Асосий хужалик жараёнлари ҳисоби - Iqtisodiyot - Referatlar

Асосий хужалик жараёнлари ҳисоби

Yuklangan vaqt:

08.10.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

160.5 KB

Ko'chirib olish

Асосий хужалик жараёнлари ҳисоби Режа: 1. Таъминот жараёнининг ҳисоби 2. Ишлаб чиқариш жараёнининг ҳисоби 3. Сотиш жараёнининг ҳисоби

ТАЪМИНОТ ЖАРАЁНИ АСОСИЙ КЎРСАТКИЧЛАРИ ВА УЛАР ҲИСОБИНИНГ ВАЗИФАЛАРИ Ҳар қандай хўжалик юритувчи субъектнинг асосий фаолияти бир-бири билан узвий боғлиқ бўлган таъминот, ишлаб чиқариш ва сотиш жараёнларини ўз ичига олади. Бухгалтерия ҳисобида корхоналар асосий фаолиятини ташкил қилувчи ушбу жараёнларни соний ва суммовий жиҳатдан ифодаловчи турли кўрсаткичлар тўғрисидаги ахборотлар шаклланади. Чунончи, таъминот жараёнини ифодаловчи бундай кўрсаткичларнинг асосийлари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади (расмга қаранг). ТАЪМИНОТ ЖАРАЁНИ АСОСИЙ КЎРСАТКИЧЛАРИ • Меҳнат предмети, яъни материалл ар таъминотин и ифодаловч и кқрсаткичлар; • Меҳнат воситалари ва қуроллари таъминотин и ифодаловч икўрсаткичлар • Меҳнат кучи (ходимлар) таъминотини ифодаловчи кўрсаткичлар расм. Таъминот жараёни асосий кўрсаткичлари Таъминот жараёни бўйича бухгалтерия ҳисобининг асосий вазифаларига қуйидагилар киради: • меҳнат предметлари ва воситаларини уларнинг моҳиятини очиб берувчи мезонларига мос равишда ҳисобга олиш; • меҳнат предметлари ва воситаларини тўғри туркумлаш ва гуруҳларга ажратиш; • меҳнат предметлари ва воситаларини тўғри баҳолаш; • меҳнат предметлари ва воситаларига қилинган қўшимча харажатларни (ташиб келтириш, бож ва солиқ тўловлари, курс ўртасидаги фарқлар, устамалар, сертификациялаш ва бошқалар) тўғри ҳисобга олиш, уларни ушбу

бойликлар таннархига (қийматига) ёки корхона харажатларига киритиш; • меҳнат предметлари ва воситалари ҳолати ва харакатини тўғри, ўз вақтида ва тегишли бошланғич ҳужжатлар билан расмийлаштириш ва ҳисобга олиш; • меҳнат предметлари ва воситаларига моддий жавобгарликни таъминлаш, моддий жавобгар шахслар томонидан ҳисоботларни туғри ва ўз вақтида тузилиши, тақдим этилишини назорат қилиш; • меҳнат предметлари ва воситалари ҳолати ва харакати бўйича моддий жавобгар шахсларнинг ҳисоботлари маълумотлари ва ҳисоб маълумотларини тўлиқ уйғунлигини таъминлаш; • меҳнат предметлари ва воситалари бутлигини таъминлаш, бунинг учун уларни белгиланган муддатларда қайта руйхатдан ўтказиш (инвентаризация қилиш), унинг натижаларини тўғри аниқлаш ва ҳисобга олиш; • мавжуд меҳнат предметлари ва воситаларидан унумли фойдаланиш, бунинг учун корхонада меъёридан ортиқ ёки кераксиз меҳнат предметлари ва воситаларини сақламаслик, улар нобудгарчиликларига ва талон-тарожига йўл қўймаслик, кераксиз меҳнат предметлари ва воситаларини сотиш ва унинг натижаларини тўғри ҳисобга олиш; • меҳнат предметлари ва воситаларини асосли равишда қайта баҳолаш ва унинг натижаларини ҳисобда тўғри акс эттириш ва бошқалар. ХОМ АШЁ ВА МАТЕРИАЛЛАР ТАЪМИНОТИ ҲИСОБИНИ ТАШКИЛ ҚИЛИШ АСОСЛАРИ Таъминот жараёнида асосий меҳнат предмети ҳисобланган хом ашё ва материаллар таъминоти энг муҳим ҳисобланади. Хом ашё ва материаллар, бошқачасига, ишлаб чиқариш заҳиралари ҳам деб аталади. Улар ишлаб чиқаришдаги ролига кўра асосий ва ёрдамчи ишлаб чиқариш захираларига бўлинади. Асосий ишлаб чиқариш заҳираси деганда ишлаб чиқариладиган маҳсулотни асосий компонентини ташкил этадиган хом - ашё материаллар тушунилади. Масалан, колбаса ишлаб чиқарувчи корхона учун асосий хом-ашё материал бўлиб гўшт ҳисобланади. Қолган материаллар, айтайлик, чеснок,

қалампир, туз, сирка, ўраш плёнкаси, шпагат ва бошқалар ушбу корхона учун ёрдамчи материаллар ҳисобланади. Худди шундай қурилиш ташкилотида қурилиш материаллари, транспорт корхонасида эҳтиёт қисмлар асосий ишлаб чиқариш захиралари бўлиб хизмат қилади. Республикамизнинг 4-сон БҲМС «Товар- моддий захиралар» га мувофиқ (п.7) и шлаб чиқариш заҳиралари уларнинг таннархи ёки соф сотиш қийматидан бири бўйича уларнинг энг кичигини танлаш йўли билан баҳоланади. Ишлаб чиқариш заҳираларининг таннархи- бу уларни сотиб олишга ёки ишлаб чиқаришга кетган барча харажатлар мажмуаси. Сотиб олинган ишлаб чиқариш заҳираларининг таннархи уларни сотиб олиш қиймати, божхона йиғим ва тўловлари, сертификация харажатлари, комиссия тўлови, транспорт-тайёрлов ва бошқа сотиб олишда кетган харажатларни ўз ичига олади. Қўшилган қиймат солиғини (ҚҚС) тўловчи ҳисобланмаган корхоналарда ишлаб чиқариш захираларини сотиб олишда таъминотчиларга тўланган ҚҚС ҳам уларнинг таннархига киритилади. ҚҚС тўловчи корхоналарда захираларни сотиб олишда тўланган ҚҚС суммаси бюджетга ушбу солиқ бўйича қарздан чегирилади, яъни ҚҚС бўйича бюджет олдидаги қарзнинг камайтирилишига олиб борилади. Сотишнинг соф қиймати -бу ишлаб чиқариш захирасининг таннархидан кичик қиймати бўлиб, фақатгина уларни керагидан кўп миқдорда йиғилиб қолганида баҳони пасайтириш ҳолларида вужудга келади. Бундай ҳолда ишлаб чиқариш захиралари пасайтирилган баҳоларда, яъни сотишнинг соф қийматида балансда акс эттирилади. Корхоналарда ишлаб чиқариш заҳиралари уларнинг сақланиш жойлари кесимида соний ва суммавий кўринишда, шунингдек бухгалтерияда уларнинг синтетик ва аналитик ҳисоби юритилади Ишлаб чиқариш захираларининг сақланиш жойлари бўлиб омборлар, цехлар, майдончалар, участкалар, молхоналар ва бошқалар ҳисобланади. Барча сақлаш жойларида захиралар бўйича аниқ моддий жавобгар шахслар белгиланади ва улар билан моддий жавобгарлик тўғрисида шартномалар тузилади.

Моддий жавобгар шахслар бўлиб омбор мудирлари, цех бошлиқлари, хўжалик бўлими мудирлари, прораблар, гараж бошлиғи, мол боқар чўпонлар, бўрдоқичилик базалари мудирлари ва бошқалар ҳисобланади. Моддий жавобгар шахсларнинг асосий вазифаларига ишлаб чиқариш захираларини ўз вақтида кирим қилиш, корхона рахбари фармойиши билан уларни ишлаб чиқариш цехлари ва участкаларига кўрсатилган миқдорда бериш, моддий бойликларни бутлигини тўлиқ таъминлаш, талон-тарожликга йул қўймаслик, захираларнинг кирим ва чиқимини тўғри ва ўз вақтида тегишли ҳужжатлар билан расмийлаштириш, уларнинг ҳолати ва харакати тўғрисида ҳисоботларни белгиланган муддатларда тўғри тузиш ва бухгалтерияга топшириш киради. Ишлаб чиқариш захираларини сақланиш жойларида соний ва суммавий жихатдан миқдор ва пул ўлчовларида ҳисобга олиш учун ҳар бир ишлаб чиқариш захирасига инвентар карточка очилади ёки умумий обмор китоби юритилади. Бунда улар киримида қуйидаги бошланғич ва жамлама ҳужжатлар ишлатилади: 1. Счёт фактура - ташқи таъминотчилардан олинган ишлаб чиқариш захираларини қабул қилишда. 2. Накладной- ички бўлинмалардан кирим қилишда. 3. Қабул қилиш далолатномаси - таъсисчилардан, бошқа шахслардан қайтариб бермаслик шарти билан қабул қилинганда, ички алмашувда, ёрдамчи ишлаб чиқаришдан олинганда, илмий изланишлар ва тажриба -конструкторлик ишланмалари натижаси сифатида кирим қилинганда ва бошқа ҳолларда. 4. Инвентаризация варағи ва таққослама қайднома - инвентаризацияда ортиқчалар аниқланганда, бир моддий жавобгар шахсдан иккинчисига топширилганда. Корхоналар бухгалтерияси хом ашё ва материалларнинг синтетик ҳисобини республикамизнинг 21-сон БҲМС «Хўжалик юритувчи субъектлар молиявий- хўжалик фаолияти бухгалтерия ҳисоби счётлар режаси ва уни қўллаш бўйича йўриқнома» га мувофиқ олиб боришлари лозим. Ушбу БҲМСда хом ашё ва

материаллар таъминоти синтетик ҳисобини юритиш учун қуйидаги актив счётлар кўзда тутилган ( жадвалга қаранг). жадвал Хом ашё ва материаллар ҳисоби учун мўлжалланган синтетик счётлар тизими Счет коди Счет номи Счётнинг тайинланиши 1010 Хом -ашё ва материаллар Ушбу счётнинг дебетида асосий ва ёрдамчи хом-ашё ва материалларнинг, қайта ишлов учун тайёрланган қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг, ем- хашак ва тўшаш материалларининг бошланғич қолдиғи ва уларни турли манбалардан келиб тушуш эвазига кўпайиши, кредитида эса - материалларнинг ишлаб чиқаришга сарфи ва бошқа чиқимлари натижасида камайиши таннарх ёки соф сотиш қийматларидан энг кичик бўлган қийматда акс эттирилади. 1020 Сотиб олинган ярим тайёр Ушбу счётнинг дебетида ярим тайёр маҳсулотлар, бутловчи буюмлар, қурилиш деталлари ва маҳсулотлар ва бутловчи буюмлар конструкцияларининг мавжуд қолдиқлари ва уларни четдан сотиб олиш эвазига кўпайиши, кредитида эса - уларнинг ишлаб чиқаришга, қурилишга сарфи ва бошқа чиқимлари натижасида камайиши таннарх ёки соф сотиш қийматларидан энг кичик бўлган қийматда акс эттирилади.

1030 Ёқилғи Ушбу счетнинг дебетида мавжуд нефть маҳсулотлари, ёқилғи-мойлаш материалларининг (нефть, бензин, керосин, дизел ёқилғиси, мойлар ва бошқалар), газсимон ёқилғи турларининг (газ ва газолин), шунингдек қаттиқ ёқ илғи турларининг (кўмир, ўтин ва бошқалар) қолдиғи ва уларни четдан сотиб олиш эвазига кўпайиши, кредитида эса -уларнинг ишлаб чиқариш ва бошқарувга сарфи, шунингдек бошқа чиқимлари натижасида камайиши таннарх ёки соф сотиш қийматларидан энг кичик бўлган қийматда акс эттирилади. 1040 Эҳтиёт қисмлар Ушбу счетнинг дебетида машина ва механизлар, транспорт воситаларини таъмирлаш учун зарур бўлган эҳтиёт қисмлари, автомобилларнинг заҳирадаги шиналарининг мавжуд қолдиғи ва уларни четдан сотиб олиш эвазига кўпайиши, кредитида эса - уларнинг ишлаб чиқариш ва бошқарувга сарфи, шунингдек бошқа чиқимлари натижасида камайиши таннарх ёки соф сотиш қийматларидан энг кичик бўлган қийматда акс эттирилади. 1050 Қурилиш материаллари Ушбу счетнинг дебетида қурилиш, қурилиш -монтаж ишлари, қурилиш деталлари ва конструкцияларини ясаш учун зарур бўлган қурилиш материалларининг заҳирадаги мавжуд қолдиғи ва уларни четдан сотиб олиш эвазига кўпайиши, кредитида эса - уларнинг қурилиш, қурилиш-монтаж ишларига, турли конструкцияларни ишлаб чиқаришга сарфи, шунингдек бошқа чиқимлари натижасида камайиши таннарх ёки соф сотиш қийматларидан энг кичик бўлган қийматда акс эттирилади.

1060 Тара ва тара материаллари Ушбу счетнинг дебетида хўжалик инвентари ва буюми сифатида ишлатилмаётган барча турдаги таралар, тараларни ясаш ва таъмирлаш учун зарур бўлган материал ва деталларнинг заҳирадаги мавжуд қолдиғи ва уларни четдан сотиб олиш эвазига кўпайиши, кредитида эса - уларнинг ишлатилиши, шунингдек бошқа чиқимлари натижасида камайиши таннарх ёки соф сотиш қийматларидан энг кичик бўлган қийматда акс эттирилади. 1070 Четга қайта ишлаш учун берилган материаллар Ушбу счетнинг дебетида четга қайта ишлаш учун берилиши мумкин бўлган асосий ва ёрдамчи материалларнинг заҳирадаги мавжуд қолдиғи ва уларни четдан сотиб олиш эвазига кўпайиши, кредитида эса - уларнинг ишлатилиши, шунингдек бошқа чиқимлари натижасида камайиши таннарх ёки соф сотиш қийматларидан энг кичик бўлган қийматда акс эттирилади. 1080 Инвентар ва хўжалик жиҳозлари Ушбу счетнинг дебетида арзон ва тез эскирувчи инвентарлар ва хўжалик жиҳозларининг мавжуд қолдиғи ва уларни турли манбалардан олиниши эвазига кўпайиши, кредитида эса - уларнинг ишлатилиши, шунингдек бошқа чиқимлари натижасида камайиши таннарх ёки соф сотиш қийматларидан энг кичик бўлган қийматда акс эттирилади.

1090 Бошқа материаллар Ушбу счетнинг дебетида юқоридаги счетларга киритилмаган, ишлаб чиқаришдан , асосий воситаларни тугатишдан ва бошқа операциялардан олинган моддий бойликларнинг (чиқиндилар, тузатиб бўлмайдиган брак маҳсулотлар, металлолом, эски шиналар ва резиналар, ишлатилган мой, нигрол ва ш.к.) заҳирадаги мавжуд қолдиғи ва уларни ишлаб чиқаришдан олиниши эвазига кўпайиши, кредитида эса - уларнинг ишлатилиши, шунингдек бошқа чиқимлари натижасида камайиши таннарх ёки соф сотиш қийматларидан энг кичик бўлган қийматда акс эттирилади. 1510 Материалларни тайёрлаш ва сотиб олиш Ушбу счет корхонанинг ҳисоб сиёсатида тайёрлов жараёнини алоҳида акс эттириш кўзда тутилган ҳолда қўлланилади. Унинг дебетида материалларни тайёрлаш ва сотиб олиш жараёнининг қиймати, кредитида эса ушбу қийматни кирим қилинган материаллар қийматига киритилиши эттирилади. Агар корхонанинг ҳисоб сиёсатида материалларнинг киримини бевосита тўғридан тўғри 1010-1090 - счетларда акс эттириш кўзда тутилган бўлса, у ҳолда 1510-счет қўлланилмайди. 1610 Материаллар қийматидаги четланишлар Ушбу счет корхонанинг ҳисоб сиёсатида материалларнинг тайёрлов ва сотиб олиш қийматини ҳисоб баҳоларида акс эттириш кўзда тутилган ҳолда қўлланилади. Ҳисоб баҳоси бўлиб, одатда, норматив ёки режали таннарх ҳисобланади. Тайёрланган (сотиб олинган) материалларнинг ҳақиқий таннархини ҳисоб баҳосидан кўп бўлиши ушбу счетнинг дебетида, кам бўлиши эса унинг кредитида 1510-счет билан корреспонденцияланган ҳолда акс эттирилади. 1610-счетнинг дебет қолдиғи

суммаси ҳисоб баҳоларидан ортиқ қийматда келиб тушган материалларга тўғри келадиган четланишлар суммасини кўрсатади. Баҳолар ўртасидаги фарқлар сотиб олинган материалларни ҳақиқатда сарфланган вақтида уларнинг ҳисоб баҳосидаги қийматига пропорционал равишда харажатлар счетларига киритилиб борилади. ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ЖАРАЁН АСОСИЙ КЎРСАТКИЧЛАРИ ВА УЛАР ҲИСОБИНИНГ ВАЗИФАЛАРИ Корхоналарда ишлаб чиқариш жараёни ўз ичига асосий, ёрдамчи ва умумишлаб чиқаришни олади Бухгалтерия ҳисобида ишлаб чиқаришнинг ушбу турларини соний ва суммовий жиҳатдан ифодаловчи турли кўрсаткичлар тўғрисидаги ахборотлар шаклланади. Чунончи, ишлаб чиқариш жараёнини ифодаловчи бундай кўрсаткичларнинг асосийлари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади (расмга қаранг). расм. Ишлаб чиқариш жараёни асосий кўрсаткичлари Ишлаб чиқариш жараёни ва унга қилинадиган харажатлари бўйича бухгалтерия ҳисобининг асосий вазифаларига қуйидагилар киради: • ишлаб чиқариш турларига қилинган харажатларни тўғри туркумлаш ва

гуруҳларга ажратиш; • ишлаб чиқариш турларига қилинган харажатларни тўғри, ўз вақтида ва тегишли бошланғич ҳужжатлар билан расмийлаштириш; • ишлаб чиқариш турларига қилинган харажатлар бўйича моддий жавобгар шахсларнинг ҳисоботлари маълумотлари ва ҳисоб маълумотларини тўлиқ уйғунлигини таъминлаш; • тугалланган ишлаб чиқариш харажатларини тўғри ва ўз вақтида тайёр маҳсулотлар (ишлар, хизматлар) таннархига киритиш; • тугалланмаган ишлаб чиқаришга тўғри келадиган харажатларни тўғри ва ўз вақтида ҳисобга олиш, бунинг учун уларни белгиланган муддатларда қайта рўйхатдан ўтказиш (инвентаризация қилиш), унинг натижаларини тўғри аниқлаш ва ҳисобга олиш; • таннархни ошиб кетишига сабаб бўлувчи норационал чиқимларни вужудга келиш сабаблари ва айбдорларини топиш, бундай чиқимларга йўл қўймаслик учун моддий жавобгар шахслар фаолиятини доимий назорат қилиш; • мавжуд ишлаб чиқариш захиралари ва воситаларидан унумли фойдаланиш устидан назорат ўрнатиш; • ишлаб чиқариш харажатларини солиқ солиш базаси объекти сифатида тўғри шакллантириш ва бошқалар. ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ХАРАЖАТЛАРИНИНГ ТУРЛАРИ ВА ТАРКИБИ Ишлаб чиқариш харажатлари - бу бевосита маҳсулотларни (иш, хизматларни) ишлаб чиқаришга кетган, шунингдек уларнинг таннархини ташкил этувчи харажатлар. Таннарх - бу маҳсулот (иш, хизмат) ларни ишлаб чиқаришга кетган барча харажатларнинг пулда ифодаланган мажмуаси.

Ишлаб чиқариш харажатларининг турлари ва таркиби республикамизда Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 5 февралдаги 54-сон қарори билан тасдиқланган «Маҳсулот (иш, хизмат) ларни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатлари таркиби ҳамда молиявий нптижаларни шакллантириш тартиби тўғрисида Низом » билан белгиланган. Ушбу Низомга мувофиқ корхоналарнинг барча ишлаб чиқариш харажатлари қуйидаги белгилари бўйича таснифланади. • Ишлаб чиқариш жараёнидаги ролига қараб; • Таннархга киритилиш усулига қараб; • Ишлаб чиқариш хажмига нисбатан ўзгаришига қараб; • Иқтисодий моҳиятига қараб. Ишлаб чиқариш жараёнидаги ролига қараб ишлаб чиқариш харажатлари асосий ишлаб чиқариш, ёрдамчи ишлаб чиқариш, умум ишлаб чиқариш харажатларига бўлинади. Асосий ишлаб чиқариш харажатлари деганда ишлаб чиқаришнинг асосий технологик жараёнларини бевосита олиб борувчи ишлаб чиқариш цехлари харажатлари тушунилади. Бундай харажатларга асосий цехларнинг технологик жараёнларида маҳсулот (иш, хизмат) ларни ишлаб чиқарилишига бевосита сарфланган харажатлар киради. Ёрдамчи ишлаб чиқариш харажатлари деганда асосий ишлаб чиқариш цехлари учун ёрдамчи ва хизмат кўрсатувчи бўлиб ҳисобланган ишлаб чиқариш бўлинмаларининг (цехларнинг) харажатлари тушунилади. Ёрдамчи цехлар бўлиб, масалан, таъмирлаш цехи, механика цехи, буғ бериш цехи ва бошқалар ҳисобланади. Ушбу цехларнинг харажатлари алоҳида ҳисобга олинади ва ҳар ойнинг охирида асосий ишлаб чиқариш харажатлари таркибига киритилади. Умум ишлаб чиқариш харажатлари деганда барча асосий ва ёрдамчи ишлаб чиқариш цехларини бошқарувига ва ташкил этишга тааллуқли бўлган, шунингдек уларга хизмат кўрсатувчи бўлинмаларнинг харажатлари тушунилади. Масалан, таъминот бўлими, ёнғинга қарши курашиш бўлими,

иситиш бўлими, қўриқлаш бўлими ва бошқалар асосий ва ёрдамчи цехларга турли хизматларни кўрсатади. Бу бўлинмаларнинг харажатлари ҳам алоҳида ҳисобга олинади ва ой охирида ҳисоб сиёсатида белгиланган тартибга мувофиқ асосий ва ёрдамчи ишлаб чиқариш харажатларига киритилади. Таннархга киритилиш усулига қараб барча ишлаб чиқариш харажатлари бевосита ва билвосита харажатларга бўлинади. Бевосита харажатлар деганда у ёки бу ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг таннархига тўғридан- тўғри олиб бориладиган харажатлар тушунилади. Уларга мисол қилиб, масалан, нон ишлаб чиқаришда тузилган калькуляцияга мувофиқ бевосита сарфланган ун ва бошқа материалларнинг харажатларини, бевосита нон ишлаб чиқариш билан шуғулланган ишчиларга ҳисобланган иш ҳақи харажатларини, ишлаб чиқариш цехининг бевосита бошқа харажатларини келтириш мумкин. Билвосита харажатлар деганда корхонанинг бутун ишлаб чиқариш фаолиятига тааллуқли бўлган, лекинда аниқ бир бўлинманинг (маҳсулотнинг) таннархига тўғридан-тўғри киритиб бўлмайдиган, шунинг учун маълум бир тартибга мувофиқ бўлинмалар (маҳсулотлар) ўртасида тақсимланадиган харажатлар тушунилади. Аксарият умум ишлаб чиқариш харажатлари айнан билвосита харажатлар ҳисобланади, улар ишлаб чиқарилган маҳсулотларнинг ҳиссаси, цех ходимлари иш ҳақининг ҳиссаси ва бошқа белгиларига қараб мутаносиб тарзда тақсимланади. Ишлаб чиқариш ҳажмига нисбатан ўзгаришига қараб ишлаб чиқариш харажатлари ўзгарувчан ва шартли ўзгармас турларга бўлинади: Ўзгарувчан харажатлар - бу ишлаб чиқариш ҳажмининг ошиши ва камайишигага кўра сарфи миқдор жиҳатдан бевосита ўзгариб турадиган харажатлар. Масалан, материал сарфи бевосита ишлаб чиқарилган тайёр маҳсулотнинг миқдорига боғлиқ, ишбай ишлайдиган ходимга ҳисобланадиган иш ҳақи суммаси эса - унинг ишлаб чиқарган маҳсулоти (бажарган иши) нинг миқдорига боғлиқ. Шартли ўзгармас харажатлар бу ишлаб чиқариш ҳажмининг ўзгаришига қарамасдан суммаси

ўзгармайдиган, лекинда нисбий даражаси ўзгариши мумкин бўлган харажатлар. Мисол қилиб ишлаб чиқариш қуроллари ва воситалари бўйича шартномага асосан қатъий суммада тўланадиган ижара ҳақи, мол-мулкни суғурта қилиш харажатларини келтириш мумкин. Бундай харажатлар миқдор жиҳатдан шартли ўзгармас, лекинда ишлаб чиқариш ҳажмига нисбатан даражаси ўзгарувчан харажатлар ҳисобланади. Иқтисодий моҳиятига кўра маҳсулот таннархига киритиладиган барча ишлаб чиқариш харажатлари «Маҳсулот (иш, хизмат) ларни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатлари таркиби ва молиявий натижаларни шакллантириш тартиби тўғрисида Низом» га асосан қуйидаги элементларга бўлинади: • Ишлаб чиқаришга доир моддий харажатлар (қайтариладиган чиқиндилар қийматидан ташқари) - бу гуруҳга кирувчи харажатлар 12 та моддадан иборат бўлиб, уларнинг тўлиқ рўйхати Низомнинг 1.1 -пунктида келтирилган. • Ишлаб чиқариш характеридаги меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари - бу гуруҳга кирувчи харажатлар 7 та модда ва 12 қуйи моддадан иборат бўлиб, уларнинг тўлиқ рўйхати Низомнинг 1. 2 -пунктида келтирилган. • Ишлаб чиқаришга тегишли бўлган ижтимоий суғуртага ажратмалар - бу гуруҳга кирувчи харажатлар 2 та моддадан иборат, уларнинг номи Низомнинг 1.3 - пунктида келтирилган. • Ишлаб чиқаришга доир асосий воситалар ва номоддий активларнинг амортизацияси - бу гуруҳга кирувчи харажатлар 2та моддадан иборат, уларнинг номи Низомнинг 1.4 - пунктида келтирилган. • Ишлаб чиқаришга доир бошқа харажатлар - бу гуруҳга кирувчи харажатлар 9 та модда ва 11 та қуйи моддадан иборат бўлиб, уларнинг тўлиқ рўйхати Низомнинг 1.5 -пунктида келтирилган.

СОТИШ ЖАРАЁНЛАРИНИНГ АСОСИЙ КЎРСАТКИЧЛАРИ ВА УЛАР ҲИСОБИНИНГ ВАЗИФАЛАРИ Корхоналар асосий фаолиятининг охирги жараёни - бу сотиш ёки реализация жараёнидир. Бухгалтерия ҳисобида сотиш жараёнини соний ва суммовий жиҳатдан ифодаловчи турли кўрсаткичлар тўғрисидаги ахборотлар шаклланади. Бундан кўрсаткичларнинг асосийлари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади (расмга қаранг). расм. Сотиш жараёни асосий кўрсаткичлари Маҳсулот (иш, хизмат) ларни сотишдан олинган тушум иккита турга бўлинади. Булар: (1) ялпи тушум; (2) соф тушум. Ялпи тушум - бу маҳсулот (иш, хизмат) ларни сотишдан олинган жами тушум бўлиб, у ўз ичига соф тушум ҳамда бюджетга тўланадиган билвосита солиқларни (акциз солиғи, қўшилган қиймат солиғи ва автомобил ёқилғилари истеъмоли солиғи) олади.

Соф тушум - бу маҳсулот (иш, хизмат) ларни сотишдан корхонанинг ўзи кўрган даромад бўлиб, у ўз ичига сотилган маҳсулот (иш, хизмат) лар таннархи ҳамда корхона ялпи фойдасини олади. Сотиш таннархи - бу сотилган маҳсулот (иш, хизмат) ларнинг ишлаб чиқариш (бажариш, кўрсатиш) харажатлари мажмуаси. Сотишдан олинган ялпи фойда - соф тушум ва сотиш таннархи ўртасидаги фарқ. Сотиш харажатлари - бу маҳсулот (иш, хизмат) ларни сотиш учун корхона томонидан қилинган қўшимча харажатлар, масалан реклама харажатлари, сотиш бўлими ва омборхоналарини сақлаш, уларда банд ходимлар меҳнат ҳақи ва бошқа харажатлар. Сотиш харажатлари сотиш таннархига киритилмайдиган, улар корхонанинг давр харажатларига киритиладиган ҳамда сотишдан олинган ялпи фойдаси эвазига қопланадиган харажатлари бўлиб ҳисобланади. Бошқа давр харажатлари деганда корхонани маъмурий-бошқарув харажатлари ва бошқа операцион харажатлари тушунилади. Маъмурий-бошқарув харажатлари - бу бошқарувга доир харажатлар (иш ҳақи, ижтимоий суғуртага ажратмалар, амортизация харажатлари, сафар харажатлари, телефон алоқаси ва бошқа шу каби бошқарув билан боғлиқ харажатлар) дир. Ушбу харажатларнинг аниқ турлари ва таркиби «Маҳсулот (иш, хизмат) ларни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатлари таркиби ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш тартиби тўғрисида Низом» нинг «Маъмурий- бошқарув харажатлари» номли бўлимида тўлиғича келтирилган. Бошқа операцион харажатлар - бу корхоналар умум фаолиятига доир давр харажатлари (моддий ёрдам, компенсациялар, мол-мулк, ер, сув ва бошқа давр харажатларига олиб бориладиган солиқлар, бюджетдан ташқари мақсадли фондларга мажбурий ажратмалар, мулкни сотишдан ва беришдан кўрилган зарарлар ва бошқа шу каби операцион харажатлар) дир. Ушбу харажатларнинг аниқ турлари ва таркиби «Маҳсулот (иш, хизмат) ларни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатлари таркиби ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш тартиби

тўғрисида Низом» нинг «Бошқа операцион харажатлар» номли бўлимида тўлиғича келтирилган. Сотиш жараёни бўйича бухгалтерия ҳисобининг асосий вазифаларига қуйидагилар киради: • маҳсулот (иш, хизмат) ларни сотишни тўғри, ўз вақтида ва тегишли бошланғич ҳужжатлар билан расмийлаштириш; • маҳсулот (иш, хизмат) ларни сотишдан олинган даромадларни тўғри, ўз вақтида ва тегишли счётларда акс эттириш; • сотилган маҳсулот (иш, хизмат) лар таннархини тўғри ва ўз вақтида аниқлаш, у тўғрисидаги тизимли ахборотларни тегишли счётларда акс эттириш; • маҳсулот (иш, хизмат)ларни сотиш харажатларини тўғри, ўз вақтида ва тегишли бошланғич ҳужжатлар билан расмийлаштириш, улар тизимли ҳисобини тегишли счётларда юритиш ва бошқалар. сотиш, бошқарув ва бошқа давр харажатларини тўғри, ўз вақтида ва тегишли бошланғич ҳужжатлар билан расмийлаштириш, улар тизимли ҳисобини тегишли счётларда юритиш ва бошқалар.

Адабиётлар : 1. Бакиева Х., Ризаев Н. Бухгалтерия хисоби назарияси. Укув кулланма. -Т.: Иктисод-молия, 2008 2. Каримов А., Исломов Ф., Авлокулов А. Бухгалтерия хисоби. Дарслик. -Т.: Шарк, 2004. 3. Пардаев А.Х., Пардаев Б.Х. Бошкарув хисоби. Укув кулланма. - Т.: Г.Еулом номидаги адабиѐт ва санъат нашриѐти, 2008. 4. Сатывалдыева Д.А. Бухгалтерский учет. Учебник. -Т.: IQTISODIYOT . 2015 г. 580 с. 5. Хамдамов Б.К., Исломов Ф.Р., Авлокулов А.З. Молиявий хисобот. Укув кулланма. - Т.: ―ИКТИСОД-МОЛИЯ‖, 2008. 7. Дусмуратов Р. Кишлок хужалигида бухгалтерия хисоби ва статистика асослари. -Т: Фан ва технология‖, 2014. 8. Жураев Н., Абдувохидов Ф., Сотиволдиева Д. Молиявий ва бошкарув хисоби. Дарслик (лотин алифбосида). -Т.: 2012 й. 480 б. 9. Холбеков Р.О. Бухгалтерия хисоби назарияси (лотин алифбосида). -Т.: Чулпон номидаги нашриѐт-матбаа ижодий уйи, 2011 й. 200 б.

O'xshashlar

Асосий воситалар ҳисоби

Асосий воситалар ҳисоби

Корхоналар асосий фаолиятига доир харажатлар ҳисоби

Материаллар ҳисоби

Лизинг ҳисоби