30 kungacha bo'lgan depozitlar; 90 kungacha bo'lgan depozitlar; 180 kungacha bo'lgan depozitlar; 1 yilgacha va undan yuqori bo'lgan depozitlar; Depozitlaming bunday tabaqalanishi xalqaro amaliyotda hamda "O'zbekiston banklari amaliyotida keng qo'llanib kelinmoqda. Shuningdek 1 yildan yuqori bo'lgan dcpozitlarga alohida e’tibor qaratiladi, chunki ushbu depozitlar bank uchun barqaror resurlar tarkibiga kiradi va bank uchun uzoq muddatga mablag' investitsiya qilish uchun o'ziga xos sharoit yaratib beradi. Iqtisodiy holatdan kelib

chiqgan holda ayrim davrlarda ushbu depozit turi bo'yicha mijozlar uchun qo'yish u darajada foydali bo'lmasligi mumkin. chunki o'sha davrdagi iqtisodiyotdagi inflyatsiya sur’ati va pulning qadrsizlanishi pulning to'lov qobiliyatini yoki qiymatini tushirib yuborishi mumkin. Lekin ushbu holati bo'yicha bizdagi muammo to'liq yodiilgan va omonatchilar o'z mablag'larini banklarga ishonishi mumkin. Bugungi kunda ja’mi muddatli depozitlaming qoldig'i bank jalb qilgan mablag'larga nisbatan ulushi 1020% foizni tashkil ctgani holda hozirda hamma tijorat banklarida ushbu holatni kuzatishimiz mumkin. Depozitlaming yana c'tiborli turlaridan jamg'arma depozitlari hisoblanadi, bo'larga aholining yoki korxonalaming jamg'arish va saqlash maqsadida banklarga qo'ygan mablag'lari kiradi. Buning depozit turining c’tiborli jihati shundaki ularning belgilangan aniq muddatlari bo'lishi yoki bo'lmasligi ham mumkin. "O'z nomidan kelib chiqgan holda aniq maqsadlar uchun yoki bank tomonidan taklif etilgan jamg'arma turi mablag' qo'yilishi amalga oshiriladi. Bu yerda aholi uchun alohida e'tiborli tarafi uning hisobi mijozning jamg’arma kitobchasida yuritilib u asosida pul mablag’larining hisobi olib boriladi va u kitobchada ushbu depozit turi bo'yicha hamma amaliyotlar yuritiladi. Jamg'arma dcpozitiar - Bank udum resurslari bazasini mii«.kamligini ta’minlovchi hamda resurslar sifatida ishlatilishi yengillashtiruvchi asosiy manbaalardan biri hisoblanadi va jamg'armachi uchun o ‘z jamg'armalarini to'plash va ulami jamg'arish bilan birga salmoqli darajada foiz daromadlaiga ega boiishini ta'minlaydi. Ushbu depozit turini bankning depozit siyosatidan kelib chiqgan holda xalqaro va an’anaviy tajribalardan kelib chiqib jalb qilishning turli usullariga taqsimlashimiz mumkin: Muddatli Taqdim etuvchiga Yutuqli Plastik kartalari bo'yicha boshqa maxsus jamg'armalar Depozitlar bankning asosiy resurs manbasi sifatida tavsiflanadi, shu bilan birgalikda ular tashkil etish jarayonida o'ziga xos muammolami yuzaga keltirishi mumkin. Masalan ularni jalb qilish o'ziga yarasha marketing ishlari va ular bilan bog'liq bo'lgan xarojatlami keltirib chiqarishi mumkin. Boshqa tomondan qaraganimizda bank uchun ko'zda tutilgan aktiv operatsiyalardan yuzaga kelishi mumkin bo'lgan y o 'q o tish larn i oldini olish yoki

ma'lum maqsadli investitsiya jarayonini amalga oshirish istalgan vaqtda kerakli resurslami yig'ib olish imkonini bermaydi. Shu jumladan pul mablag'larini jamg'armalarga jalb qilish ko'p hollarda bankga emas, balki mijozga bog'liq bo'ladi. Uni kerakli darajada va ko'zlangan miqdorda jalb qilishga ta ’sir etuvchi omillar sifatida raqobatdosh banklarning taklif etayotgan foizlar yoki boshqa sabablarini ko'rsatish mumkin. Bunday hollarda banklar banklararo qarzlar yoki boshqa nodepozit instrumentlarga murojaat qiladilar va buni ko'rib o'tamiz. Banklarning nodepozit mablag‘lari manbalari Bank resurslari tarkibida yoki banklarning passiv operatsiyalarda tijorat banklarining banklararo depozitlar ham muhim o'rinni egallaydi. Xususiyatiga ko'ra banklararo depozitlar muddatli yoki muddatsiz bo'lishi mumkin, ular yirik miqdordagi aktiv operatsiyalami amalga oshirish uchun ishlatilib, turli maqsadlar hisobiga shakllantiriladi. Banklararo depozitlar tarkibiga yuqoridagilarga qo'shimcha ravishda banklar tomonidan o'zaro yuritiladigan korrespondent hisob kitoblami ham kiritish mumkin, chunki o'zaro hisob kitoblami amalga oshirishlari hamda bir birida depozit qoldiqlariga ega bo'lishlari o'zaro hisob kitoblami yanada soddalashtiradi. Yuqoridagilarni ko'rib chiqgan holda, bank resurslari tarkibining ikkilamchi manba bilan tanishib o'tamiz. Ulaming e’tiborli xususiyati shu yerdaki ular asosan ikkilamchi yo'Ilar bilan jalb etiladi va aniq maqsadlar bank likvidligini saqlab qolish, yirik maqsadli investitsiyalami tez muddatlarda amalga oshirish uchun qo'llaniladi. Ularning turiari tashkiliy tuzilmasi quyidagi chizma (2) da keltirilgan. Chizma (2) da ko'rsatilgan instrumentlar bankga resurslarini jalb qilishning ikkilamchi yoki nodepozit usuliga kiradi, ya’ni depozit sertifikatlarini chiqarish, obligatsiyalar, bank veksellari va boshqa qimmatli qog'ozlar bilan operatsiyalar olib borish. Bular depozit manbalardan farqli o‘laroq o'z egasiga ya'ni mablag* joylashtiruvchiga mablag' qo‘yganligini tasdiqlovchi egalik huquqi to'g'risida maxsus hujjatlari asosida ta'minlanishi yoki ko‘zda tutilgan shartnomalar asosida sotib olinishi mumkin. Banklarning pul bozoridagi marketing tadqiqotlarini olib

borish bilan birga, resurlar bozoridagi talab va taklif asosida shakllangan pul mablag'larini bank omonatlariga jalb qilishning zamonaviy usullari deb qarashimiz mumkin. Bu usullardan biri qimmatli qog'ozlar toifasiga kiruvchi yoki uning bir ko'rinishi bo'lgan bank depozit sertifikatlaridir. Mablag' jalb etishning nodepozit usullaridan yana bir turi banklararo kreditlar hisoblanadi. Banklararo kreditlar - Markaziy bank yokivaqil bankdan qarz olish zahiralaming holatini tuzatish va likvidlikni saqlash uchun mablag'lami safarbar etishning "hisob oynasi" deb nomalangan bir usulidir. Zahiralarni barobarlashtirib borishning usuli keng yig'ilmagan bo'lsa-da, bunday qarzlar Markaziy bank tomonidan nazorat qilinadi. Mablag' joyUshtirishdan naf ko'rishdan tashqari, kreditor banklar bank faoliyatining boshqa masalalari bo'yicha ham amaliy sheriklik munosabatlari o'rnatish imkoniyatlariga ega bo'ladilar. Moliyaviy barqaror banklardan tashqari, tashkil qilinish va rivojlanish bosqichida turgan banklar bo'sh kredit resurslariga ega bo'ladilar. Kredit resurslarining o'mini qoplash muddatlari turlichadir. Xalqaro amaliyotda 1,3 va 6 oy muddatlardagi depozitlar, bir kundan bir necha yilgacha eng yuqori muddatlilar ko'proq tarqalgan. (Banklararo kreditlar) bo'yicha stavka odatda, xo'jalik yurituvchilarga berilgan kreditlar bo'yicha belgilanadigan foiz stavkalaridan pastroq bo'ladi va Markaziy bankning rasmiy hisobga olish stavkasiga muvofiq ravishda tuzatiladi. Qarz oluvchi bank boshqa banklardan kredit resurslari jalb etishga uning o'z mijozlarining qarz majburiyatlariga bo'lgan extiyojlarini qondirish, ya'ni o‘z kredit qo'yilmalarini kengaytirishi hamda bank likvidligini tartibga so lib borish zaruriyati sabab bo'ladi. N jalb etish ikkita usulda, mustaqil ravishda, to'g'ridan to'g'ri muzokaralar yo'li bilan yoki moliyaviy vositachilar orqali amalga oshiriladi. rasmiylashtiriladi. Kredit resurslarini qarzga olgan bank ulaming qaytarish imkoniyatiga ega bo'lmasa, u boshqa banklarning muddatli qarzlardan foydalanadi. Zahira fondlarni olish - likvidlikni ta'minlash maqsadida kreditlar foydalanishning keng tarqalgan usullaridan biridir. Ushbu fondlar Markaziy bankdagi hisob varog'larda saqlanadigan depozit qoldiqlaridir.

Kutilmaganda qo'yilmalar oqimi kela boshlagan yoki ssudalar qisqargan taqdirda tijorat banklarida ortiqcha zahiralar yuzaga kelishi mumkin. Bu mablag'lar daromad keltirmasligi sababli, banklar ulaming qisqa muddatga boshqa banklarga foydalanish uchun berib qo'yadilar. Zahiralar majburiy hajmni tiklash yoki aktivlar sotib olish uchun mablag'ga muxtoj bo'lgan banklar esa ushbu ortiqcha mablag'lami bajonidil sotib oladi. Zahira fondlariga oyi bir kunlik operatsiyalar o'z mohiyatiga ko'ra, ssudalar bilan ta'minlanmagan bo'ladi. Ba'zan banklarning biri boshqasiga davlatning qimmatli qog'ozlarini sotadigan bo'lsa, bitim qaytarib sotish to'g'risidagi bitim shaklini kasb etadi. Qaytarib sotib olish to'g'risida bilimlar - Zahira fondlariga oid banklararo operatsiyalaiga qo'shimcha ravishda banklar bilan davlat qimmatli qog'ozlari bo'yicha dilerlar hamda boshqa investorlar o'rtasida shularga o'xshash bitimlar amalga oshiradi. Bular oddiy qilib "REPO" deb nomlanadi. Bunday bitimlaida aktivlami qaytarib sotib olish shartlari asosida belgilangan kunda va oldindan kelishilgan narxda amalga oshiriladi. Bunday bitimlar vaqtincha bo'sh mablag'lar uchun muhim kanal bo'lib qolgan. Chunki ular ikkala tomonning ehtiyojlariga moslashtirish oson. Ular bir kundan bir necha oylaigacha cho'zilishi mumkin. Chunki bank zahiralarini barobarlashtirishning eng yaxshi vositasi "Repo" bitimlaridir. Depozit sertifikatlari bozori va uni O'zbekistonda rivojlanish istiqbollari1 Bank depozit sertifikatlari - bank resurslar manbasiga qo'shimcha pul mablag'larini jalb qilishning bozor mexanizmiga xos bo'lgan usullaridan biri bo'lib, bank tizimining barqaror faoliyat ko'rsatishda va resurs bazasining mustahkamlanishida o'ziga xos muhim ahamiyat kasb etadi. Respublikamizda depozit sertifikatlar amalda bo'lish qoidalari va bozori shartlarini tashkil etish va ulaming muomalasini tartibga solish maqsadida, "O'zbekiston Respublikasi Markaziy bank tomonidan "Banklarning depozit sertiflkatlarini chiqarish, ro'yxatga olish va muomalada bo'lish qoidalari" ishlab chiqilgan bo'lib, mazkur tartibga asosan Respublikamizda faoliyat yuritayotgan banklar tomonidan yuridik va jismoniy shaxslarga mo'ljallangan o'z depozit

sertiflkatlarini chiqarib kelinmoqda. Bank tomonidan chiqarilayotgan sertifikatlar xalqaro amaliyotda va bizning qonunchilikda belgilangan shartlar bo'yicha ikki turda chiqarilishi mumkin: Yuridik shaxslar uchun mo'ljallangan - depozit sertifikatlari. Jismoniy shasxlar uchun mo'ljallangan - jamg'arma sertifikatlari Depozit sertifikatlari - bu qimmatli qog'oz bo'lib, emitent bank pul mablag'larining omonatga qo'yilganligi haqidagi guvoxnomasidir va u omonatchiga yokiuning huquqiy vorisining depozit summasini va unga tegishli foizlami belgilangan muddat tugagandan so'ng yokiko'rsatilgan shartlar bo'yicha oldindan olish huquqini tasdiqlaydi. Xuquqiy jihatdan yondashadigan bo'lsak depozit sertifikatlar bankning qarz majburiyati hisoblanib, u orqali jalb qilingan mablag'larga ma'lum muddatga egalik qilish hisobiga sertifikat egasiga tegishli foiz to'lovlarini amalga oshiradi. Sertifikatning chiqarilishi va muomalada bo'lish sharoitida dastawal belgilab qo'yilgan stavkalar yoki o'zgaruvchan foizlar bo'yicha to'lov amalga oshiriladi. Sertifikat bo'yicha foiz to'lovlari uning muomalada bo'lish muddati tugagandan keyin yoki sertifikatda ko'rsatilgan shartlar bo'yicha oraliq davrlarda uning egasiga tegishli foizlami emitent - bank ushbu sertifikat qachon sotib olinganligidan qat’iy nazar to'laydi. Bugungi kunda depozit sertifikatlaming oldi-sotdi va foiz to'lovlari faqat pul ko'chirish yo'li bilan, milliy valutamiz so'mda amalga oshirilishi shuningdek qat'iy valutada chiqarilgan sertifikatlar qonunda belgilangan tartibda xorijiy valutada to'lanishi mumkin. Jamg'arma sertifikatlari - bankda jismoniy shaxs tomonidan omonatga pul qo'yilganligi to'g'risidagi bankning guvoxnomasidir, jamg'arma sertifikatning egasi jismoniy shaxs bo'lib, bankning unga naqd pul ko'rinishida qo'yilgan jamg'armalari bo'yicha majburiyatlaridir. Jamg'arma sertifikatining o'zgachaligi u faqatgina aholi uchun chiqariladi va uning egasi aholi bo'lishi mumkin. U bo'yicha foiz to'lovlari ham depozit sertifikatlarda ko'rib o'tilgan shartlar asosida amalga oshiriladi. Depozit sertifikatlari 1 yilgacha (sertifikat chiqarilishi sanasidan toki sertifikat egasi sertifikat bo'yicha omonatni talab qilish huquqini olgan sanagacha) bo'lgan muddatga chiqariladi. Jamg'arma sertifikatlari esa 3 yilgacha muddatga chiqarilishi

mumkin. Agar sertifikat bo'yicha depozitni yokiomonatni olish muddati o'tib ketgan bo'lsa, bunday sertifikat talab qilib olinadigan hujjat hisoblanadi va o'tib ketgan darv uchun bank unga foizlar to'lash majburiyatini olmaydi va bank ushbu hujjatda ko'rsatilgan shart bo'yicha egasining birinchi talabi bilan to'lash majburiyatini oladi. So'nggi vaqtlarda depozit sertifikatlari banklar uchun juda ham o'zgaruvchan resurs sifatida qaralmoqda, chunki ularga to'lanadigan foizlar kreditlarga to'lanadigan foiz stavkalari bilan birgalikda o'zgarib turadi. Shuning uchun depozit sertifikatlariga xalqaro amaliyotlarda boshqariladigan passivlar sifatida qaralmoqda.

Adabiyotlar ro`yxati : 1. O’zbekiston Respublikasi moliyaviy qonunlari. - T.: 1998, 1999. 2. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Šarori. Bank tizimini islohqilish chora tadbirlari tug`risida. T.: 1999 yil 15 yanvar. 3. O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki tug`risidagi Qonuni. - T.: Sharq,1997. - 47 b. 4. Banklar va bank faoliyati tug`risida. Uzbekiston Respublikasining Qonuni. T. Sharq, 1997. 48b. 5. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining Bank tizimini erkinlashtirishbuyicha 21 mart 2000 yil karori. 6. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “Tijorat banklari faoliyatini tartibgasolish qoidalari” yuriqnomasi. № 10. 1997 yil 22 fevral. 7. Aktsiyadorlik tijorat banklari faoliyatini takommillashtirish chora- tadbirlaritug`risida. O’zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti Farmoni. 1998 yil 2 oktyabr.

O'xshashlar

Banklarning buxgalteriya hisobotlari

Banklarning kassa operatsiyalari, ularni hisobga olish va rasmiylashtirish

Kredit resurslarini jalb qilish akkumulyasiya mexanizmi

Kredit resurslari maqsadligini tahlili

Tijorat banklari resurslari va ularni tashkil qilishning umumiy jihatlari