Web-саҳифаларни лойиҳалашнинг асосий тиллари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

317 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Объектга йўналтирилган технологиялар асослари 2. Java Script сценарийларини тузиш тили 3. Java Script тилининг умумий тавсифи ва унинг ўзаги 4. Шартли операторлар, цикллар ва шарҳлар 5. Java Script объектларининг функциялари, массивлари ва киритма туркумлари 6. HTML ва Java Script. Ҳодисалар 7. Visual Basic Script (VBS) сценарийлар тузиш тили

www.arxiv.uz 1. Объектга йўналтирилган технологиялар асослари HTML ни белгилашнинг стандарт тили интернет тармоғи орқали узатиладиган Web-саҳифаларни тез ва осон тузиш имконини беради. Бу тармоқда ишлашнинг қулай усулидир. Аммо браузер дарчасига юкланадиган саҳифалар турғундир. Фойдаланувчи уларнинг мазмунини ўзгартира олмайди, улар билан алоқага кириша олмайди. HTML саҳифаларига жўшқинлик бахш этиш учун HTML ҳужжатларини «жонлантирувчи» ва фойдаланувчининг ҳаракатларига «муносабат билдирувчи» бир қанча технологиялар таклиф қилинди ва яратилди. Юқорида зикр этилган амалларни саҳифаларни белгилаш динамик тили (Dynamic HTML) ёрдамида бажариш мумкин. Динамик HTML (Dynamic HTML ёки DHTML) саҳифаларни белгилашнинг алоҳида тили эмас. Бу фақат мазмуни динамик ўзгартирувчи HTML саҳифаларини белгилаш учун қўлланилувчи атамадир,[45]. DHTMLни амалга ошириш бевосита HTML га, услублар каскад жадваллари (Cascade Style Sheets–CSS)га ва сценарийлар тили (Java Script ёки VBScript)га асосланади. DHTMLнинг бу уч таркибий қисми, моҳият эътибори билан, амалий дастурлаштириш (API)нинг интерфейси ҳисобланган ҳужжатнинг объект модели (Document Object Model–DOM) билан ўзаро боғланади. DOM юқорида зикр этилган уч таркибий қисмни ўзаро боғлайди ва оддий HTML ҳужжатига янги сифат бахш этади–саҳифани қайта юкламасдан ўз мазмунини динамик ўзгартириш имкониятини беради. Ушбу бирликнинг символларда ифодаланган шакли 1-расмда келтирилган. 1 − расм. Динамик HTMLнинг таркибий қисмлари Юқорида тавсифланган технологиялар интерфаол Web-саҳифалар тузишнинг қудратли воситасидир, аммо улар HTML тилининг теглари билан юкланувчи саҳифада жойлашган элементлар билан бевосита боғлиқ бўлган сценарийларнинг CSS HTML Java Script DOM

www.arxiv.uz тегишли тиллари имкониятлари билан чеклангандир. Объектга йўналтирилган технологиялар (ОЙТ)ни қўллаб-қувватловчи дастурлаштиришнинг замонавий тиллари ёрдамида яратилувчи Java ҳамда Active X бошқариш элементлари ҳужжатга дастурлаштирилувчи объектларни киритиш, сценарийларнинг тиллари воситасида уларнинг хоссаларини ўзгартириб ва методларини қўллаш, ушбу объектлар билан ўзаро алоқага киришиш имконини беради. Дастурлаштирилувчи объект муайян ташқи кўринишга ёки унинг ўзгарувчилари ифодаларида акс этувчи хоссаларга ҳамда процедуралар кўринишида юкланувчи хулқ-атвор ёки методларга эгадир. Бу хоссалар ва методлар бир-биридан айрим ҳолда мавжуд бўлмайди, улар ўзаро бирлашади ва янги сифатга эга бўлган ягона объектни ташкил этади. Методлар объектнинг хоссаларини «қамраб» олади ва уларга бевосита мурожаат этиш ёки уларнинг ифодаларини ўзгартириш имконини бермайди. Мутахассисларнинг фикрича, хоссалар муайян «капсула» ичига жойланган, объектга инкапсуляция қилингандир. Объект методлари уларга кириш имконини беради. Улар хоссалар ифодасини ўзгартириш мумкин ё мумкин эмаслигини ёки фақат дастурий объект муаллифи томонидан белгиланган муайян хосса ифодасини олиш мумкинлигини ҳал қилади. Бу дастурий объектнинг фундаментал хоссасидир : хоссалар объектга инкапсуляция қилинган бўлиб, уларга фақат объект методлари ёрдамида кириш мумкин. Дастурий объектни схема кўринишида ифодалаш мумкин, (2-расмга қаранг): 1-ўзгарувчи; 2-ўзгарувчи; 3-ўзгарувчи; 1-метод; 2-метод; 3-метод . СилМетод (2) Метод (3) М Е Т О Д (4)М Е Т О Д (5)Метод ( 6 )Метод (7) Силжитиш 1 Силжитиш 2 Силжитиш 3 Метод (1)

www.arxiv.uz 2-расм. Дастурий объектнинг схематик кўриниши 2-расмдан кўриш мумкинки, методлар объект ўзагида жойлашган хоссаларнинг ифодаларига кириш учун мўлжалланган д астурий интерфейс бўлиб, уларни рухсатсиз ёки тасодифий таъсир кўрсатилишидан сақловчи ташқи қобиқ ҳисобланади. Объект ўзгарувчиларининг методлар ҳимояси остида жойлашиши инкапсуляция деб аталади. У амалга ошириш объектларининг деталларини бошқа объектлардан яшириш учун қўлланилади. Бу ерда объект қандай методларни бажара олишини билиш муҳим, бу қандай амалга оширилганлиги эса аҳамиятсиздир. Шундай қилиб, объект қўлланилувчи дастурнинг қисмини ўзгартирмасдан, доим мазкур объектнинг ички мазмунини ўзгартириш мумкин , [23; 90-11] . Дастурий объектларнинг мавжудлиги ўз ҳолича ҳеч қандай мазмунга эга эмас. Бу объектлар уларнинг ўзаро алоқасини ташкил этиш мумкин бўлган ҳолдагина муайян устунликлар беради. Бу объектга йўналтирилган технологиялар (ОЙТ)нинг навбатдаги асосий концепциясидир . Объектлар тўғри келувчи муайян методни бажаришни сўраб хабарлар юбориш ёки тизимнинг сўровига жавобан методни бажариш орқали бир-бири билан алоқага киришиши мумкин. Объектлар ўзаро алоқа қилиш орқали яхлит бир бутун–дастурни ташкил этади. Ҳар қандай хабар уч таркибий қисмдан ташкил топади: 1. Хабар йўлланган объектнинг номи. 2. Объект-адресат бажариши лозим бўлган методнинг номи. 3. Методни бажариш учун зарур номажбурий параметрлар. Объект талабни аниқ бажариши учун шу уч таркибий қисм кифоядир. Бу ерда биз , методларнинг турлари, уларни қоплаш тушунчаларига, дастурлаштиришнинг объектга йўналтирилган воситалари, масалан, Java , Visual C  , Delphi орқали амалга оширилувчи мерос қолдириш ва полиморфизм механизмларига, чуқур кириб ўтирмаймиз. Сценарийларни дастурлаштириш тиллари оддий объектга йўналтирилган моделни амалга оширади, шу боис сценарийлар тузиш ва уларнинг фаолиятини тушуниш учун дастурий объектлар ҳақида келтирилган ахборот кифоядир. Объектга йўналтирилган тиллар учун стандарт синтаксис– нуқтали нотация ёрдамида объектнинг хоссаси ёки методига мурожаат этиш мумкин. Ҳар объектлар бир хил номли хоссалар ва методларга эга бўлиши мумкин. Қайси объектнинг методи чақирилаётганини кўрсатиш учун шу методнинг номи олдида нуқта билан ажратилган объект номи кўрсатилади. Масалан, агар document объектининг write ( writeln ) методини чақириш лозим бўлса, буни қуйидаги оператор ёрдамида бажариш мумкин: document . write ( writeln ) (...) Бу ерда қавс ичида методни бажариш учун зарур параметрлар берилади. График интерфейсли (Windows га ўхшаш) операцион тизимлар пайдо бўлгунга қадар «процедуравий дастурлаштириш» тарқалган эди. Бунда дастур биргаликда ўзини ташкил этувчи муайян процедуралар қачон ва қандай кетма-кетликда чақирилишини қатъий белгилайди.

www.arxiv.uz График интерфейсли илованинг ишлаш тарзи бир қадар бошқача. Унга фойдаланувчининг ҳаракатлари: муайян тугмани босиши, команда бериши ва ҳ.к. таъсир кўрсатади. Бу ҳолда бажарилаётган дастурнинг юкланган алгоритмига бир марта ва доим о риоя қилмаслиги керак. У иловадан фойдаланувчи айни вақтда бажаришни хоҳлаган ҳаракатни амалга ошириш имконини берувчи процедурани бажаришга киришиш имкониятига эга бўлиши лозим. Бундай технология ҳодиса концепцияси ёрдамида амалга оширилади. Ҳодиса– фойдаланувчининг ҳаракати (масалан, тугманинг босилиши) ёки операцион тизим жамловчи хабар (бошқа илова дарчаси билан ёпилган бизнинг илова дарчаси очил а ди). Объектга йўналтирилган технология (ОЙТ)да ҳар қандай ҳодиса объектга айланади. Бу объектнинг хоссаларига мурожаат этиб, жамланган ҳодисанинг муайян параметрларини олиш мумкин. Тизим ҳодисалари ва хабарлари бир-бири билан узвий боғлиқ: ҳар қандай ҳодиса операцион тизимга муайян хабар юборилиши натижасидир. Айни вақтда, операцион тизимнинг иловага юборилган муайян хабарлари унда муайян объектлар кўринишида ўз аксини топади. Шундай қилиб, иловада ҳодисаларнинг қабул қилинишини ташкил этиш ва барча зарур амалларни бажарувчи ҳодисага ишлов беришнинг алоҳида процедурасини ёзиш мумкинки, бу амаллар илова график интерфейсининг муайян тугмаси босилиши билан бажарилади. Сценарийлар тилларининг объект моделлари HTML теглари билан чамбарчас боғлиқ. HTML саҳифаси браузерга юкланганида тил интерпретатори саҳифа теглари параметрларининг ифодалари билан белгиланувчи хоссалар д а объектларни яратади. Мутахассисларнинг айтишича, браузер HTML саҳифасини объектларнинг хоссаларида акс эттиради ва бу жараён баъзан инъикос (reflection) , деб аталади. Яратилган объектлар HTML саҳифасининг тузилишини акс эттирувчи иерархик тузилма кўринишида мавжуд бўлади. Юқори даражада браузернинг фаол дарчаси– Windows объекти жойлашган. Иерархик зинанинг қуйи поғоналаридан frame, document, location ва history объектлари, яъни тегишинча фрейнни, бевосита ҳужжатнинг ўзини, юкланувчи ҳужжат адресини ва илгари юкланган ҳужжатлар рўйхатини ифодаловчи объектлар ўрин олган. Объектлар хоссаларининг ифодалари саҳифа тегларининг тегишли параметрлари ёки белгиланган тизим параметрларининг ифодаларини акс эттиради. Объект моделларидан тўғри фойдаланиш учун браузер саҳифаларни қандай тартиблаши ва объектлар иерархиясини тузишини аниқ тушуниш лозим. Саҳифа юкланганида улар юқоридан пастга қараб кўздан кечирилади, шу тариқа саҳифанинг тартибланиш ва браузер дарчасида акс этиш жараёнлари изчил содир бўлади. Бу саҳифанинг объект модели ҳам унга ишлов берилишига қараб изчил шаклланишини англатади. Шу боис саҳифада бирон-бир шаклдан олдинроқ жойлашган сценарийдан мазкур шаклнинг элементларига мурожаат этиш мумкин эмас. Бразуер HTML саҳифасида жойлашган объектларни юқоридан пастга қараб изчил интерпретация қилишини доим ёдда тутиш керак. Сценарийлар тилларининг объектлари билан ишлашнинг яна бир жиҳати шундан иборатки, объектларнинг хоссаларини ўзгартириш мумкин эмас. Браузер саҳифани тартиблаш ва акс эттириш йўли билан унга фақат бир марта ишлов беради. Шу боис , сценарийда саҳифанинг акс эттирилган элементининг хоссасини ўзгартиришга

www.arxiv.uz бўлган уриниш муваффақият келтирмайди. Фақат саҳифани қайта юклаш зарур натижага эришиш имконини беради. 2. Java Script сценарийларини тузиш тили Java тили Sun фирмаси томонидан 1995 йилда ишлаб чиқилган. Java– кроссплатформали иловаларни ишлаб чиқиш тили. Кроссплатформали иловалар деганда , платформага боғлиқ бўлмаган иловалар тушунилади. Иловалар Java тилида ёзилади, байт-код деб аталадиган муайян оралиқ кодга компиляция қилинади , (у процессор командалари билан боғлиқ эмас) ва байт-кодни тушунувчи Java виртуал машинаси ёрдамида мижозларнинг компьютерларида бажарилади. Java тилидаги иловалар жуда ихчам ва фойдаланувчи учун хавфсиздир, чунки виртуал машина алоҳида тузилишга эга бўлганлиги туфайли, мижоз компьютерида ишлаш жуда қулайдир. Кичик Java иловаларини Web-саҳифаларга тўғридан-тўғри ўрнатиш мумкин; уларни кўздан кечириш чоғида браузер иловани автоматик тарзда юклайди ва виртуал машинани ишга туширади. Бундай ихчам иловалар апплетлар , деб аталади. 1996 йилда Netscape компанияси Java негизида JavaScript тилини ишлаб чиқди. Бу тилдаги дастурлар (скриптлар) HTML кодига тўғридан-тўғри ўрнатилиши мумкин эди. JavaScript–Java тилининг скриптли версияси. Java тилидан фарқли ўлароқ, JavaScript компиляция қилинадиган эмас, балки интерпретация қилинадиган тил эди, яъни Java виртуал машинаси компиляция қилиш натижасида олинган байт-кодни эмас, балки JavaScript кодининг ўзинин бажарарди. Шундай қилиб, компиляторга эҳтиёж соқит этилди ва дастурлар ишлаб чиқиш жараёни жадаллаштирилди. JavaScript–мижоз томонида ҳам, сервер томонида ҳам амал қилувчи ўрнатиладиган иловаларнинг объектга йўналтирилган тили. Тил синтаксиси Java тилининг синтаксисига жуда ўхшаш, шу боис у кўпинча Java-симон тил деб аталади. Мижоз иловалари Web ҳужжатларни кўздан кечириш браузери томонидан фойдаланувчининг машинасида бажарилади, сервер иловалари эса серверда бажарилади , [21; 78-90] . Иловаларнинг иккала турини ишлаб чиқишда тилнинг ўзак деб аталадиган умумий унсуридан фойдаланилади. Ўзак стандарт объектлар ва конструкцияларнинг белгиларини (ўзгарувчилар, функциялар, асосий объектлар ва Java апплетлар билан ўзаро алоқа қилиш LiveConnect воситаси) ва иловаларнинг ҳар бир турига хос бўлган объектларнинг белгилари ифодаланган тилнинг тегишли қўшимча унсурларини ўз ичига олади. Мижоз ва сервер иловаларини тузишда JavaScript таркибий қисмларининг ўзаро алоқаси 7.3-расмда схема кўринишида келтирилган. Мижоз иловалари HTML саҳифаларига тўғридан-тўғри ўрнатилади ва унинг дарчасида ҳужжат қисмлари акс этишига қараб, браузер томонидан талқин қилинади. Сервер иловалари иш унумдорлигини ошириш учун оралиқ байт-кодга олдиндан компиляция қилинади. Интерфаол HTML саҳифаларини тузишда JavaScript тилидан фойдаланишнинг асосий соҳалари қуйидагилардир: 1. Сценарий ёрдамида ҳужжатни динамик тузиш. 2.Фойдаланувчи томонидан тўлдирилувчи HTML шаклларини майдонларининг ишончлилигини улар серверга узатилгунга қадар оператив текшириш.

www.arxiv.uz 3. Услубларнинг каскад жадваллари ва ҳужжатнинг объект модели билан бирга динамик HTML саҳифаларини тузиш. 4. HTML саҳифаларига ўрнатилган JavaScript иловалари ечувчи «маҳаллий» вазифаларни ҳал қилишда фойдаланувчи билан ўзаро алоқа қилиш. Сервер иловаларига мўлжалланган JavaScript 3-расм. JavaScript тилининг таркибий қисмлари Ҳозирги вақтда и нтернетда JavaScript тилининг биронта ҳам операторига эга бўлмаган HTML саҳифасини топиш қийин. Исталган Web-уста ёки и нтернетда ўз саҳифасини яратувчи ўз браузерининг дарчасида ўз ғоясини мумкин қадар кўпроқ потенциал мижозлар кўриши ҳақида қайғуради. Гап шундаки, ҳозирда энг оммавий тарқалган браузерлар HTMLда амалга оширилган барча мавжуд технологияларни қўллаб-қувватлай олмайди. Шу боис , деярли ҳар қандай саҳифада фойдаланувчи браузерини ва унинг версиясини идентификация қилишга мўлжалланган JavaScript функциясининг белгиси ва уни чақириш усули ифодаланган. JavaScript иловаси браузерга ўрнатилган интерпретатор изчил ишлов берувчи оператор тиллари тўпламидир. Ҳар бир операторни алоҳида сатрга жойлаштириш мумкин. Бу ҳолда бир операторни иккинчи оператордан ажратувчи ажрат к ич (;) шарт эмас. У фақат бир сатрда бир нечта операторлар юкланган ҳолда қўлланилади. Исталган операторни давомийлик символисиз бир нечта сатрларда жойлаштириш мумкин. Масалан, alert функциясини чақиришнинг икки усули қуйидагиларга эквивалентдир: alert («Подсказка»); alert («Подсказка»); JavaScript ызаги (тилнинг асосий имкониятлари: ызгарувчилар, функциялар, LiveConnect) Мижоз иловаларига мылжалланган JavaScriptМижоз (=ышимча имкониятлар: window, history ва б ошқа объектлар) Сервер (=ышимча имкониятлар: serve r , database ва б ошқа объектлар)

www.arxiv.uz Сатр литерали бир сатрда жойлашиши шарт. Агар уни бир неча сатрда юклаш лозим бўлса, уни бир нечта майда сатр литералларига ажратиш ва ҳосил бўлган майда сатрларни битта узун сатрга бирлаштириш учун сатрларни конкатенация қилиш операторидан фойдаланиш зарур. Бу ҳолда ҳар бир литерални алоҳида сатрда жойлаштириш мумкин. Илова кодини ўқишга қулайлик яратиш учун унда шарҳларни жойлаштириш мумкин. Икки қия чизиқ (  ) ортида ҳар қандай кетма-кетликда жойлаштирилган символларга шарҳ , деб қараш мумкин. Бу усул бир сатрда жойлашган шарҳни юклаш имконини беради. Кўп сатрли шарҳларни юклаш учун Java ва С тилларидан олинган синтаксис қўлланади. (  *) ва (*  ) символлари оралиғига жойлаштирилган символларнинг ҳар қандай кетма-кетлиги шарҳ деб интерпретация қилинади [21; 700- 712] . JavaScript тили регистрга нисбатан таъсирчандир. Бу алфавитнинг бош ва кичик ҳарфлари ҳар хил символлар ҳисобланишини англатади. JavaScript сценарийсини HTML саҳифасига бир неча усул билан ўрнатиш мумкин: 1. HTML тилининг <SCRIPT> теги ичидаги тил операторини юклаш. 2. <SCRIPT> тегининг SRC параметрида JavaScript кодли файлни кўрсатиш. 3. JavaScript ифодаларидан HTML теглари параметрларининг ифодалари сифатида фойдаланиш. 4. HTML теглар асосида ҳодисаларга ишлов берувчини аниқлаш.  Тег <SCRIPT> дан фойдаланиш HTML саҳифасига JavaScript сценарийсини ўрнатиш учун HTML тилининг спецификациясига <SCRIPT> ... <  SCRIPT> тег-контейнери киритилди. Бу тег- контейнер ичида JavaScript тилининг операторлари жойлашиши мумкин. Одатда бирон-бир HTML тегларини қўллаб-қувватламайдиган браузерлар уларга эътибор бермайди, бироқ ўтказилувчи тегларнинг мазмунини HTML тили нуқтаи назаридан таҳлил қиладики, бу саҳифани акс эттиришда хатоларга олиб келиши мумкин. Бунга йўл қўймаслик учун JavaScript тил операторини <!--...--> контейнерига қуйида кўрсатилган тарзда жойлаштириш лозим: <SCRIPT [LANGUAGE  “JavaScript”]> <!-- JavaScript операторлари  --> <  SCRIPT> LANGUAGE параметри қ ўлланилувчи сценарийлар тилини юклайди . JavaScript тили билан бо ғ ли қ ҳолда унинг ифодасини юклаш шарт эмас , чунки бу тилни браузерлар ўз - ўзидан қ ўллайди . VBScript сценарийлари тили учун бу параметр ифодасини «VBScript» сатри кўринишида юклаш талаб этилади . Шарҳни ёпувчи тег –-> олдидаги (  ) символлари JavaScript шарҳининг операторидир . У интерпретатор тўғри ишлаши учун зарур . Ҳужжат унинг исталган ерида жойлашган бир нечта <SCRIPT> тегидан иборат бўлиши мумкин . Ҳужжатнинг қисмлари браузер дарчасида акс этишига қараб , JavaScript интерпретатори бу тегларнинг ҳаммасига бирин - кетин ишлов беради . Шу

www.arxiv.uz боис ҳужжат охирида жойлашган сценарийда белгиланган ўзгарувчига ишора ҳужжат бошидаги сценарийнинг шундай ўзгарувчисига мурожаат этилганида интерпретатор хатога йўл қўйишига олиб келиши мумкин . Шунинг учун глобал функциялар ва ўзгарувчиларга эга сценарийларни ҳужжатнинг <HEAD> бўлимида жойлаштириш тавсия этилади . Бу ҳолда интерпретатор барча белгиларга ҳужжатни юклаш жараёнининг бошида ишлов беради ва ҳужжат браузер дарчасида акс этган лаҳзадан бошлаб хотирада сақлайди .  JavaScript кодли файлни юклаш < SCRIPT > теги тузилган сценарийни JavaScript тилидаги дастурий кодга эга бўлган ташқи файл билан боғлаш имконини берувчи SRC параметрига эгадир. Параметр ифодаси сифатида ресурснинг тўлиқ ёки нисбий URL адреси юкланади. Тег ичидаги операторлар юкланган-юкланмаганлигидан қатъи назар, ёпувчи <  SCRIPT> тегининг юкланиши мажбурийдир. Коднинг навбатдаги фрагменти HTML ҳужжатини муайян функциялар тўпламидан иборат манба файл билан боғ л айди: <SCRIPT SRC  “http:  home.bhv.com  functions  jsfuncs.js”> [JavaScript операторлари ] <  SCRIPT> Бо ғ ловчи таш қ и файл HTML тегларига эга бўлмаслиги ва JS кенглигига эга бўлиши лозим . Агар файл саҳифага киритилганида хато рўй берган бўлмаса , масалан , файл топилмаган бўлса , браузер <SCRIPT> тегининг ичидаги операторларга эътибор бермайди . Тег ичига файлни юклашда рўй берган хатолар ҳа қ ида хабар берувчи операторларни жойлаштириш мумкин . Навбатдаги сценарий қ уйидаги хабарли диалог дарчасини чи қ ариш учун document объектининг alert методини қ ўллайди : <SCRIPT SRC  “http:  home.bhv.com  functions  jsfuncs.js”> <!- document.alert (“C ценарий файли юкланмади !”)  --> <  SCRIPT>  HTML теглари параметрларидаги JavaScript элементлари Java Script ўзгарувчилари ва ифодаларидан HTML теглари параметрларининг ифодалари сифатида фойдаланиш мумкин . Бу процедура HTML рақамли ёки символли параметрларини тизиш процедурасига ўхшаш. JavaScript элементлари ҳам амперсанд (&) билан нуқта ва вергул (;) ўртасига жойлаштирилади, лекин фигурали қавс ичига олиниши ва фақат HTML теглари параметрларининг ифодалари сифатида қўлланилиши лозим , [47] . barWidth ўзгарувчиси белгиланган ва унга 75 ифодаси берилган бўлсин. Навбатдаги тег браузер дарчаси горизонтал катталигининг 75% га тенг узунликдаги горизонтал чизиқни чизади:

$www.arxiv.uz <HR WIDTH  “&{barWidth};%” ALIGN  “LEFT”> HTML матнида JavaScript элементларини қ ўллаш мумкин эмас . Улар фа қ ат параметрнинг ўнг томонида жойлашган ҳолда интерпретация қ илинади ва унинг ифодасини юклайди . Масалан , қ уйидаги фрагментда myVar ўзгарувчисининг ифодасидан фойдаланишга уриниш муваффа қ иятсизликка маҳ к умдир : <H4> & {myVar}; <  H4> Кутилаётган myVar ўзгарувчисининг ифодаси ўрнига браузер myVar сатрини акс эттиради .  Ҳодисаларга ишлов берувчилар Сценарийларнинг тилларига мувофи қ лаштириш учун айрим HTML тегларига юзага келувчи ҳодисаларга ишлов бериш махсус параметрлари киритилган . JavaScript тилининг операторлари мазкур параметрларнинг ифодалари бўлиши мумкин . Одатда ифода тари қ асида функция номи юкланади . Ҳодисага ишлов бериш параметри билан белгиланган тегишли ҳодиса рўй берганида функция номи ча қ ирилади . Параметрнинг номи on олд қўшимчаси билан бошланади, унинг кетидан ҳодиса номи келади. Масалан, Click ҳодисасига ишлов бериш параметри («сичқон» тугмаси босилади) onClick деган номга эга бўлади. Ҳодисалар асосан фойдаланувчи HTML шакли элементлари ёрдамида амалга оширувчи ҳаракатлар билан боғлиқ. Шу боис , ҳодисаларни ушлаш ва уларга ишлов бериш кўпинча шакллар элементларининг параметрларида юкланади. Бу киритилган ахборотни CGI-сценарий билан ишлов беришга юборишдан олдин текшириш имконини беради , [21; 98-10] . Функция ёки процедура –операторларнинг номланган кетма-кетлиги бўлиб, у муайян вазифани бажаради ва муайян ифодани қайтариши мумкин. Функция қуйидаги синтаксисга эга бўлган function оператори билан белгиланади: function функция_номи ([параметрлар]) { [JavaScript операторлари] [return ифода]} Функция ифодаловчи параметрлар вергуллар (,) билан ажратилади. Функция танаси (фигурали қавс ичига олинган операторлар блоки)даги return номажбурий оператори функция қайтарувчи ифодани белгилайди. Функцияни эълон қилиш ва уни чақириш ўртасидаги фарқни аниқ тушуниш лозим. Функцияни эълон қилиш фақат унинг номини юклайди ва функция чақирилганида у нима қилишини белгилайди. Сценарийда функция чақирилганида ва унинг ҳақиқий параметрлари узатилганида функциянинг бевосита бажарилиши амалга ошади.$

www.arxiv.uz Зарур функцияларни белгилаш <HEAD> тегида амалга оширилиши лозим, чунки унда белгиланган сценарийнинг барча операторлари саҳифа акс этгунга қадар интерпретация қилинади ва бутун саҳифа акс этиши жараёнида маълум бўлади. Қуйидаги мисол ҳужжат саҳифасини шакллантириш жараёнида функциянинг юкланиши ва унинг чақирилишини намойиш этади. <HTML> <HEAD> <TITLE> ф ункцияни юклаш <  TITLE> <SCRIPT LANGUAGE  “JavaScript”> <!--  JavaScript ни қ ўллаб -қ увватламаётган браузерлардан сценарийни яшириш function square (number) { alert (“ Функцияларни ҳисоблашим ва кейин ҳужжат тузишим керак !”); return number * number; }  --> <  SCRIPT> <  HEAD> <BODY> <P> ф ункцияни ҳисоблаш сценарийси киритилган саҳифа акс эта бошлайди <  P> <SCRIPT> <!-- document.write (« Ҳисобланган ифода тенг », square (s), “.”);  --> <  SCRIPT> <P> с аҳифанинг шаклланиши шу билан тугади . <  BODY> <  HTML> Тег <HEAD> да ўз параметри ифодасининг квадратини қ айтарувчи , шунингдек маълумот дарчасини акс эттирувчи square ( ) функциясининг тавсифи берилган . Функцияни ча қ ириш HTML ҳужжати танасида жойлашган сценарийда амалга ошади . Бу сценарийда HTML саҳифасини шакллантиришга мўлжалланган document объектининг write методи қ ўлланилади , [21; 778-800] . Ушбу ҳужжат Internet Explorer браузерига юкланганида янги абзац акс этади, сўнгра маълумот дарчаси чиқади. OK тугмасининг босилиши маълумот дарчасини беркитади ва саҳифани акс эттиришни давом эттиради.

www.arxiv.uz 3. Java Script тилининг умумий тавсифи ва унинг ўзаги Юқорида қайд этиб ўтилганидек, JavaScript интерпретация қилинадиган тиллар тоифасига киради, яъни Java виртуал машинаси дастурнинг бошланғич кодини ўқийди ва шу заҳоти уни бажаради. Шу билан JavaScript дастурнинг бошланғич коди компилятор дастур ёрдамида процессорнинг командаларига айлантириладиган компиляция қилинувчи тиллардан фарқ қилади. Интерпретация қилинаётган тилдаги дастурларни бажарувчи виртуал машина интерпретатор , деб аталади. JavaScript тилидаги дастур билан ишлашга оид кичик бир мисолни кўриб чиқамиз. function somefunction (x, y, z, t) {var a, b, c; a  x * y; b  z  t; c  a–b; return c;} Бу ерда формулалар return параметрлари сифатида сонларни қ абул қ илувчи ва улар билан ҳисоблаш амалларини бажарувчи функцияни тавсифлайди . Маълумки , исталган тилдаги ҳар қ андай дастур муайян ифодалардан таркиб топади . Ифодалар бу дастур томонидан бажариладиган муайян амаллар тавсифидир . Ифодалар операторлар ва операндлардан ташкил топади ; операторлар бажариш лозим бўлган амални , операндлар эса – тавсифланган амалларни бажариш талаб этилган маълумотларни юклайди . Ўзгарувчилар ва литераллар операндлар бўлиши мумкин . Маълумотларнинг типлари Маълумотларга тў ғ ри ишлов бериш ҳар қ андай дастурнинг асосий вазифасидир . Маълумотлар дастурга киритилади , муайян қ оидаларга мувофи қ қ айта тузилади ва фойдаланувчига қ улай кўринишда та қ дим этилади . Дастурда маълумотларни қ айта тузувчи қ оидалар тавсифи алгоритм , деб аталади . Аксарият замонавий дастурлаштириш тиллари сингари , JavaScript тили ҳам муайян типга мансуб бўлган маълумотлар билан ишлайди . Маълумотлар типи бу маълумотларнинг муайян тури : сон , матнли сатр ва ҳ . к . демакдир . У маълумотларнинг мумкин бўлган ифодалари ва уларга нисбатан қўлланиладиган операциялар тўпламини белгилайди . JavaScript тушунадиган маълумотларнинг барча типлари 1- жадвалда келтирилган . JavaScript тили тушунадиган маълумотларнинг типлари 1-жадвал Маълумотлар типи Тавсифи

$www.arxiv.uz Сатрли маълумот Матннинг одатдаги сатрлари. Қўш ёки якка қавс (апостроф белгилари) ичига олиниши лозим. Бунда қўш қавс ичига олинган матн якка қавсли бўлиши мумкин ва аксинча. Бутун сонли маълумот Бутун сонлар. Ўнли, саккизли ёки ўн олтили сонлар бўлиши мумкин. Сузувчи нуқтали маълумот Каср сонлар. Нуқта билан ажратилган бутун ва каср қисмлардан иборат; каср қисми бўлмаган ҳолда ҳам нуқта қўйилиши шарт. Экспоненциал шаклда ёзилиши мумкин: {мантисса}Е {тартиб}. Каср сонлар фақат ўнли бўлиши мумкин. Мантиқий маълумот «Ҳа-йўқ» қабилидаги катталиклар. Уларнинг ифодаларига true ва false–«ҳақиқат» ва «ёлғон» таянч сўзлари мос келади. Null Null маълумотлар типи маълумот йўқлигини англатади ва null таянч сўзи билан ифодаланади. Шуни қайд этиш керакки, мантиқий тип Internet Explorer иловасида 4.0 версиясидан бошлаб, Navigatorда эса–3.0 версиясидан бошлаб қўлланила бошланган. Литераллар Дастурлаштириш тили, айни ҳолда JavaScript тилининг қоидаларига мувофиқ ёзилган муайян типга мансуб маълумотлар литераллар , деб аталади. Шундай қилиб, литер ал лар тегишли типдаги маълумотларнинг айн ан ифодаларидир. Литералларни ёзиш қоидалари 7 .1-жадвалда кўриб чиқилган. Бу ерда биз , фақат бир нечта мисоллар келтириб ўтамиз: “Сатр”; “Апостроф” ичидаги сатр; 0123456789–ўнли бутун сон; 01234567–саккизли бутун сон; 0Х17АF–ўн олтили бутун сон; 7.8–сузувчи нуқтали сон; 4.5–сузувчи нуқтали, лекин каср қисмига эга бўлмаган сон; 1.2Е-10–JavaScript қоидаларига кўра ёзилган 1,2  10 -10 сони. Ў згарувчилар JavaScript тили маълумотларга муваффақиятли ишлов бериши учун у мазкур маълумотларни бирор ерда сақлаши керак. Бунинг учун хотирада ўзгарувчилар , деб аталадиган махсус жойлар ажратилади. Ҳар бир ўзгарувчи уни аниқ идентификация қилувчи муайян номга эга бўлиши керак. Ном лотин ҳарфлари, рақамлар ва чизиш белгилари “_” дан ташкил топиши лозим. Бунда биринчи символ ё лотинча ҳарф, ё чизиш белгиси бўлиши керак. Мисол учун, FrameName, _link–ўзгарувчиларнинг тўғри номлари, 678vasya, Имя Фрейма– нотўғри номлар. JavaScript ҳарфлар регистрига таъсирчан, шу боис framename ва FrameName–ҳар хил ўзгарувчилардир.$

www.arxiv.uz Ўзгарувчиларнинг номлари таянч сўзлар , яъни тил операторларини ёзиш учун қўлланиладиган тиллар билан мос келмаслиги керак. Бундай таянч сўзлар унча кўп эмас, шу боис уларни эслаб қолиш осон. Энг аввало, ўзгарувчини эълон қилиш керак. Бу JavaScript интерпретатори унинг ўзгарувчи эканлигини билиши ва уни нотўғри ёзилган оператор деб қабул қилмаслиги учун зарурдир. Ўзгарувчилар икки усулда: – var оператори ёрдамида; – қайд этиш оператори ёрдамида эълон қилинади. var оператори ўзгарувчини юклаш ёки уни инициализация қилиш учун қўлланилади. У қуйидаги синтакисга эга: var ўзгарувчи_номи [  бошланғич_ифода]; Мисол учун: var FrameName , _ link ; Бу ўзгарувчиларни тўғри эълон қилишга мисолдир ( var таянч сўзи қора шрифт билан ажратилган). Бу ўринда шуни қайд этиб ўтиш керакки, бирваракай бир нечта ўзгарувчиларни эълон қилиш мумкин, бунинг учун уларнинг номларини вергул билан ажратиш лозим. Қайд этиш номажбурий оператори ўзгарувчининг маълумотларини юклашга хизмат қилади. Ўзгарувчининг типи маълумотлар типи билан белгиланади. Масалан, қуйидаги оператор var weekDay  “Жума”; weekDay ўзгарувчисини юклайди, уни «Жума» сатр ифодаси билан қайд этади ва шу тариқа унинг сатр типини белгилайди. Агар ўзгарувчини белгилашда унинг бирон-бир ифодаси қайд этилган бўлмаса, унинг типи белгиланмаган бўлади. Ўзгарувчининг типи фақат қайд этиш оператори  унинг муайян ифодасини қайд этганидан кейин белгиланади , [22; 134-140] . Бу операторни дастурнинг исталган жойида қўллаш ва унинг ёрдамида ўзгарувчининг типини ўзгартириш мумкин. Шу билан JavaScript тили дастурлаштиришнинг ўзгарувчилар типи тилдан фойдаланишдан олдин белгиланиши лозим бўлган қатъий типлаштирилган тилларидан (масалан, Java ёки С  дан) фарқ қилади. Коднинг қуйидаги фрагментида weekDay ўзгарувчиси ўз типини ўзгартиради: var weekDay  Ўзгарувчи белгиланган, лекин унинг типи маълум эмас . . . . . . . . . . . . . . . . . . . weekDay  “Жума”;  Сатрли ўзгарувчи . . . . . . . . . . . . . . . . . . . weekDay  5;  Бутун ўзгарувчи Ифодалар Ифодалар –ўзгарувчилар, литераллар ва операторлар комбинацияси бўлиб, уларни ҳисоблаш натижасида ягона бир ифода ҳосил бўлади. Бу ифода сонли (бутун ёки моддий), сатрли ёки булли бўлиши мумкин. Ифодаларда ўзгарувчилар ё var оператори билан, ё қайд этиш оператори (  ) билан инициализация қилиниши лозим. Агар ифодани ҳисоблашда инициализация қилинмаган ёки мутлақо белгиланмаган ўзгарувчи учраса, интерпретатор “undefined variable” («ўзгарувчи белгиланмаган») хатосини қайд этади ва унинг HTML саҳифасидаги ўрнини кўрсатади.

www.arxiv.uz Энди JavaScript тилида ифодалар тузишнинг бир неча қоидаларини келтириб ўтамиз: –ҳар бир JavaScript ифодаси нуқта ва вергул “;” билан тамомланиши керак; –ифода бир сатрни ёки бир неча сатрни эгаллаши мумкин бўлиб, бу ҳолда ҳам нуқта ва вергул ифода тугаганлигининг белгиси ҳисобланади; –ифода эга бўлиши мумкин бўлган операторлар ва операндлар сони чекланмаган. Бироқ, шуни қайд этиб ўтиш керакки, ҳаддан ташқари мураккаб ифодаларни нафақат бошқа дастурчи, балки интерпретаторнинг ўзи ҳам тушунишга кўпинча қийналади. Шу боис , мураккаб ифодаларни нисбатан содда ифодаларга ажратган маъқул. JavaScript тилидаги ҳар хил ифодаларни ёзишнинг асосий принципларини ва бунда қўлланиладиган операторларни кўриб чиқамиз. Маълумотларга ишлов бериш ифодалари JavaScript арифметик ифодалари “  ” қайд этиш оператори билан ажратилган икки қисмдан ташкил топади. Унинг чап томонида янги ифода берилаётган ўзгарувчи, ўнг томонида эса–мана шу янги ифода кўрсатилади. У литерал, бошқа ўзгарувчи ёки муайян ифодани ҳисоблаш натижаси бўлиши мумкин. Бунга бир неча мисолларни кўриб чиқамиз: а  127; b  a; c  a  b; Бу уч ифода мутлақо тўғри ифодалардир. Улар математик формулаларга ўхшаб кетади, бироқ нисбатан қатъий нотацияда ёзилган. Арифметик операторлар Булар, авваламбор, ҳаммамиз яхши биладиган қўшиш (  ), айириш (-), кўпайтириш (  ) ва бўлиш (  ) операторларидир. Улар иккита операндни қабул қилади ва битта натижа беради. Уларга қўшимча тарзда қолдиқни олиш (  ) оператори ҳам мавжуд бўлиб, у бир сонни бошқа сонга нобутун бўлади ва бўлишдан қолган қолдиқни қайтаради. Математик инверсия оператори операнд белгисини ўзгартиради. Масалан, мусбат сонни манфийга, манфий сонни эса–мусбатга айлантиради. Инкремент (  ) ва декремент (--) операторлари операнднинг ифодасини биттага кўпайтиради ёки камайтиради. Бунда, агар оператор белгиси операнд олдида турган бўлса, аввал операция–инкремент ёки декремент амалга оширилади, сўнгра операнднинг ўзгартирилган ифодаси қайтарилади. Бордию , оператор белгиси операнддан кейин турган бўлса, аввал операнднинг ўзгартирилмаган ифодаси қайтарилади, сўнгра операция амалга оширилади. a  b  ; c  – - c;

www.arxiv.uz Охирги оператор мутлақо тўғридир. Бу ҳолда с ўзгарувчисидан аввал эски ифода олинади, сўнгра декрементация қилинади ва яна с ўзгарувчиси берилади. JavaScript ва бошқа дастурлаштириш тиллари оддий арифметикада қўлланмайдиган бундай ёзувнинг қайд этилишига йўл қўяди. Сатрларга ишлов бериш оператори Сатрларга ишлов бериш оператори атиги битта. Бу сатрларни қўшиш оператори (  )дир. У ўзининг арифметик цехдаги «ҳамкасби»га ўхшайди, лекин у икки сатрни бирлаштиради, яъни иккинчи сатрни биринчи сатр охирига жойлаштиради. title  “Java”  “Script”; Иккиталик операторлар Иккиталик операторлар сонларнинг иккиталик ифодаси билан боғлиқ бўлиб, асосан JavaScript тилида қуйи даражали дастурлаштириш учун қўлланилади. Бундай операторлар еттита бўлиб, уларнинг ҳаммаси 7 .2-жадвалда келтирилган. Иккиталик операторлар 2-жадвал Оператор Ифодаси Тавсифи Иккиталик инверсия a  b Иккиталик ВА a  b & c Иккиталик ЁКИ a  b  c Соқит этувчи иккиталик ЁКИ a  b ^ c Чапга силжиш a  b << c Кичик даражаларни нол билан тўлдириш орқали чапга с белгига силжиш Ўнгга силжиш a  b >> c Катта даражаларни белгилар разряди (катта даража) ифодалари билан тўлдириш орқали ўнгга с белгига силжиш Белгини ҳисобга олмасдан ўнгга силжиш a  b >>> c Катта даражаларни нол билан тўлдириш орқали ўнгга с белгига силжиш Қайд этиш операторлари Қайд этиш операторларидан бири–  бизга маълум. Бу ҳар қандай ҳолатда иш бериши мумкин бўлган универсал оператордир. Бироқ, JavaScript тили яна бир нечта қайд этиш операторларига эга бўлиб, улар асосан маълумотларга ишлов беришнинг мураккаб ифодаларини тузишга мўлжалланган. Улар 7 .3-жадвалда келтирилган , [21; 134-156] .

$www.arxiv.uz Қайд этиш операторлари 3-жадвал Оператор Эквивалент ифода a   b; a  a  b; a-  b; a  a-b; a   b; a  a  b; a   b; a  a  b; a   b; a  a  b; a <<  b; a  a << b; a >>  b; a  a >> b; a >>>  b; a  a >>> b; a &  b; a  a & b; a ^  b; a  a ^ b; a   b; a  a  b; Маълумотлар типларининг ўзаро мувофиқлиги Ниҳоят, маъруза охирида яна бир муҳим масала–маълумотлар типларининг ўзаро мувофиқлиги ва бир типни бошқа типга автоматик тарзда айлантириш масаласини кўриб чиқамиз. Агар иккита сонли ифода қўшилса, нима бўлади? Яна битта сонли ифода ҳосил бўлади. Агар сон билан сатр қўшилса-чи? Бу ерда JavaScript интерпретатори маълумотлар типларининг номувофиқлиги муаммоси билан тўқнаш келади ва улардан бирини иккинчисига айлантириб, бу типларни ўзаро мувофиқлаштиришга ҳаракат қилади. Бизнинг ҳолатда сон сатрга айлантирилади ва кейин олинган икки сатр биттага бирлаштирилади. T ype of оператори Type of оператори ўзгарувчи ёки ифодани операнд сифатида қабул қилади ва операнд маълумотлари типини тавсифловчи сатрни қайтаради. Агар операнд сонли (бутун ёки сузувчи нуқтали) маълумотга эга бўлса, “number” сатри қайтади, бордию операнд сатрли маълумотга эга бўлса, “string” сатри, мантиқий маълумот учун эса–“bolean” сатри қайтади. Агар ўзгарувчи умуман маълумотга эга бўлмаса, (var оператори томонидан эълон қилинган, лекин ифодаси берилмаган бўлса) ёки ифода (типлар муваффақиятсиз ўзгартирилиши натижасида) ноаниқ маълумот қайтарса, “indefined” сатри қайтади. typeof оператори қуйидаги форматга эга: typeof ({Ифода}) Ушбу операторнинг қўлланилиши билан боғлиқ мисолларни кўриб чиқамиз:$ $www.arxiv.uz if typeof (a  1)  “number” f  typeof (somevar); Операторлар устуворлиги Мураккаб ифодалар тузишда дастурчи назарда тутиши лозим бўлган яна бир тушунча бу операторлар устуворлиги , яъни уларни бажариш кетма - кетлиги тушунчасидир . Биз , ўрганган барча операторлар 7 .4- жадвалда устуворлик даражасига қараб келтирилган . Операторлар устуворлиги 4-жадвал Операторлар Тавсифи   –typeof Инкремент, декремент, арифметик ва мантиқий инверсия, тип белгиси    Кўпайтириш, бўлиш, бўлишдан қолган қолдиқ   Сатрларни қўшиш ёки бирлаштириш, айириш << >> >>> Иккиталик силжишлар & Иккиталик ВА ^ Соқит этувчи иккиталик ЁКИ  Иккиталик ЁКИ  {оператор}  Оддий ёки мураккаб қайд этишлар Бир хил устуворликка эга бўлган операторлар чапдан ўнгга қараб бажарилади. Махсус символлар JavaScript сатрли ифодалари махсус символларни–ифодага бошқача тарзда киритиб бўлмайдиган муайян хизматга доир ёки чоп этилмайдиган символларни ифодаловчи белгилар комбинациясини ўз ичига олади. JavaScript тилида ўқиладиган барча махсус символлар 7.5-жадвалда келтирилган. Махсус символлар 5-жадвал Символ Тавсифи ғ b Ажратма (backspace) ғ f Янги саҳифа (Саҳифани ўтказиш) ғ n Янги сатр (сатрни ўтказиш) ғ r Кареткани қайтариш ғ t Горизонтал табуляция ғ  Апостроф ғ  Қавс ғ ғ Тескари слэш$