Ахоли истеъмоли тугрисида ахборотларни тизимлаштириш муаммолари - Iqtisodiyot - Referatlar

Ахоли истеъмоли тугрисида ахборотларни тизимлаштириш муаммолари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

148 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Ахоли истеъмолини тавсифловчи курсаткичлар. 2. Умумий истеъмолининг кондирилиш даражасининг бахосини умумлаштириш.

www.arxiv.uz Ахоли истеъмолини тавсифловчи курсаткичлар Замонавий статистикада ахолининг истеъмолини тавсифловчи курсаткичларнинг кенг доираси ишлаб чикилмокда. Улар каторига алохида озик - овкат товарларини, енгил саноат буюмларини уртача ахоли жон бошига истеъмол даражасини узок муддат фойдаланиладиган асосий товарлар билан ахолининг таъминланганлик даражасини, турмуш хизматлари истеъмолининг хажми, шу каторда уларнинг турлари буйича шахсий истеъмолнинг умумий хажмини ва х.к.лани киритиш мумкин. Бу курсаткичларнинг хаммаси (тулик булмасада) ахолининг истеъмоли, унинг структураси ва узига хосликлар тугрисида тушунча беради. Шуни таъкидлаш керак-ки, хозирги кунда мавжуд ахоли истеътемоли тугрисидаги ахборот ягона тизимлаштирилган характерга эга эмас. У хар доим хам бир – бири билан зарур кетма-кетликда богланмайдиган истеъмол томонлар ва алохида курсаткичларни акс эттиради. Масалан, уртача жон бошига асосий озик овкат махсулотлари ва енгил саноат буюмлари истеъмоли тугрисида маълумотлари ахолини узок муддат фойдаланиладиган товарлар билан таъминланганлиги тугрисидаги маълумотлар билан боглик эмас. Ундан ташкари ало ҳ ида товарларни уртача жон бошига истеъмоли курсаткичлари ва узок муддатли фойдаланиладиган товар билан ахолининг таъминланганлик курсаткичлари чекланган товар наменклатураси буйича

www.arxiv.uz ишлаб чикилади. Шунинг учун улар асосида истеъмолнинг умумий хажми тугрисида тушинча олиш жуда кийин. Шахар ва кишлок ахолисини истеъмоли тугрисида ахолини алохида ижтимоий иктисодий ва демографик гурухлари истеъмоли тугрисида замонавий талабларга жавоб берувчи истеъмолнинг анализи ва уни шакллантириш манбалари тугрисида ахборотни етарли деб булмайди. Бу ахборот таркалиб кетган характерга эга, бу эса истеъмолни ривожланиш жараёнларини ижтимоий иктисодий текширишни у ёки бу маънода кийинлаштирмокда (жумладан, истеъмол структураси ва даражасида ижтимоий иктисодий фаркларни тенглаштириш жараёни, истеъмолни рационализация килиш жараёни, истеъмол сохасини умумлаштириш жараёнлари ва хаказолар). Истеъмолни турли тарафларини акс эттирувчи, ахборотнинг айрим турлари мавжуд эмас. Шундай килиб хозирги вактда хакикатдан хам истеъмол харажатларини истеъмолга кетган вакт, истеъмол со ҳ асида махсулот (ёки йукотилиши)ни тавсифловчи тизимлаштирилган маълумотлар ишлаб чикилгани йук. Узок муддатли фойдаланиш товарларининг айрим турлари билан ахолининг таъминланганлик даражаси хакида аник маълумотлар йук. Бу товарлар кенгайиб бораётган оилалар турмуши доирасига киради. (Масалан,айрим ошхона буюмлари, машина турлари ва хокозолар.) Буларнинг хаммаси уз –узидан ахолини истеъмоли сохасида илмий тадкикотларни кейинги чукурлаштириш имкониятини камайтиради. Унинг ривожланиш келажаги тугрисида асосланган хулосаларни кийинлаштиради.

www.arxiv.uz Истеъмолни режали бошкариш масалалари буйича рекомендацияларни ишлаб чикишни кийинлаштиради. Шу орада айникса етуклик боскичида жамиятда, жамият ишлаб чикариш жараёнида истеъмолнинг ролининг усиши, унинг самарадорлигининг ошишида, такидлаш мумкинки, ахолини истъмоли сохасида тадкикотларни чукураштириш иктисодиётнинг мухум муаммоси хисобланади. Ахоли истеъмоли тугрисида ахборотлар базасини мукаммаллаштиришга бу муаммони хал килишда мухим шарт сифатида караш лозим. Бу сохада тадкикотларни кейинги ривожланиш факторларини куриб чикиш керак. Шундай килиб, халк истеъмоли тадкикотларини ахборот билан таъминлаш, хозирги вактда иктисодий истеъмолни фан сифатиди ривожланишида энг мухим вазифа хисобланади. Бу вазифани тулик хал килиш учун назаримизда, истеъмол статистикасининг тадкикотини махсус статистик булимини яратиш лозим. Бундай статистик булимни яратиш масаласи иктисодий адабиётларда олдинга куйилган эли. Аммо, у амалий жавоб топмагунча унга кайта мурожаат килишимизга тугри келади. Унга батафсил тухтаб утамиз. Истеъмол статистикаси махсус булими йуклиги унда тизимлаштирилган куринишда истеъмол тавсифи ва унинг ривожланиш жараёнлари булган булса, хозирги вактда истеъмол тугрисида маълумотлар бошка статистик булимлар буйича «таркалиб» кетишига олиб келади. Жумладан, уларни хал қ фаровонлиги статистикаси, савдо статистикаси, халк – таълими статистикаси ва х.к.ларда учратиш мумкин.

www.arxiv.uz Статистиканиг турли булимлари буйича ахоли истеъмоли тугрисида ахборотни бундай «таркалганлиги», тадкикот ишларини кийинлаштиради, уни ривожланиш жараёни тугрисида маълумотларни тизимлаштиришда кийинчилик тугдиради. «Истеъмол статистикаси» махсус булимида бу маълумотларнинг тупланиши нафакат бу камчилик ва кийинчиликкларни йук килишга имкон беради, балки хозирги кунда истеъмол хакида йигилган ахборотни тизимлаштирар эди. Шу билан бирга охиргисини хозирги кунда хисобланилмаётган янги курсаткичлар билан тулдириш зарур, шунингдек хозирда мавжуд истеъмолни статистик тавсифларини хисоблаш методикасини такомиллаштириш керак. Юкорида, ахоли истеъмоли умумлашган тавсифини хисоблашнинг методологик узига хосликлари хакида гап борган эди, улар жамият истеъмоли фонди, ахоли истеъмоли бирлашган фондидир. Бу ерда биз айрим хусусий курсаткичларни хисоблашнинг методик тавсифлари ва истеъмол тавсифларига тухтаб утамиз. Бундай тавсифлардан биттаси узок муддат фойдаланиладиган товарлар истеъмоли. Хозирги вактда, шахсий истеъмолни йиллик фондини хисоблашда, узок муддат фойдаланиладиган товарлар истеъмоли хажми, бу товарларни хусусий кооператив ёки давлат савдо чакана тармоклари оркали ахолига йиллик реализация кийматига кушилади. Бу орада узок муддат фойдаланиладиган товарлар истеъмоли, аник спецификага эга, шундаки барча товарлар бирданига истеъмол килинмайди, бир йил давомида хам

www.arxiv.uz истеъмол килинмайди, улар узок вакт давомида, аста секин узи кенг истеъмол хусусиятларини йукотиб истеъмол килинади. Шубхасиз бу товарларни йиллик сотиш киймати, уларни йиллик истеъмол кийматини акс эта олмайди, у узок муддат фойдаланиладиган товарларни кисмини йиллик кийматини хисоблаши лозим ва айнан шу куринишда яъни, узо қ муддатга фойдаланиладиган товарлар вакт таркибинии эскирадиган кисмини йиллик киймати шаклида, бу товарларни истеъмол курсаткичи хозирги вакт шахсий истеъмол фондига каратилган ёки биз томондан таклиф килинган шахсий истеъмолнинг кенгайтирилган фонди курсаткичларини уз ичига олиши лозим. Бу билан биргаликда таъкидланиши лозимки, иккита курсатиб утилган усуллар билан хисобланадиган узок муддат фойдаланиладиган товарларнинг алохида турларини истеъмол килиш хажмлари уртасидаги фарк жуда катта. Бунинг устига бу фарк узок муддат фойдаланиладиган товарларни усули билан ошади, бу нархлар юкори темплар билан ошиб боради. Шу билан бирга, шахсий истеъмол фонди хисобларида килинган хато хам усиб боради, бу хато ахолини узок муддат истеъмол килинадиган товарлар йиллик истеъмолини хисоблаш методологиясини аник эмаслигидан келиб чиккан. Бу хатони йук килиш учун узо қ муддатга фойдаланиладиган товарлар ни йиллик истеъмолини хисобалаш методолгиясини узгартириш шартини бажариш керак, у уларни накт йиллик эскириш киймати билан аникланиши лозим. Истеъмол статистикасида, моддий характердаги хизмат турлари ва алохида товарларга талабини кондирилиши даражасини тавсифловчи курсаткичлар

www.arxiv.uz тизимини ажратиб курсатиш лозим. Маълумки, бу курсаткичлар алохида товарларни хизматлари хакикий истеъмолини уларни истеъмолини рационал нормалари муносабати куринишида хисобланади. 2. Умумий истеъмолни кондирилиш даражаси бахосини умумлаштириш: Охирги вактда шундай истеъмол нормалари ишлаб чикилувчи товарлар доирасида кескин кенгайиб кетди, бу эса ахолини товарга талабини кондирилганлиги даражаси тугрисида тулик маълумот олиш имкониятини беради. Аммо, нафакат алохида товарларга конкрет талабларни кондириш даражасини индувидуал бахолашга суяниш, балки умумий талабларни кондириш даражасини умулаштиришрилган бахолашдан фойдаланиш керак, масалан, овкат, кийим, ахборот, уй хужалигини олиб боришга талаб, шунингдек, хозирги вактда истеъмолнинг рационал нормалари ишлаб чикилган хамма товарларга истеъмолни кондиришни уртача даражаси. Халк истеъмол молларининг хаммасидаги истеъмол ва умумий талабларини кондириш даражаларининг умумлаштириштирилган методикаси юкорида курсатиб утилган. Эслатиб утайлик, улар муносиб истеъмол комплексига кирувчи алохида товарларга талабини кондириш даражаларидан оддий уртача арифметик каби хисобланади. Бунда, бу товарлар буйича талабни кондиришнинг хакикий даражаси 100% дан ошган холда айнан истеъмонинг кондирилиш даражасини 100% лик даражаси олинади. (Бундай олиш ҳажмлари кандай булишидан катъий наъзар).

www.arxiv.uz Иктисодий адабиётларда бундай хисоблар курсатилган. Асосийси, улар статистик иш амалиётига киритилган булиши керак ва истеъмол статистикасида уз аксини топиши лозим. Баъзи холларда умумий истеъмолнинг уртача даражасини хисоблаш учун (алохида истеъмол комплекслари буйича) бу курсаткични хисоблашни бир нечта модификациялашган методологияси таклиф килинади, у бу товарларнинг чакана нархларида алохида конкрет товарларда истеъмолни кондириш даражаси курсаткичларини «улчаш» га асосланган. Аммо, бизнинг назаримизда, бунга зарурият йук, чунки бундай «улчаш» жараёнини хисоблашни кийинлаштиради ва уни аник килмайди. Гап шундаки «огирлик» сифатида товар нархини хисоблашга киришиш, умумий талабни у ёки бу товар билан кониктирилмаган хакикий куринишини акс эттирмайди. Чунки товарлар нархининг хакикий нисбати бу омонатни хисобга олмай шакилланади. Шунинг учун умумий талабларни кондирилишнинг уртача даражасини аниклашда (тадкикотларнинг бу боскичида) юкорида курсатилган муносиб комплекс истеъмол товарлари таркибига кирувчи хамма талабларни кондирилиш даражасидаги оддий арифметик усулдан фойдаланиш кифоя. Истеъмол статистикасининг мухим булимларидан биттаси хизматлар статистикаси булиши лозим. Бу ерда нафакат хизматларни (пуллик ва бепуллик) жамият ташкилотлари ва корхоналари томонидан килинадиган хизматларни хисобга олиш керак, уй ва шахсий хужаликлар

www.arxiv.uz худудида ишлаб чикариладиган ва истеъмол килинадиган, шунингдек хусусий шахслар хизматини ҳ исобга олиш лозим. Хизматларнинг охирги тури бевосита статистик хисобланмайди. Аммо, хусусий шахслар томонидан килинадиган хизматлар ҳажми , ахолини танлов йули билан суровдан утказиш оркали аникланиши мумкин, бундай суровларни даврий холда утказиш лозим, пул маблагларини ахоли катламлари уртасида кайта таксимлаш хажмини харакати динамикасини билиш учун. Уй ва шахсий жужалик чегараларида истеъмол килинадиган хизматларга келсак, уларни хисоблаш методикаси 10 йил олдин В. И. Бельчук томонидан ишлаб чикилган ва акс этилган эди. Бу хизматлар хажмини хам у хисоблаган. В. И. Бельчук томонидан таклиф килинган усул мазмунини кискача таъкидлаб утамиз. У шунга бориб такаладики, уй хужалигини олиб боришга кетган вакт (махсус тадкикотлар йули билан аникланиши мумкин), уй хужалигида хизматларни яратишга бир одам соат мехнатига кетган «ставка» буйича бахоланади. Бу ставкани В. И. Бельчик хизмат сохасидаги корхоналарни хизматчиларини минимал ойлик маошини пул туловлари ва льготаларни кушиб, уртача ойлик бу хизматчиларни ишлатилган соатларига булиш йули билан хисоблашни таклиф килган. Бундай методологик ёндошув хеч кандай узгаришларсиз, уй хужалигининг чегараларида истеъмол килинадиган ва яратиладиган хизматлар хажмини бахолаш учун кабул килиниши керак. Шундай усул билан олинган курсаткични кенгайтирилган шахсий истеъмол фондига ва

www.arxiv.uz ахоли истеъмолини мужассамлашган фондига киритиш мумкин. Истеъмол статистикасида уз аксини топиши керак булган ахолини истеъмолини яна мухим тавсифи – истеъмол харажатларини хисоблаш тугрисида юкорида кисман айтиб утилган. Бу ерда биз шуни таъкидлашимиз керакки, куйидаги тавсиф маъноси истеъмолни статистик анализ килиш чегараларидан чикиб кетади: истеъмолни ташкил килиш ахолига кандай харажатларни келтиришини курсатиб, у узида йирик ижтимоий юкни юклаганмиш. Шунинг учун истеъмол харажатларини хисоблаш, нафакат истеъмол статистикаси позицияларидан балки истеъмолнинг ижтимоий жараёнларини анализ килиш нуктаи назаридан мухим ахамиятга эга. Бунда истеъмол статистикасида соф ва кушимча махсулот харажатлари уз аксини топиши керак. И қтисодий муносабатларда яангича йўл тутиши, яъни бозор муносабатларига ўтилиши муносабати билан ҳар бир соҳада бўлгани сингари оила хўжаликларида ҳам харажатларни таҳлил қилиш ва ривожлантириш аҳамиятини орттириб боради. Оила хўжаликларида харажатларнинг тахлили бозор муносабатлари шароитида муҳим аҳамиятга эга бўлиб, бормоқда. Оилалар харажатлари кундалик ҳаётни тиклаш, эҳтиёжларни қондириш борасида турли хил моддий ва маънавий манбаларни харид қилишдан иборат. Оилаларнинг харид қуввати улар олаётган даромадларнинг миқдорига боғлиқ бқлади, даромадлар олиб бориши билан харажатларнинг таркиби ҳам ўзгариб боради ва шу йўсинда оилалар бир – биридан фарқланиб боради. Лекин бу фарқланишлар нечоғлик даромадли бўлмасин, фикримизга оилалар харажатларининг бир умумийлик томони мавжудки у умум инсоний эҳтиёжларнинг мавжудлигидадир.

www.arxiv.uz Кундалик турмушдан ҳар бир инсонга хос бўлган эҳтиёжлар овқат ейиш, кийиниш, комунал хизмат харажатлари, маънавий озуқа олиш кабилардан иборатдур. Оила хўжаликларида харажатларни таҳлил қилиш учун биз асосан Ўзбекистон Республикаси Статистика қўмитаси ва Самарқанд вилояти Статистика бошқармасининг аҳоли даромадлари ва харажатлари баланси маълумотлари натежасида (анкета сўровлари натижасида) олинган айрим маълумотлардан фойдаланамиз. Ўзбекистон Республикаси аҳоли даромадлари ва харажатлари. (млрд.сўм) Йиллар Аҳолининг пул даромадлари млрд сўм Аҳолининг пул харажатлари ва жамғармалари млрд сўм Даромадларнинг харажатлардан ортиқ қисми 2006 926,0 855,2 70,8 2007 1207,7 1079,9 127,8 Фарқи 281,7 224,7 57 Манба: Ўзбекистон Республикаси Статистика қўмитаси маълумотлари. Жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, ахоли даромадлари ва харажатларида миқдорий ўзгариш кузатилган. 2007 йилда аҳолининг пул даромадлари 2006 йилга нисбатан ўсган харажатларнинг ва жамғармаларнинг ўсиши эса бир мунча юқорироқни ташкил этган ҳолатлар асосан 2006 йилда истиъмол харажатлари ва турли қўйилмалар ҳолида қимматли қоғозларни сотиб олишга қўйилган харажатларнинг кескин ортиши эвазига содир бўлган. Ушбу ҳолатни биз қўйидаги жадвалда янада яққол кўришимиз мумкин.

www.arxiv.uz 2007 йилда аҳоли даромадлар ва харажатлар балансининг таркибий тузилиши. Кўрсаткичлар Таркиби (структураси)% 2006 йилга нисбатан ўзгариши % Жами даромадлар 100,0 119,7 Шу жумладан: Иш ҳақи ва корхоналардан бошқа даромадлар 26,9 118,0 Қишлоқ хўжалик махсулотларни сотишдан даромадлар 29,1 125,5 Ижтимоий трансфертлар 12,9 132,8 Мулкдан тушадиган тадбиркорлик ва бошқа даромадлар 31,1 113,9 Харажатлар ва жамғармалар 100 121,7 Шу жумладан: Истеъмол харажатлари 77,7 114,9 Мажбурий тўлов ва взнослар 7,9 118,1 Жамғармалар, қимматли қоғозлар сотиб олиш (валюта харид билан) 14,4 183,3 Бошқа харажатлар 0 93,1 Манба: Ўзбекистон Республикаси Статистика қўмитаси бошқармаси. 2007 йилда аҳоли даромадларининг салмоқли қисми тадбиркорлик фаолиятидан (жумладан қишлоқ хўжалик махсулотларини сотишдан) ва мулкдан келган (жами даромадлардан 60,2%). Иш ҳаққи ва корхоналардан келган бошқа даромадлар 2007 йилда умумий даромадларнинг 26,9% ини ташкил этган. Ушбу турдаги даромадларнинг 2007 йилдаги ўсиши 2006 йилга нисбатан 18% ни ташкил этган. Ижтимоий трансфертлар бўйича даромадлар 12,9% ни ташкил этган. Истеъмол харажатлари 2006 йилга нисбатан 14,9% га ошиб, 5871,8 млрд сўмни ташкил этган. Аҳоли харажатларининг ҳам асосий қисми айнан

www.arxiv.uz истеъмолга йўналтирилган харажатлардир. 2006 йилда ушбу модда харажатлари жами харажатларда 77,7% ни ташкил этди. Харажат моддалари ичида ўзининг салмоғи бўйича жамғармалар, қимматли қоғозларсотиб олиш учун булган харажатлар иккинчи ўринни эгалламоқда. Уларнинг улуши 2007 йилда 14,4% ни ташкил этиб, 2006 йилга нисбатан ўсиши 83,3 % ни ташкил этган. 2006 йилда ушбу тур харажатлар 9,2% ни ташкил этган. 2007 йилда аҳолининг бошқа харажатлари 2,8 млрд сўмни ташкил этади. Аҳоли даромадлари ва харажатлари 2007 йилда турли маъмурий худуд, минтақа (вилоят) ларда турлича бўлган. Бу албатта ўша ҳудудлардаги аҳоли сони ва даромадларига боғлиқ ҳолда уларнинг истеъмол харажатларини турлича бўлишини таъминлаган. Бўни биз қўйидаги. Аҳоли даромадлари ва харажатлари вилоят статистика бошқармаси қошидаги аҳоли турмуш тарзи ва вилоят Иқтисодиёт Бош Бошқармасининг Истеъмол бозори ва аҳоли турмуш тарзи бўлимларида ўрганилади. Улардаги маълумотлардан кўриш мумкинки, аҳоли турмуш тарзи, уларнинг даромадлари ва харажатлари таркиби бир мунча фарқланади. Буни қўйидаги жадвал маълумотларидан ҳам кўришимиз мумкин. 8 жадвал Самарқанд вилояти оила хўжаликлари ялпи даромадларнинг таркибий тузилиши. Кўрсаткичлар 2006 йил 2007 йил вилоят шахар қишлоқ вилоят шахар қишлоқ Ялпи даромадлар 100 100 100 100 100 100 Пул даромадлари 82,2 93,9 74,2 83,7 93,8 76,8 Иш ҳақи 28,6 36,2 21,4 29,6 39,9 22,5 Пенсия, нафақа стипендия 15,7 17,3 14,6 15,8 17,1 15,1 Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини

www.arxiv.uz сотишдан тушган даромадлар 18,0 7,9 24,9 17,4 5,8 28,3 Мулкдан тушган даромадлар 1,4 2,6 0,5 1,2 1,3 1,1 Тадбиркорлик фаолиятидан тушган даромадлар 13,1 17,3 10,3 15,2 21,4 10,9 Бошқа пул даромадлари 5,4 9,6 2,5 4,5 8,3 1,9 Натурал куринишидаги даромадлар 17,8 6,1 25,8 16,3 6,2 23,2 Манба: Самарқвнд вилояти статистика бошқармаси маълумотлари. 2007 йилда 2006 йилга нисбатан аҳолининг капитал пул даромадлари 17,6% га кўпайди. Аҳоли реал даромадларининг ошишида асосий бўлиб макроиқтисодий шароитнинг қулайлиги, иқтисодий ўсишнинг тез суръатларда ўсиши, инфлациянинг сезиларли даражада пасайганлиги иқтисодиётдаги таркибий ўзгаришлар ва аҳолининг аниқ ижтимоий ҳимоя қилишнинг кучвйганлиги ҳисобланади. Ялпи даромад таркибида пул даромадлари улушининг ортиши аҳолининг тўлов қобилятига таъсир қилди. Оила хўжаликлари бюджети таҳлиллари натижасига кўра ялпи даромадлар таркибида пул даромадларнинг улуши 2006 йилдаги 82,2% дан 2007 йилдаги 83,7% га ортган. Натурал кўринишдаги даромадлар мос равишда 17,8% дан 16,3% гача қисқарди. Қишлоқ аҳолисининг пул даромадлари ошишининг асосий омиллари қўйидагиларда ўз аксини топади.

www.arxiv.uz а) фермер хўжаликларига эътибор берган ҳолда қишлоқ хўжалиги махсулотларини ишлаб чиқаришни ташкил этишнинг тизими такомиллаштирилиши. б) барча мулк шакилларида айниқса деҳқон хужаликларида маҳсулотлар ҳосилдорлигининг ошганлиги; в) учдан икки қисми қишлоқ жойларда истиқомат қилувчикам таъминланган оилаларни аниқ ижтимоий ҳимоя қилишнинг кучайганлиги. Иш ҳақи ва ижтимоий тўловларнинг ортиши аҳоли пул даромадлари улуши ортишининг асосий омили бўлди. Бюджет ташкилотлари ва идоралар ишчиларнинг иш ҳақларини оширишга пенсия ва ижтимоий тўловлар, стипендияларини оширишга қаратилган давлат сиёсати ва «Сиҳат саломатлик йили» мақсадли дастурининг амалга ошириши иш ҳақининг 18,0% га ижтимоий трансфертларнинг 32,8% га ортишга олиб келди. Аҳоли даромадларида ижтимоий трансфертлар улушининг ортиши аҳолининг турли ижтимоий қатламлари орасидаги даромадлар фарқинингкамайишини таъминлади. Шу билан бирга уларнинг истеъмол саватининг тежалишига олиб келади. Аҳоли унинг ижтимоий даражаси билан боғлиқ кўрсаткичлар кўп ҳолларда аҳолининг жон бошига тўғри келадиган кўрсаткичларда ҳисобланади. Самарқанд вилояти аҳолиси жон бошига даромадлари ва айрим модда харажатлари бўйича маълумотларни қўйидаги жадвал маълумотларида ҳам кўришимиз мумкин. 9 жадвал Самар қанд вилоятида аҳоли жон бошига даромадлар ва харажатлар (минг сўм) № Кўрсаткичл ар 2005 йил 2006 йил 2007 йил 2007 йилдаги ўзгаришлар 2005 2006

www.arxiv.uz йилга нисбата н йилга нисбат ан 1 А ҳоли жон бошига пул 182,4 202,8 205,5 112,7 101,3 2 А ҳоли жон бошига пул харажатлари 160,3 169,9 195,2 171,7 114,9 3 шу жумладан - пул хизмати уларнинг улуши % - истеъмол харажатлар и (а ҳоли жон бошига чакана товар айланиши ) уларнинг улуши % 24,6 15,5 123,3 76,9 31,5 18,5 130,5 76,8 44,2 22,6 151,9 77,8 177,5 +7,1пк 123,2 +0,9пк 140,3 +4,1пк 116,4 +1,0пк 4 Истеъмол харажатлар и таркибида:

www.arxiv.uz - ози қ овқатлар уларнинг улуши % - ноозиқ овқатлар уларнинг улуши % 76,3 61,9 46,9 38,1 80,0 61,3 50,5 38,7 92,2 60,7 59,7 39,3 120,8 -1,2пк 123,3 +1,2пк 115,3 -0,6пк 118,2 +0,6пк Манба: Самар қанд вилояти статистика бошқармаси маълумотлари. Жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, аҳоли жон бошига ҳам даромадлар ва ҳаражатлар 2005 йилда солиштирилаётган 2003-2004 йилларга нисбатдан анча ўсган. Самарқанд вилоятида аҳолининг пул даромадлари 2007 йилда 717,9 млрд сўмни ташкил этган. Бу жон бошига даромадларни 205,5 минг сўм эканлигини кўрсатади. 2007 йилда аҳоли жон бошига пул харажатларнинг ўсиши пул даромадлари ўсишига нисбатдан бир мунча юқори бўлган. Шунинг учун ҳам истеъмол ҳаражатлари ҳам пуллик хизматлар бўйича ҳам харажатлар 2003- 2004 йилларга нисбатан анча ўсган. Аммо харажатлар таркибида бир мунча ўзгариш ҳосил бўлган. 2007 йилда истеъмол харажатлари жами пул харажатларини 77,8 % ни ташкил этиб 2005 йилга нисбатан 0,9 пункитга, 2004 йилга нисбатан эса 1,0 пункитга ортган. Бу нисбатан салбий ҳолат бўлиб, умумий харажатларда истеъмол учун сарфларнинг ошиши яхши кўрсаткич эмас. Бир мунча салбий ҳолат пуллик хизматларнинг ўсишида ўз

www.arxiv.uz ифодасини топган. 2007 йилда ушбу кўрсаткич 2003 йилга нисбатан 7,1пункитга, 2004 йилга нисбатан эса 4,1пункитга ошган. Самарқанд вилоятида аҳоли жон бошига харажатлар ичида ижобий баҳо бериш мумкин бўлган кўрсаткич бу истеъмол харажатлари таркибининг ўзгаришидир. 2007 йилда истеъмол харажатлари таркибида ноозиқ – овқатларга жами истеъмол харажатларининг 39,3 % сарф этилган ва бу кўрсаткич 2006 йилга нисбатан 1,2 пункитга 2006 йилга нисбатан эса 0,6 пункитга ортган. Бу албатта ижобий ҳолдир. Чунки истеъмол харажатларида ноозиқ овқат товарларининг ортиб бориши унча мувофиқ ҳолда озиқ овқат товарларининг суммаси ўсиши таъминланган ҳолда улушининг пасайиб бориши ижобий ҳолдир. Қатор статистик маълумотномалар ва иқтисодий адабиётларда оилаларнинг таълимга ажратиладиган харажатлари умумийлик пуллик хизматлар таркибига киритилиб юборилади. Биз аҳамияти салмоғи жиҳатдан бир мунча юқори бўлган ушбу гуруҳ харажатлари юзасидан алоҳида олиб борган тадқиқотларимиз шуни кўрсатмоқдаки келгусида ушбу гуруҳ харажатлари алоҳида урганиш лозим. Чунки эндиликда шакилланиб, ривожланиб келаётган пуллик таълим хизматлари барча ижтимоий қатламдан оилаларга хос харажатлар қаторига киради. Кузатишлар шуни курсатмоқдаки, оилалардаги аъзолар сонини ортиши оила хўжаликларни қимматли қоғозлар сотиб олиш ва жамғаришга қўйилмаларга ҳажмига ҳам ўз таъсирини ўтказмай қолмайди, яъни оила аъзолари ортиши ушбу гуруҳ ҳаражатлари улушинипасайиб боришига олиб келади. Ҳаттоки, айрим оилаларда жамғармалар учун маблағ етишмаслиги ҳам сезиларли (кузатилган оилалардан 4 тасида шундай ҳолат мавжудлиги аниқланади. Ўларнинг куплиги 4 гуруҳга хос оилалардир). Умуман хулоса қиладиган бўлсак оила хўжаликларида харажатларнинг доимий таҳлилини ўтказиб бориш ва ҳаттоки ойлик ҳамда йиллик ҳаражатлар семетасини тузиш мақсадга мувофиқдир. 10 жадвал

www.arxiv.uz Ўзбекистон 2006-2007 йилларда аҳоли пул харажатлари таркиби. (уй хўжаликларига нисбатан, % да) Йил лар А ҳоли харажат лари Шулардан истеъмол харажати Ноисте ъмол товарл ариОзи қ овқат товарлари Ноози қ овқат товарлари Хиз мат лар Бош қа харажат лар 200 5 Респуб лика 100 51,8 19,5 12,3 0,6 15,8 Ша ҳар 100 50,6 19,5 14,2 0,5 15,1 Қишлоқ 100 53,3 19,5 10,1 0,5 16,6 200 6 Респуб лика 100 52,0 18,6 13,0 0,4 16,0 Ша ҳар 100 50,4 18,3 15,5 0,4 15,4 Қишлоқ 100 53,7 19,0 10,2 0,5 16,6 А ҳолининг истеъмол харажатларида озиқ-овқат махсулотлари нинг харажат улуши 55,8 % ни, озиқ – овчқат моллари 22,9 % ни, хизмат учун ҳақ тўлаш ва бошқа турли харажатлар улуши эса 21,3 % ни ташкил қилмоқда. Кўриниб турибдики, даромадларнинг харажат қисмини курганимизда аҳолининг истеъмол харажатларининг асосий қисми озиқ – овқат махсулотларини харид қилишга сарфланмоқда. Яъни ишчи ва хизматчиларнинг, ўртача ойлик иш ҳақи 46255,6 сўмдан 55,8 % ёки 25810 сўмни озиқ – овқат махсулотларига сарфланмоқда. Бу борада Роберт Мальтусининг фикрича, геометрик прогрессия асосида кўпайиб борувчи аҳолининг талаб еҳтиёжларининг арифметик прогрессия ўсиб борувчи озиқ – овқат махсулотлари билан таъминлашнинг иложи йўқ. У аҳолининг камбағал қатламларига ёрдам пули тўлаш ҳамда уларга турар жой қуриб беришига қаратилган қонунларга қабул қилинишига қарши чиқади. Уз узидан маълумки, бу ерда айтиб утилган курсаткичлар, истеъмол статистик тавсифларининг хаммасини батамом тугатмайди, бу тавсифлар замонавий

www.arxiv.uz ривожланган жамиятда руй бераётган истемол жараёнларини акс эттириши керак, хусусан, истеъмолни умумлаштириш жараёни, истеъмол структураси ва даражасини худудий ижтимоий-иктисодий фаркларни тенглаштириш ва х.к.лар. Бу жараёнларни статистик конкрет тавсифларини тулик куриб чикмасдан, шуни айтиб утамизки, уларни кайта ишлаш хакикий иш чегараларидан чикадиган кушимча тадкикотларни талаб килади.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикаси корхоналар тў ғрисида Қонун. 1991 йил 15 феврал Ўзбекистон Республикаси Қонун ва фармонлари. – Т. «Ўзбекистон», - 1992. 2. Ўзбекистон Республикасининг Кооперация т ўғрисидаги 1991 йил 14 июл Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси. 1991 йил, 8- сон. 3. Ўзбекистон Республикасининг таш қи иқтисодий фаолият тўғрисида 1991 йил 14 июл Қонун. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси. 1991 йил, 8- сон. 4. Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида Ўзбекистон Республикасининг 1991 йил 19 ноябр Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси. 1992йил,1- сон. 5. «Хусусий корхоналар тўғрисида» Қонуни. 2003 й. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгаш ахборотномаси. 2004 йил 3- сон. 6. Хўжалик жамиятлари ва ширкатлар тўғрисида Ўзбекистон Республикасининг 1992 йил 9 декабр ахборотномаси. 1993 йил, 1- сон. 7. Ма ҳсулот белгилари ва хизмат кўрсатиш тўғрисида Ўзбекистон Республикасининг 1993 йил, 7 май Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси. 1993 йил, 6- сон. 8. Товар ишлаб чиқарувчилар ва тадбиркорлар палаталари тўғрисида Ўзбекистон Республикасининг 1997 йил 24 апрел Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси. 1997 йил 4-5 сон.

www.arxiv.uz 9. Озиқ - овқат махсулотларининг сифати ва ҳавфсизлиги тўғрисида Ўзбекистон Республикасининг 1997 йил 30 август Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси. 1997 йил 9- сон. 10. Стандартлаштириш тўғрисида Ўзбекистон Республикаси 1997 йил, 28 декабр Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси. 1994 йил 2- сон.

O'xshashlar

Ахоли истеъмоли тугрисида асосий тушинча ва маълумотлари тавсифлари

Иктисодий – математик моделлари асосида ахоли истеъмоли ва талабини прогнозлаш

Халқ истеъмоли товарларига баҳони шаклланиши

Ахоли талаби ва истеъмоллари турларининг узига хослигини прогнозлаш усуллари

Ахоли даромадлари ва турмуш даражаси