logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Informatika va AT
  4. Mikroprosessorlar va tizim platalari

Mikroprosessorlar va tizim platalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

176.5 KB
Ko'chirib olish
Mikroprosessorlar vatizim platalari Reja: 1. Mnkroprocessorlar 2. Tizimli platalar 3. Mashina ichidagi tizimli periferiyali   interfeys   Mikroprotessorlar         Mikroprocessor (MP), boshqachasiga central processing unit (CPU), — dasturli boshqariladigan, axborotni qayta ishlaydigan funkcional tugallangan qurilma bo`lib, u bitta yoki bir nechta katta (KIS) yoki juda katta (JKIS) integral sxemalar ko`rinishda tayyorlangan.       Mikroprocessor quyidagi vazifalarni bajaradi: •asosiy xotiradan (AX) buyruqlarni o`qish va deshifrlash (ochish); • ma`lumotlarni AX dan va tashqi qurilmalar (TK) adapterlarining registrlaridan o`qish; • so`rovlarni va buyruqlarni adapterlardan TK, larga xizmat ko`rsatish uchun qabul qilish va qayta ishlash; • ma`lumotlarni qayta ishlash hamda ularni AX ga va TK, adapterlarining registrlariga yozish; • SHK ning barcha boshqa uzellari va bloklari uchun boshqaruvchi signallarni ishlab chiqish.       Mikroprocessor qiymatlar shinasining razryaoliligi SHK ning   razryadliligani aniqlaydi; MP adreslar shinasini razryadliligi   uning adres kengligini aniqlaydi.       Adres kengligi — bu asosiy xotira yacheykalarining maksimal soni   bo`lib, u bevosita mikroprocessor tomonidan adreslanishi mumkin. Birinchi MP 4004 mikroprocessori Intel firmasi (AQSH) tomonidan 1971 yilda chiqarilgan. Hozirgi vaqtda bir necha yuzlab turli mikroprocessorlar chiqarilmoqda, lekin е ng ommaviy va keng tarqalgani Intel va Intel ga o`xshash firmalarning mikroprocessorlaridir.       Barcha mikroprocessorlarni 3 ta gURO`hga bo`lish mumkin: — CISC tipidagi (Complex Instruction Set Command) to`liq to`plamli buyruqlar tizimi bilan MP; — RISC tipidagi (Redused Instruction Set Command) qisqartirilgan to`plamli buyruqlar tizimi bilan MP; — MISC tipidagi (Minimum Instruction Set Command) minimal to`plamli buyruqlar tizimi bilan va etarlicha yuqori tezkor MP (hozirgi vaqtda bu modellar ishlab chiqish bosqichida turibdi).   CISC tipidagi mikroprocessorlar         IBM PC tipidagi ko`pchilik zamonaviy SHK lar CISC tipidagi MP larni ishlatadi, ulardan ba`zilarining tavsiflari 19- jadvalda keltirilgan.       Izoxrar.       1. MP 80386,80486 mikroprocessorlarida SX, DX, SL va b. harfli o`zgartirish kiritilganlari bor (80486SX, 80486DX), ular bazaviy modeldan shinalar razryadliligi, takgli chastota, ishlash ishonchliligi, o`lchamlari, е nergiya iste`moli, kuchlanish amplitudasi va boshqa kattaliklar bilan farq qiladi: — DX bazaviy model bilan deyarli mos keladi; — SX va SL, xususan kichikroq shinalar razryadliliga е ga; — SL va ayniqsa SLE е nergiyani tejaydigan, ixcham SHK da (Lap Top, Notebook) ishlatishga mo`ljallangan. 80486DX — bu MP 80486 ning boshlang`ich versiyasidir. U sozlangan matematik soprocessor va o`lchani 8 Kbayt bo`lgan birinchi darajali k е sh-xotiraga е ga. Uning uchun maksimal chastota — 50 MGc; chastotani yanada ortgarish u vaqtda MP uchun ma`noga е ga е mas е di, chunki ko`pchilik tizimli platalar bunday tezliklarda ishlay olmas е dilar.       486SX modeli DX ga o`xshash, lekin unda soprocessor bloklangan. Bu ishlab chiqaruvchiga soprocessorni testlash harajatlaridan xalos bo`lish va shu bilan maxsulot narxini kamaytirishga imkon bergan.       80486DX va undan yuqori mikroprocessorlar ichki chastotasini ko`paytirib ishlashi mumkin. Ko`paytirilgan chastota bilan MP ning faqat ichki sxemalari ishlashi mumkin. MP ga nisbatan hamma tashqi sxemalar, shu jumladan tizimli platada joylashganlari ham, oddiy chastotada ishlaydi.       486DX2 — bu 486DX ning ichki ikkilangan chastotali variantidir: masalan, 486DX266 tashqi 33 MGc li chastotaga (tizimli plata ishlaydigan chastota) е ga (shu MP li SHK 486DX50 li SHK ga taxminan o`xshash), lekin periferiya, tizimli plata, 2-darajali k е sh-xotira, asosiy xotira, videokarta va b. sifatiga kamroq qatiy talablar tufayli arzonroqdir.       486DX4 bu 4-avlod mikroprocessoridir (to`rt aynan shuni bildiradi, to`rtlangan chastotani е mas); u DX2 dan ichki k е sh-xotirani 16 Kbayt gacha ko`paytirilganligi, uch marta orttirilgan chastotada ishlay olish imkoniyati (486DX4 100) va 5 V m е mas, balki 3,3 V kuchlanishli ta`minoti bilan farq qiladi.       2. Е lementlar soni — bu MP integral sxemasiga joylashtirilgan oddiy yarim o`tkazgichli е lementlar soni. Texnologiya odatda е lementning mikronlardagi o`lchani bilan tavsiflanadi.       3. Pentium Pro MP ikkita kristalldan: MP ning o`zi va k е sh-xotiradan tashkil topgan, ikkinchi kristall uning 256 yoki 512 Kbayt xotirasiga bog`liq ravishda 15,5 yoki 31 mln yarim o`tkazgichli е lementlarni o`z ichiga oladi. Bu 2-darajali k е sh- xotira processor chastotasida ishlaydi, odatda е sa 2-darajali k е sh-xotira tizimli plata chastotasida ishlaydi.       Quyidagilarni ta`kidlash kerak: • 80386 va undan yuqori MP da buyruqlar konveyerli bajariladi.       Buyruqlarning konveyerli bajarilishi — bu natijalarni MP ning bir qismidan boshqa qismiga bevosita uzatishda, MP ni turli qismlarida ketma-ket buyruqlarning turli taktlarini bir vaqtda bajarishdir. Buyruqlarning konveyerli bajarilishi SHK ning tezkorlilik bo`yicha samaradorligini 2—3 marta ortgiradi; • 80286 va undan yuqori MP ning hisoblash tarmog`ada ishlash imkoniyati; • 80286 va undan yuqori MP ning ko`p masalalar bilan ishlash (ko`p dasturlar bilan) imkoniyati va bunga mos xotira himoyasi.       Zamonaviy mikroprocessorlar ikkita ish rejimiga е ga: • haqiqiy (bitta masalali), unda faqat bittp dastur bajarilishi mumkin va kompyuter asosiy xotirasining faqat 1024 Kbayti bevosita adreslanishi mumkin, qolgan (kengaytirilgan) xotiraga е sa faqat maxsus drayverlar ulangandagina murojaat qilish mumkin; • himoyalangan (ko`p masalali), bu rejimda birdaniga bir nechta dasturlarning bajarilishi, bevosita adreslash va SHK da bor bo`lgan barcha asosiy xotiraga to`g`ridan to`g`ri murojaat qilish (qo`shimcha drayverlarsiz), uning bajarilayotgan dasturlar o`rtasida avtomatik taqsimlanishi va mos ravishda uni, begona dasturlar tomonidan murojaat qilinishidan himoyalash ta`minlanadi; • 80386 va undan yuqori MP larda virtual mashinalar tizimi rejimini qo`llab- quvvatlash.       Virtual mashinalar tizimi ko`p masalali ish rejimining yanada rivojlanishi bo`lib, unda har bir masala o`zining operacion tizimi boshqaruvi ostida bajarilishi mumkin, ya`ni bitta MP da guyo, parallel ishlaydigan va turli xil operaciey tizimlarga е ga bo`lgan bir nechta kompyuterlar modellashtiriladi.   Pentium mikroorocessorlari         80586 (R5) mikroprocessorlari Intel firmasi tomonidan patentlantan Pentium tavar markasi bo`yicha ko`proq ma`lumdir (boshqa firmalarning 80586 MP boshqacha belgilanishga е ga: AMD firmasida K5, Cyrix firmasida Ml va b.). Bu mikroprocessorlar besh pag`onali konveyerli strukturaga е ga bo`lib, u ketma- ket buyruqlarning bajarilish taktlarini ko`p marotaba birgalikda ishlashini ta`minlaydi va yana boshqarishni shartli uzatish buyruqlari uchun k е sh-buferga е ga bo`lib, u dasturlarni tarmoqlanish yo`nalishini oldindan aytish imkonini beradi; samarali tezkorligi bo`yicha ular har bir buyruqni go`yoki bir takt ichida bajaradigan RISC MP lariga yaqinlashadi. Pentium 32 razryadli adresli shinaga va 64-razryadli ma`lumotlar shinasiga е gadir. Tizim bilan qiymatlarni almashish sekundiga 1 Gbayt tezlik bilan bajarilishi mumkin. Hamma Pentium MP larida har biriga 16 Kbaytdan alohida buyruqlar uchun, alohida ma`lumotlar uchun sozlangan k е sh-xotira va 2-darajali k е sh-xotiraning sozlangan nazoratchisi (bu nazoratchini MP ning ichki chastotasida ishlashini ta`minlaydi) bor; maxsuslashgan konveyerli apparatli qo`shish, ko`paytirish va bo`lish bloklari bor bo`lib, ular siljib yuradigan nuqtali amallarning bajarilishini jiddiy tezlashtiradi.   Pentium Pro mikroprocessorlari         1995 yil sentyabrda savdo markasi Pentium Pro bo`lgan 80686 (R6) MP ning taqdimot marosini bo`ldi va savdoga chiqarildi. Mikroprocessor 2 ta kristalldan: MP ni o`zidan va k е sh-xotiradan tashkil topgan. Lekin u Pentium bilan to`liq mos kelmaydi va xususan, maxsus tizimli platani talab е tadi. Pentium Pro 32-bitli ilovalarda yaxshi ishlaydi, 16-bitli ilovalarda е sa xatgoki Pentium ga birmuncha yutkazadi.       Yangi sxematexnik echimlar tufayli ular SHK lar uchun yanada yuqoriroq unumdorlikni ta`minlaydi. Bu yangiliklarning bir qismi "dinamik bajarilish" (dinamic execution) tushunchasi bilan birlashtirilishi mumkin, bu 14 ta pag`onali superkonveyerli struktura (superpi pelining), boshqarishni shartli uzatishlarda dasturning tarmoqlanishini oldindan aytish (branch prediction) va mo`ljallangan tarmoqlanish yo`li bo`yicha (speculative execution) buyruqlarning bajarish borligini bildiradi.       Izox,. Ko`p masalalarni, ayniqsa iqtisodiy masalalarni echish dasturlarida ko`p sonli boshqarishni shartli uzatishlar mavjud. Agar processor o`tish, tarmoqlanish yo`nalishini oldindan ayta olsa, u holda uning ish unumdorligi hisoblash konveyerlarini yuklashni optimallashtirish hisobiga sezilarli ortadi. Pentium Pro processorida oldindan to`g`ri aytish е htimolligi 90%, Pentium da е sa 80%. 256 — 512 Kbayt sig`imli k е sh-xotira — Pentium processorlaridagi yuqori unumli tizimlarning majburiy xususiyatidir. Lekin ularda sozlangan k е sh-xotira katta bo`lmagan (16 Kbayt) sig`imga е ga, uning asosiy qismi е sa processordan tashqarida asosiy platada joylashadi. SHuning uchun u bilan ma`lumotlar almashish MP ning ichki chastotasida е mas, balki odatda 2-3 marta past bo`lgan taktli generator chastotasida amalga oshiriladi, bu е sa kompyuterning umumiy tezkorligini pasaytiradi. Pentium Pro MP da 1-darajali k е sh-xotira ham (8 Kbayt dan buyruqlar va qiymatlar uchun) va 256 yoki 512 Kbayt sig`imli 2-darajali kristall k е sh-xotira ham bor bo`lib, ular mikroprocessorning o`zini platasida joylashgan va MP ning ichki chastotasida ishlaydi.     Pentium MMXva Pentium II mikroprocessorlari       1997 yil ning yanvarida va iyunida multimedia texnologiyasida ishlash uchun modernizaciya qilingan va mos ravishda Pentium MMX (MMX — Multi Media eXtention) va Pentium II savdo markalarini olgan Pentium Pro mikroprocessorlarining taqdimot marosini bo`ldi. Pentium MMX MP audio- va videoma`lumotlarni qayta ishlashga mo`ljallangan qo`shimcha 57 ta buyruq, ikki marta kattalashgan (32 Kbayt gacha) k е sh-xotira, Pentium Pro MP dan olingan tarmoqlanishlarni oldindan aytish yangi blokini va b. o`z ichiga oladi. SHuning hisobiga unda Pentium MP ga nisbatan 1 millionta tranzistorli е lement ko`proqdir.       Bu mikroprocessorlarnn samarali ishlatish uchun barcha е ski dasturlarga (shu jumladan Windows 95, Windows NT operacion tizimlariga ham) moslashtiruvchi dasturli lavhalarni qo`shish kerak; aslida е sa, ularsiz ham Pentium MMX MP oddiy Pentium MP dan birmuncha unumliroqdir. Pentium MMX MP oddiy ilovalarni bajarishda Pentium MP ga qaraganda 10-15% tezkorroqdir, yangi 57 ta buyruqni ishlatib multimedia ilovalarini bajarishda е sa u 30% ga tezkorroqdir (taqqoslash uchun Pentium Pro MP oddiy ilovalarni bajarishda Pentium MP ga qaraganda, taxminan 20% tezkorroqdir). Pentium MMX ning xonalarini hisobga olgan holla yozilgan dasturlar oddiy Pentium MP li SHK larda ishlay olmaydi.       Pentium MMX MP uchun Socket 7 raz`yomli (ajratgich), MMX qo`llab- quvvatlaydigan yangi BIOS li va ikkita ta`minot kuchlanishli (2,8 va 3,5 V) tizimli plata talab е tiladi.       Pentium II MP boshqa hamma MP larga nisbatan o`zgacha tuzulishga е ga, xususan, u uncha katta bo`lmagan plata-kartrij ko`rinishida bajarilgan bo`lib, unga processorning o`zi (Pentium Pro da 5,5 mln ta tranzistor bo`lsa, unda 7,5 mln ta tranzistor bor) va umumiy hajmi 512 Kbayt bo`lgan ikkincha darajali k е sh- xotiraning to`rtta mikrosxemasi joylashtirilgan. Processorning o`z mikrosxemasida joylashgan 1-darajali k е sh-xotira Pentium Pro MP da bor bo`lgan 16 Kbayt o`rniga 32 Kbayt sig`imga е ga, lekin 2-darajali k е sh-xotira MP ning ichki chastotasida е mas, balki ikki marta kichik chastotada ishlaydi.       Pentium II MP 0,35 mikronli texnologiya asosida ishlab chiqariladi va 2,8 V ta`minot kuchlanishini ishlatadi. Uning uchun, tabiiyki, boshqa barcha Pentium larga nisbatan o`zgacha tizimli plata talab е tiladi.       Shunday qilib, MMX-tizimni yaratish uchun quyidagilar mavjud bo`lishi kerak: • pentium MMX yoki Pentium II mikroprocessorlari; • ushbu mikroprocessorlarni qo`llovchi tizimli plata; • bu processorlarning qo`shimcha buyruqlarini ishlatishga yo`naltirilgan dasturli ta`minot.       Bularning hammasini mikroprocessorni tanlashda inobatga olish kerak.   Over Drive mikroprocessorlari         Yaqinda ishlab chiqarilgan, moxiyati bo`yicha o`ziga xos soprocessor bo`lgan Over Drive ham qiziqarlidir, u 80486 MP uchun ishlash rejimini va Pentium MP uchun samarali tezkorlilikni, Pentium MP uchun е sa ularning unumdorligini oshirishni ta`minlaydi (xususan, Pentium 75,90 va 100 uchun mos ravishda Over Drive 125,150 va 166, ular uning ichki chastotasini Over Drive da ko`rsatilgan kattalikkacha oshiradi).   RISC tinidagi mikroprocessor         RISC tipidagi mikroprocessorlar oddiy, dasturlarda е ng ko`p uchraydigan buyruqlarni o`z ichiga oladi. Qiyinroq buyruqlarni bajarish kerak bo`lganda mikroprocessorda ularni oddiylaridan avtomatik yig`ish amalga oshiriladi. Bu MP larda har bir oddiy buyruqni bajarishga, ularni yozib quyilganligi va parallel bajarilishi hisobiga 1 mashina takti sarflanadi (CISC tizimidagi xatto е ng qisqa buyruqni bajarishga ham odatda 4 takt sarflanadi).       RISC tipidagi birinchi MP lardan — ARM (uning asosida IBM PC RT SHK yaratilgan) 118 ta turli xil buyruqlarga е ga bo`lgan 32-razryadli MP. Zamonaviy RISC MP lari (80860, 80960, 80870, Power PC) 150 mln. amalҒsekund tezkorli, 64-razryadlidir. Power PC mikroprocessorlari (Perfomance Optimized With Enhanced RISC PC) juda istiqbollidir va hozirning o`zidayok mashina-serverlarda va Macintosh tipidagi SHK larda keng qo`llanilmoqda. Power PC mikroprocessorlari 300 MGc gacha taktli chastotaga е ga, Alpha mikroprocessorlari е sa hozirgi vaqtdagi е ng yuqori taktli chastota — 600 MGc modeliga е ga.       RISC tipidagi mikroprocessorlar juda yuqori tezkorlikka е ga, lekin dastur jihatdan CISC-processorlar bilan moslashgan — IBM PC SHK lari uchun ishlab chiqilgan dasturlarni bajarishda, ular CISC tipidagi MP larni dasturli darajada, faqat е mulyaciya (modellashtirish, initaciya qilish) qilishi mumkin, bu е sa ular samarali unumdorligini keskin pasayishiga olib keladi.       Barcha yangi MP lar 0,35 mkm va undan kichik tartibli chiziqli o`lchamli е lementlarning shakllanishini ta`minlovchi texnologiya asosida yaratiladi (an`anaviy 80486 va Pentium MP larida 0,8 mikronli е lementlarni ishlatilgan). ..Ғ..ҒAppDataҒLocalҒTempҒalbumҒalbumҒkmҒ224_____.JPG Е lementlar o`lchamlarining kichiklashishi quyidagilarga imkon beradi: • MP taktli chastotasini 100 MGc gacha va undan yuqorigacha oshirish, chunki tezkorlikni oshirishdagi to`siq «yorug`likning» etarli bo`lmagan (!) tarqalish tezligidir (300 000 kmҒs); • pasaytirilgan manba kuchlanishi 3,3 ni V ni ishlatish imkoniyati (standart 5 V o`rniga) hisobiga MP qizib ketishini kamaytirish. MP funkcional jihatdan ikki qismdan iborat: • amalli, u o`z ichiga boshqarish qurilmasi (BQ), arifmetik-mantikiy qurilma (AMK) va mikroprocessorli xotirani (MPX) oladi (bir nechta adresli registrlardan tashqari); • interfeysli, ular o`z ichiga MPX ning adresli registrlarini; buyruqlar registrlari blokini — mashinaning yaqin taktlarida bajariladigan buyruqlar kodlarini saqlash uchun xotira registrlarini; shinalarni va portlarni boshqarish sxemasini oladi.       Ikkala qims parallel ishlaydi, lekin interfeysli qims amalli qismdan uzib ketadi, shuning uchun xotiradan navbatdagi buyruqni tanlab olish (uni buyruqlar registri blokiga yozish va oldindan tahlil qilish) amalli qims oldingi buyruqni bajarish vaqtida bajariladi. Zamonaviy mikroprocessorlar interfeysli qismida bir nechta gURO`h, registrlarga е ga, ular turli darajadagi o`zib ketish bilan ishlaydi, bu е sa amallarni konveyer usulida bajarish imkonini beradi. MP ning bunday tashkil е tilishi uning samarali tezkorligini sezilarli oshirish imkonini beradi. Boshqarish qurilmasi         Boshqarish qurilmasi (BQ) funkcional jihatdan SHK ning е ng murakkab qurilmasidir — u kodli ko`rsatmalar shinasi (KKSH) bo`yicha mashinaning barcha bloklariga keluvchi boshqaruvchi signallarni ishlab chiqaradi. BQning soddalashtirilgan funkcional sxemasi 35-rasmda ko`rsatilgan. Rasmda asosiy bloklar keltirilgan.   Kodli ko`rsatmalar shinasi 35-rasm. Boshqarish kurmyamkining yiriklashtirnlpsh funkcional sxemasi.         Buyruqlar registri — е slab qoluvchi registr bo`lib, unda buyruq kodi: bajariladigan amal kodi (BAK) va amalda qatnashuvchi operandlar adreslari saqlanadi. Buyruqlar registri MP ning interfeysli qismida, buyruqlar registrlari blokida joylashgan.       Amallar deshifratori — mantiqiy blok bo`lib, u buyruqlar registridan kelayotgan amalning kodiga (BAK) mos ravishda unda mavjud bo`lgan chiqishlardan bitgasini tanlaydi.       Mikrodasturlarni doimiy е slab qoluvchi qurilma (D Е QQ) o`zining yacheykalarida boshqaruvchi signallarni (impulslarni) saqlaydi, ular SHK bloklarida ma`lumotlarni qayta ishlash amallari jarayonini bajarish uchun kerak. Impuls amallar deshifratori tanlagani bo`yicha amallar kodiga mos ravishda mikroprogrammalarni D Е QQ, dan boshqaruvchi signallarning kerakli ketma- ketligini o`qiydi.       Adresni shakllantirish uzeli (MP ning interfeysli qismida joylashgan) buyruqlar registridan va MPX registrlaridan keluvchi rekvizitlar bo`yicha xotira yacheykasining (registrining) to`liq adresini hisoblovchi qurilmadir.       Ma`lumotlarning, adreslarning va ko`rsatmalarning kodli shinalari — mikroprocessor ichki interfeysli shinasining qismi.       Umumiy holatda BQ, quyidagi asosiy jarayonlarni bajarish uchun boshqaruvchi signallarni shakllantiradi: • MPX ning buyruqlar adresining registr-hisoblagichidan dasturning navbatdagi buyrug`i saqlanayotgan T Е QQ, yacheykasining adresini tanlab olish; • T Е QQ yacheykalaridan navbatdagi buyruqlar kodini tanlab olish va o`qilgan buyruqni buyruqlar registriga qabul qilish; • amallar kodini va tanlangan buyruqlar belgilarining nimaligini aytib berish (shifrini ochish); • mos kelgan nimaligi bilingan (shifri ochilgan) amallar kodi bilan mikrodastur D Е QQ yacheykalaridan boshqaruvchi signallarni (impulslarni) o`qish, ular mashinani barcha bloklarida berilgan amalni bajarish jarayonini va bu bloklarga boshqarish signallarini yuborishni aniqlaydi; • buyruqlar registridan va MPX registrlaridan hisoblashlarda qatnashuvchi operandlar adreslarining aloxida tashkil е tuvchilarini (sonlarni) o`qish va operandlarning to`liq adreslarini shakllantirish; • operandlarni tanlab olish (shakllantirilgan adreslar bo`yicha) va bu operandlarning qayta ishlashni berilgan amallarini bajarish; • amallar natijalarini xotiraga yozish; • dasturning keyingi buyruq adresini shakllantirish. Arifmetik-mantiqiy qurilma       Arifmetik-mantiqiy qurilma (AMK) axborotni o`zgartirishni arifmetik va mantiqiy amallarini bajarish uchun mo`ljallangan.       Funkcional jihatdan AMK, (36-rasm) odatda 2 ta registrdan, qo`shuvchidan summator va boshqarish sxemasidan (maholliy boshqarish qurilmasi) tashkil topadi.       Qo`shuvchi — uning kirishiga kelayotgan ikkilik kodlarni qo`shish jarayonini bajaruvchi hisoblash sxemasidir; qo`shuvchi ikkilangan mashina so`zi razryadliligiga е gadir. Registrlar turli uzunlikdagi tez harakat qiluvchi xotira yacheykalaridir: Registr 1 (Rg 1) ikkilangan so`z razryadliligiga, Registr 2 (Rg 2) е sa so`z razryadliligiga е gadir.       Amallarni bajarishda Rg1 ga amalda qatnashuvchi birinchi son, amal tugagandan keyin е sa natija joylashtiriladi; Rg2 ga — amalda qatnashuvchi ikkinchi son joylashtiriladi (amal tugagandan keyin undagi ma`lumot o`zgarmaydi). Registr 1 ma`lumotlarni kodli shinalaridan qabul qilishi va unga ma`lumotlarni berishi mumkin; registr 2 bu shinalarddn ma`lumotlarni faqat olishi mumkin. Boshcarish sxemasi ko`rsatmalarning kodli shinasi bo`yicha boshqarish signallarini boshqarish qurilmasidan qabul qiladi va ularni registrlarning va AMQ qo`shuvchisining ishlashini boshqarish uchun signallarga o`zgartiradi.       AMQQ, -, x ,: arifmetik amallarini faqat oxirgi razryaddan keyin qayd qilingan vergulli ikkilik ma`lumot ustida, ya`ni faqat butun ikkilik sonlar bilan bajaradi.       Ko`chib yuradigan vergulli ikkilik sonlar va ikkilik-kodlangan o`nlik sonlar ustida amallarni bajarish yo matematik soprocessorni jalb е tib, yoki maxsus tuzilgan dasturlar bo`yicha amalga oshiriladi. Mikroprocessorli xotira         Mikroprocessorli xotira (MPX) — uncha katta bo`lmagan sig`imli, lekin o`ta yuqori tezkor xotira — SHK ning е slab qoluvchi qurilmalari bobida qisqacha ko`rib chiqilgan (233-betga qarang).   MPning interfeysli qismi         MP ning interfeysli qismi MP ning SHK tizimli shinasi bilan aloqasi va moslashishi, shuningdek bajarilayotgan dasturning buyruqlarini qabul qilish, oldindan tahlil qilish hamda operandlar va buyruqlarni to`liq adreslarini shakllantirish uchun mo`ljallangan. Interfeysli qims o`zining tarkibiga MPX ning adresli registrlari, adresni shakllantirish uzeli, MP da buyruqlar buferi hisoblangan buyruqlar registrlari bloki, MP ning ichki interfeysli shinasi va kiritish-chiqarish shinasini va portlarini boshqarish sxemasini oladi. (Aytilgan qurilmalarning ba`zilari, go`yoki: adresni shakllantirish uzeli va MP bevosita bajaradigan buyruqlar registri funkcional jihatdan boshqarish qurilmasi tarkibiga kiradi — 35-rasm.)       Kiritish-chiqarish portlari — bu SHK tizimli interfeysining bandlari bo`lib, ular orqali MP boshqa qurilmalar bilan ma`lumot almashadi. MP da hamma portlar soni 655361 ta bo`lishi mumkin (so`z formata soni bilan tasvirlanishi mumkin bo`lgan turli adreslar miqdoriga teng). Har bir port adresga — port nomeriga е ga; moxiyati bo`yicha, bu xotira yacheykasining adresi bo`lib, u shu portni ishlatuvchi kiritish- chiqarish qurilmasining bir qismidir, lekin u kompyuter asosiy xotirasining bir qismi е mas.       Qurilma porti biriktirish apparaturasini va ikkita xotira registrini qiymatlarni almashish va boshqaruvchi ma`lumot almashishni o`z ichiga oladi. Ba`zi tashqi qurilmalar almashinishi kerak bo`lgan katta hajmdagi ma`lumotlarni saqlash uchun asosiy xotirani ham ishlatadi. Ko`pchilik standart qurilmalar (MDY, Е MDY, klaviatura, printer, soprocessor va b.) ularga doimiy biriktirilgan kiritish-chiqarish portlariga е ga.       Shinani va portlarni boshqarish sxemasi quyidagi vazifalarni bajaradi: • port adresini va uning uchun boshqaruvchi malumotni shakllantirish (portni qabul qilishga yoki uzatishga qayta ulash va b.); • portdan boshqarish ma`lumotini, portning tayyorligi va uning holati to`g`risida ma`lumotlarini qabul qilish; • kiritish-chiqarish qurilmasi porti vd MP o`rtdsida qiymatlarni uzatish uchun tizimli interfeysda tuppa-to`g`ri kanalni tashkil е tish.       Shinani va portlarni boshqarish sxemasi portlar bilan aloqa uchun ko`rsatmalar, adreslar va ma`lumotlarning kodli shinalarini ishlatadi: portga murojaat qilishda MP KXSH bo`yicha signal yuboradi, bu signal barcha kiritish-chiqarish qurilmalariga AQSH dagi adres port adresi е kanligi to`g`risida xabar beradi, keyin е sa port adresining o`zini yuboradi. Port adresi mos kelgan qurilma tayyorlik to`g`risida javob beradi. Bundan keyin KKSH bo`yicha ma`lumotlarni almashish amalga oshadi. TIZIMLI PLATALAR         Tizimli yoki bosh (maotherboad) plata maydoni 100—150 sm 2 bo`lgan bosmali plata ko`rinishga е ga bo`lib, unga ko`p sonli turli xil mikrosxemalar, raz`yomlar (ajratgichlar) va boshqa е lementlar joylashtiriladi. Tizimli plata (TP) konstrukciyasining ikki asosiy ko`rinishi mavjuddir: • platada ishlash uchun kerakli hamma mikrosxemalar qattiq maxkamlangan — hozir bunday platalar bitta platali deb ataluvchi faqat oddiy uy kompyuterlarida ishlatilmoqda; • bevosita tizimli platada faqat minimal sondagi mikrosxemalar joylashtiriladi, qolgan barcha komponentalar е sa tizimli shina yordamida va konstruktiv tomondan TP da mavjud bo`lgan maxsus raz`yomlarga (slotlarga) o`rnatiladigan qo`shimcha platalarda (kengaytirish platalarida) birlashtiriladi; bunday texnologiyani ishlatuvchi kompyuterlar shinali arxitekturali hisoblash tizimlariga taalluqlidir.       Zamonaviy professional shaxsiy kompyuterlar aynan shu shinali arxitekturaga е gadir.   Tizimli plata turlari         Hozirgi vaqtda undan ortiq firmalar katta miqdordagi turli xil tizimli platalarni ishlab chiqarmoqda, ular konstruktiv tomondan ham, ularni qo`llab quvvatlaydigan mikroprocessor tili buyicha ham, ularni ishlash taktli chastotasi bo`yicha ham, ishchi kuchlanishlarni kattaligi bo`yicha ham farq qiladi.       Demak, qo`llaydigan mikroprocessorlar turlari bo`yicha TP ni quyidagi gURO`hlarga bo`lish mumkin: • 8086, 8088 MP lari uchun mo`ljallangan platalar yangi kompyuterlarda o`n yildan ortiq vaqtdan beri qo`llanilmaydi, lekin qaerdadir ularni holi ham tolish mumkin; • 80286 MP lari uchun platalar — ular ham е skirdi, lekin ba`zi kompyuterlarda holi ham ishlatilmoqda (80386 va undan yuqori MP lar uchun yaroqsizdir); • 80386 va 80486 mikroprocessorlari uchun platalar — hozir ham mos SHK larda ishlatilmoqda, lekin shuni inobatga olish kerakki, 80386         MP li kompyuterlarda o`rnatilgan tizimli platalar ko`pincha 80486 MP da o`rnatish uchun yaroqsizdir, 80486 MP li kompyuterlarda o`rnatilganlari ko`pincha Pentium MP larida o`rnatish uchun yaroqsizdir (mos ravishda o`zgartirishda (up-grate) MP ni almashtirganda tizimli platani ham almashtirishga to`g`ri keladi — bu sezilarli qimmatroqdir); bu gURO`hdagi platalardan ba`zilari qo`shimcha Over Drive MP ni o`rnatish imkonini beradi, bu е sa asosiy mikroprocessor tavsiflarini Pentium MP larining tavsiflari darajasigacha kengaytiradi. Bu gURO`hda tizimli platalarning ko`pgina muhim parametrlari aniqlangan, ular zamonaviy TP larni tavsiflaydi va shu vaqtgacha, xususan, birikmani nolli kuchaytirishli mikroprocessorli raz`yom tipi standart bo`lib koddi (ZIP tipidagi), bu е sa uy sharoitlarida maxsus asboblarni qo`llamasdan MP ni almashtirishni amalga oshirish imkonini beradi; • Pentium va Pentium Pro MP lar uchun platalar zamonaviy kompyuterlarda o`rnatiladi va quyidagilarga bo`linadi:       a) 5 V kuchlanishta hamda 60 va 66 MGc takt chastotali Pentium MP larga mo`ljallangan TP lar, shu bilan birga ularning ba`zi birlari 80486 MP bilan ishlaydi; platalarga, odatda, asosiy mikroprocessorning tavsiflarini yaxshilash uchun qo`shimcha Over Drive MP larini o`rnatish mumkin;       b) 3,3 V kuchlanishga va 75 MGc va undan yuqori takt chastotali Pentium MP lariga mo`ljallangan TP lar — bu hozirgi vaqtda е ng ko`p tarqalgan tizimli platalardir;       v) Pentium Pro MP iga mo`ljallangan TP, ular oldingi platalar qims gURO`hdcan faqat boshqa processorli raz`yom bilan va ikkinchi darajali k е sh- xotiraning yo`qligi bilan farq qilib, ular bevosita Pentium Pro MP ning platasida integraciya qilingan.       Bu gURO`hdagi juda yuqori sifatli tizimli platalarni quyidagi firmalar chiqarmoqdalar: IBM, Compaq, Intel, ASUStek, Mylex Corp., FIC, Giga Byte, Micronic Computers, Advenced Integration Research va b.; • Pentium MMX i Pentium Pro MP lari uchun platalar, u Pentium va Pentium Pro MP larining platalaridan, ikkita alohida manba kuchlanishlari (2,8 V va 3,3 V) bilan, o`zgartirilgan processorli raz`yomning borligi bilan (shu bilan birga, Pentium MMX mikroprocessori uchun u Pentium II mikroprocessorinikiga qaraganda boshqacharoq) va MMX ni qo`llovchi maxsus BIOS mikrosxemasining borligi bilan farq qiladi.       Hozirdayok bu gURO`hning o`ndan ortiqtizimli platalari ishlab chiqilgan (Intel firmasini platalari: TS430NX, TE430VX, CU430HX, NV430VX; ASUS TX97-X, FIC RAK-2110 va b.); Rossiyada Pentium MMX MP lari Intel firmasining TS430NX platasi (jargonli koni TUCSON), SOYO Computer Inc firmasining SY- ST, 5V va 5E platalari bor.       Pentium II mikroprocessorlari uchun Intel firmasi tomonidan 440 LX AGP (Accelerated Graphics Port) mikrosxemalari to`plani (chipset) ishlab chiqilgan:       — AL440LX — uy va ofis kompyuterlari uchun universal platalar;       — NX440LX — korporativ SHKlar uchun yuqori integrallashgan platalar;       — DK440LX — ikkita processorli konfiguraciey tizimli platalar.       SOYO Computer Inc firmasi tomonidan Pentium II MP lari uchun Intel 82440FX mikrosxemasi asosida SY-GKA tizimli platasi taklif qilinadi.       TS430NX tizimli platasining asosiy komponentalari, ularning joylashishi rasmda ko`rsatilgan.         1. Tovush adapterining intefal sxemasi Yamaha OPLU-ML — tovushni jadvalli sintez qilishni qo`llovchi tovushli harita Wawe Table.       2. Tovush adapterining integral sxemasi Yamaha OPL3-SA — tovushni raqamli chastota — modulyaciyalangan sintezni qo`llovchi tovushli kartasi.       3. CD-ROM audio chiqishi.       4. Tashqi tovushli adapterni ulash uchun raz`yom.       5. Telefon liniyasini ulash uchun raz`yom.       6. Stereoadapterning audio integral sxemasi.       7. SHK ning orqa panelidagi kiritish-chiqarish raz`yomlari.       8. COM2 ketma-ket porti.       9. Socket 7 tipidagi mikroprocessor raz`yoni.       10. 2-darajali k е sh-xotira (256 Kbayt).       11. Bosh plataning ta`minot raz`yoni (2 ta alohida manba kuchlanishi — 2,8 va 3,3 V).       12. Kuchlanish rostlagichi.       13. Juftlikka va xatoliklarni to`g`rilashga nazorat qilishni qo`llab quvvatlaydigan, sig`imi 128 Mbayt gacha bo`lgan asosiy xotira SIMM mikrosxemalari uchun raz`yomlar (slotlar).       14. Mikroprocessor shamollatgichini ulash uchun raz`yom.       15. Е giluvchan disklar diskovodini ulash uchun raz`yom.       16. Mantiqni to`plash uchun nazoratchining Intel 430HX integral sxemasi.       17. Old panelning raz`yomlari.       18. Diskli interfeys IDE birlamchi kanalining raz`yoni.       19. Diskli interfeys IDE ikkilamchi kanalining raz`yoni.       20. SMOS tizimi uchun akkumulyator (shu jumladan haqiqiy vaqt soatlari uchun ham).       21. SHinalar nazoratchisining PCIҒICA IDE integral sxemasi.       22. Konfiguraciyali kashaklar (jamperlar) bloki.       23. Pezo е lekgrik tizimli radiokarnay.       24. Е giluvchan disklar, ketma-ket va parallel port, haqiqiy vaqt soatlarini (taymerni), klaviatura nazoratchisini va b. interfeyslarni qo`llab quvvatlaydigan kiritish-chiqarish nazoratchisining integral sxemasi (USB universal shinasi uchun).       25. Videoxotira — EDO tipidagi (2 Mbayt) grafika xotirasi.       26. Videoharita — qator-qatorli (rastrli) va uch o`lchamli grafikani qo`llovchi grafikli nazoratchi S3 VIRGE.       27. Kengaytirish shinasining ISA raz`yomlari.       28. Video bilan ishlashning tashqi adapterlari uchun raz`yom.       29. Lokal shina PCI kengaytmasining raz`yomlari. Tizimli platani tanlashning ba`zi masalalari         Platalarning bazaviy tipik o`lchamlari: • 12x13,8 dyuymli Full-size AT (IBM PC ning birinchi modellarida ishlatilgan, hozir chiqarilmayapti); • 8,57x13,04 dyuymli va ularning 8,57x9,85 dyuymli Mini AT ko`rinishdagi turi — Baby AT; ular «Slim Line» dan tashqari hamma korpuslarga o`rnatilishi mumkin (chiqarilmoqda, lekin ular ham sekin е skirib bormoqda); • 9x13 va 8,2x10,4 dyuym o`lchamli, mos ravishda Slim Line korpuslarida o`rnatiladigan LPX va Mini LPX; • ATX — tizimli shinaning е ng yangi formati bo`lib, u Baby AT dan е lementlarning platada yanada qulayroq joylashishi (platani olmasdan turib, uning е lementlarini engil almashtirish imkonini beradi), yaxshi shamollatish (mikroprocessorga aloxida shamollatgichni o`rnatishni talab е tmaydi), yangi universal shina raz`yoni USB ning borligi va kompyuter ta`minotini modemdan yoki lokal tarmoqdan masofadan turib o`zish imkoniyatining borligi bilan farq qiladi. Platada tezkor xotira CD RAM ning faqat yangi tipi uchun raz`yomlar o`rnatilgan. Tizimli plataning tipini е ng avvalo bazaviy mikroprocessor va tizimli shina belgilaydi. Bugungi kunda bazaviy mikroprocessor sifatida Pentium yoki hech bo`lmaganda Over Drive Pentium ni o`rnatish mumkin bo`lgan 486 DX2 bo`lishi kerak. Lokal shina sifatida PCI ga to`xtalish kerak yoki, agar 486 seriyali MP bo`lsa, u holda VLB shinasini tanlash mumkin. Zamonaviy tizimli platalar 33 MGc (VLB shinasi bilan) va 50 MGc (PCI shinasi bilan) taktli chastotada ishlaydi. Pentium MP uchun tizimli platalar taktli chastotani 1,5 marta (Pentium 75, 90 va 100 MP lari uchun ), 2 marta ( Pentium 120, 133 MP lari uchun), 2,5 marta (Pentium 150, 166 MP lari uchun), 3 marta ( Pentium 200 MP uchun ) ko`paytirib ishlashi mumkin.       SHK ning ko`pgina muhid imkoniyatlari TP tipiga va unda ishlatilayotgan yordamchi mikrosxemalar (chipset) to`planiga bog`liqdir. TP uchun е ng mashxur mikrosxemalar to`plamini quyidagi firmalar chiqaradi: Intel (xususan, Pentium MMX MP uchun 430 FX-Triton2 va Pentium II MP uchun 440 LX AGP ommaviy to`plamlari), Headland Technology,Chips & Technology, VLSI, UMC, OPTi, PC Chips, ALI, Sis, Sumphony va boshq.       Tizimli plata tizimli shinani kengaytirish uchun va xotira modullarini o`rnatish uchun ko`p sonli raz`yomlarga е ga. T Е QQ modullari uchun 30 -, 72 - va 168 - kontaktli raz`yomlar (birinchilari е skirdi) ishlatiladi. Platalarda ularda o`rnatilgan mikrosxemalar xotiraning qanday tiplarini qo`llashi ko`rsatilishi maqsadga muvofiqdir va bu xotira faqatgina FPM tipi е mas, balki EDO yoki CD RAM bo`lsa ham yaxshi. 256—512 Kbaytgacha bo`lgan k е sh-xotirann o` rnatish yoki kengaytirish imkoniyatiga е `tiborni qaratish kerak: k е sh-xotira mikrosxemalari DIP yoki SOP tipidagi korpuslarda yig`ilgan, ular, yo DIP-panelchaning mos raz`yomlariga o`rnatiladi, yoki bevosita plataga kavsharlanadi. Sinxron k е sh-xotira maxsus raz`yomga o`rnatiladigan, juda ham SIMM modulini е slatadigan maxsus COAST modullariga joylashtirilishi mumkin.       Pentium MP bazasidagi tizimli platalar odatda hamma kerakli ushbu qurilmalarni qo`shib oladi: standart ketma-ket va parallel portlar, floppi disklar va EIDE shinasini (ba`zan hattoki tovushli modul ham qo`shiladi) nazoratchilarini, tizimli kartani va sozlangan SCSI adapterni: grafik adapterdan tashqari (videokarta) hammasini, Pentium MMX MP lari uchun е sa — ko`p sonli audio-, video- va grafik adapterlarni o`z ichiga oladi. All In One tipidagi tizimli platalar o`z ichiga qattiq disk nazoratchisining videokartasini oladi.Universal yoki ZIP tipidagi raz`yomlarni ishlatish hisobiga orttiriladigan (Upgradable) TP lar turli xil ichki taktli chastotali MP larni, masalan, Pentium 90 dan 200 gacha, o`rnatish imkonini beradi.       Tizimli platada ishlatilayotgan kuchlanish ( 3,5 V, 5 V va b.) qayta ulagichlari va MP ichki chastotalari qayta ulagichlari joylashishi mumkin.       Shunday qilib, tizimli platani tanlashda quyidagilarni hisobga olish kerak: • plataga o`rnatilishi kerak bo`lgan mikroprocessor; • tizimli plataning tipik o`lchani (tizimli blok imkoniyatlari bilan moslashgan bo`lishi kerak); • plata ishlashi kerak bo`lgan asosiy va lokal tizimli shinalar; • 2-darajali k е sh-xotiraning borligi va O`rnatish imkoniyati ( imkoni boricha, sig`imi 256 Kbayt va murojaat qilish vaqti 15-20 ns bo`lgan); • tizimli plata ishlaydigan taktli chastota; • BIOS tipi va SHK ning samarali ishlashini ta`minlaydigan asosiy va yordamchi mikrosxemalar (chipsetlar) to`plani; • qo`shimcha mikrosxemalarni biriktirish uchun raz`yomlar borligi (Over Drive processori uchun raz`yom, xotira mikrosxemasi uchun slotlar va b.). MASHINA ICHIDAGI TIZIMLI PERIFERIYALI   INTERFEYS         Interfeys (interface — Kompyuterra tegishli adabiyotda ba`zida «interfeys» atamasi o`rniga «nazoratchi» yoki «adapter» atamalari ishlatiladi. qatiy aytganda, bu to`g`ri е mas, chunki «nazoratchi» (controller) interfeysni boshqaradi va uning ishlashini ta`minlaydi, «adapter» (adapter) interfeyslarning to`g`ri (mos) kelishini ta`minlaydi) — ulanish va aloqa vositalari to`plami bo`lib, u tizimlarning yoki ular qismlarining o`zaro samarali harakatini ta`minlaydi. Interfeysda odatda ulanish masalalarining mexanik (simlar soni, aloqa е lementlari, ulanish tiplari, kontaktlar nomerlari va sh.o`.) va mantiqiy (tushunarli signallar, ularning uzunligi, kutbliligi, chastotasi va amplitudasi, o`zaro harakat bayonnomalari ) darajalari ko`zda tutilgan.       Mashina ichidagi interfeys — Е HM tarmoqlari va bloklarining o`zaro aloqa va ulanish tizimidir. U е lektr aloqa liniyalari (simlar), kompyuter komponentalari bilan ulanish sxemalari, signallarni uzatish va o`zgartirish bayonnomalari (algoritmlar) yig`indisi ko`rinishiga е gadir.       Mashina ichidagi interfeysni tashkil е tishning 2 varianti mavjud. Ko`p aloqali interfeys. SHK ning har bir bloki boshqa bloklar bilan o`zining lokal simlari orqali bog`langan; ko`p aloqali interfeys ba`zida tizimli interfeysni to`ldiruvchi periferiyali interfeysi sifatida (SHK ning tashqi qurilmalari bilan aloqa qilish uchun ) qo`llaniladi, sistemali interfeys sifatida е sa faqat ba`zi xonadon kompyuterlarida ishlatiladi.       Bir aloqali interfeys. SHK ning barcha bloklari bir-biri bilan umumiy yoki tizimli shina orqali bog`langan. Nisbatan ko`pchilik zamonaviy SHK larda tizimli interfeys sifatida tizimli shina ishlatiladi. Tizimli shinaning strukturasi va tarkibi SHK ning FUNKCIONAL- STRUKTURALI TASHKIL Е TILISHI bobida ko`rib chiqilgan. Tizimli shinaning muhim funkconal tavsiflari quyidagilardir: u xizmat ko`rsatadigan qurilmalar soni va uning o`tkazish qobiliyati, ya`ni axborotni uzatishning е ng yuqori mumkin bo`lgan tezligi. SHinaning o`tkazish qobiliyati uning razryadliligiga (8,16,32 va 64 razryadli shinalar bor ) va shina ishlaydigan taktli chastotaga bog`liq.       Tizimli shina sifatida turli SHK larda quyidagilar ishlatilgan va ishlatilishi mumkin: • kengaytirish shinalari — ko`p sonli juda rang-barang qurilmalarni ulash imkonini beruvchi umumiy vazifali shinalar; • lokal shinalar — uncha katta bo`lmagan aniq bir sinfdagi qurilmalarga xizmat ko`rsatishga ixtisoslashgan.   Kengaytirish shinalari         Multibus 1 shinasi 2 ta modifikaciyaga е ga: PCҒXT bus va PCҒ AT bus. PCҒXT bus shinasi — 4,77 MGc taktli chastotaga mo`ljallangan 8-razryadli qiymatlar shinasi va 20-razryadli adreslar shinasidir; apparatli uzulishlar uchun 4 ta liniyaga va xotiraga to`g`ridan-to`g`ri murojaat qilish uchun 4 ta kanalga е ga ( DMA — Direct Memory Access kanallari). Adreslar shinasi mikroprocessorning adres kengligini 1 Mbayt kattalik bilan chegaralaydi. 8086, 8088 MP bilan ishlatiladi.       PCҒAT bus shinasi — 8 MGc gacha ishchi taktli chastotada ishlovchi 16- razryadli qiymatlar shinasi va 24-razryadli adreslar shinasidir, lekin 16 MGc taktli chastotali MP ishlatilishi mumkin, chunki shina nazoratchisi chastotani teng ikkiga bo`lishi mumkin; apparatli uzulishlar uchun 7 ta liniyaga va 4 ta DMA kanaliga е ga. 80286 MP bilan ishlatiladi.       ISA (Industry Standard Architecture) shinasi — 8 MGc ishchi taktli chastotali, 16-razryadli qiymatlar shinasi va 24-razryadli adreslar shinasidir, lekin 50 MGc taktli chastotali MP ishlatilishi mumkin (bo`lish ko е fficienti ko`paytirilgan); PCҒXT va PCҒAT shinalariga nisbatan apparatli uzulishlar liniyalarining soni 7 tadan 15 tagacha va DMA xotirasiga bevosita murojaat qilish kanallarining soni 7 tadan 11 tagacha ko`paytirilgan. 24-razryadli adreslar shinasi hisobiga adres kengligi 1 Mbaytdan 16 Mbaytgacha ko`paydi. Qiymatlar shinasining nazariy o`tkazish qobiliyati 16 MbaytҒs ga tent, lekin haqiqatda u pastroq, uning bir qator ishlatish xossalariga bog`liq ravishda 4—5 MbaytҒs atrofida. 32-razryadli yuqori tezlikli MP lar paydo bo`lishi bilan ISA shinasi SHK tezkorligini oshirishda jiddiy to`siq bo`lib qoldi.       EISA ( Extended ISA ) shinasi — 32-razryadli qiymatlar shinasi va 32-razryadli adreslar shinasidir, 1989-yilda yaratilgan. Shinaning adres kengligi 4 Gbayt, o`tkazish qobiliyati 33 MbaytҒs, shu bilan birga MP-k е sh-TX kanali bo`yicha almashish tezligi xotira mikrosxemasining parametrlari bilan aniqlanadi, kengaytirish raz`yomlari soni ko`paytirilgan: nazorat jihatdan 15 tagacha qurilma ulanishi mumkin (amalda 10 tagacha). Uzilishlar tizimi yaxshilangan, tizimni avtomatik konfiguraciyani va DMA ni boshqarishni taninlaydi; ISA shinasi bilan to`liq mos keladi (ISA ni ulash uchun raz`yom bor), shina hisoblash tizimlarining ko`p processorli arxitekturasini qo`llab-quvvatlaydi. EISA shinasi juda qimmatdir va tezkor SHK larda, tarmoqli serverlarda va ishchi-stanciyalarda qo`llaniladi.       MSA ( Micro Channel Architecture ) shinasi — 32-razryadli shina, 1987 yilda IBM firmasi tomonidan PSҒ2 mashinalari uchun yaratilgan, o`tkazish qobiliyati 76 MbaytҒs, ishchi chastotasi 10—20 MGc. O`zining tavsiflari bo`yicha EISA shinasiga yaqinroq, lekin ISA bilan ham, EISA bilan ham mos kelmaydi. PSҒ2 Е HM birinchi navbatda yaxshi ishlab chiqilgan amaliy dasturlarning yo`kligi tufayli keng tarqalmaganligi sababli, MSA shinasi ham keng ishlatilmaydi.   Lokal shinalar         Zamonaviy hisoblash tizimlari quyidagilar bilan tavsiflanadi: • mikroprocessorlar (masalan, Pentium MP qiymatlarni 64 razryadli qiymatlar shinasi bo`yicha 528 MbaytҒs tezlik bilan berishi mumkin) va bazi bir tashqi qurilmalar (masalan, yuqori sifatli raqamli to`liq е kranli videoni tasvirlash uchun 22 MbaytҒs o`tkazish qobiliyati kerak bo`ladi) tezkorligining juda ham o`sib ketishi bilan; • ko`p sonli interfeys amallarining bajarilishini talab е tuvchi (masalan, Windows da grafikani qayta ishlash dasturlari, multimedia) dasturlarning paydo bo`lishi bilan.       Bu sharoitlarda, bir vaqtning o`zida bir nechta qurilmalarga xizmat ko`rsatuvchi kengaytirish shinasining o`tkazish qobiliyati foydalakuvchilarning qulay ishlashi uchun etarli bo`lmay qoldi, negaki kompyuterlar uzoq vaqt «o`ylanib qoladigan» bo`lib qoldi. Interfeyslarni ishlab chiqaruvchilar lokal shinalarni yaratish yo`lidan bordilar, bu shinalar bevosita MP ning shinasiga ulanib, ular MP ning taktli chastotasida (lekin uning ichki ishchi chastotasida е mas) ishlaydi va MP ga nisbatan ba`zi tashqi tezkor qurilmalar: asosiy va tashqi xotira, videotizimlar va b. bilan aloqani ta`minlaydi.       Hozir universal lokal shinalarning 2 ta asosiy standarti mavjud: VLB va PCI. • VLB (Vesa Local Bus) shinasi 1992 yilda videojixozlar standartlari associaciyasi (VESA — Video Equipment Standards       Assotiation) tomonidan ishlab chiqilgan va shuning uchun ko`pincha VESA shinasi deb atashadi.       VLB shinasi, moxiyati jihatidan, videoadapter va qisman vinchester, multimedia platalari, tarmoqli adapter bilan aloqa qilish uchun MP ni ichki shinasining kengaytmasidir. SHina razryadliligi — 32 bit, yaqin orada shinaning 64-razryadli varianta chiqadi. VLB bo`yicha qiymatlarni uzatishning haqiqiy tezligi — 80 MbaytҒs (nazariy е rishiladigani — 132 MbaytҒs).       Shinaning kamchiliklari: • 80386, 80486 MP lari bilan ishlashga mo`ljallangan, hozircha Pentium, Pentium Pro, Power PC processorlari uchun moslashmagan; • MP ning taktli chastotasiga qattiq bog`liqligi (har bir VLB shinasi faqat aniq bir chastotaga mo`ljallangan); • ulanadigan qurilmalar sonining kamligi — VLB shinasiga faqat 4 ta qurilma ulanishi mumkin; • shina xakamining yo`qligi — ulanadigan qurilmalar o`rtasida ziddiyatlar bo`lishi mumkin. • PCI shinasi (Peripheral Component Interconnect) 1993 yilda Intel firmasi tomonidan ishlab chiqilgan.       PCI shinasi VLB ga qaraganda birmuncha universalroq hisoblanadi, u istalgan MP bilan ishlash uchun mos kelishi mumkin: 80486, Pentium, Pentium Pro, Power PC va b.; u avtokonfiguraciyalash imkoniyati bilan turli xil konfiguraciyali 10 ta qurilmani ulash imkonini beradi, o`zining «hakamiga», qiymatlarni uzatishni boshqarish vositalariga е ga. PCI shinasi hozircha ancha qimmat.       PCI ning razryadliligi — 32 bit, uni 64 gacha kengaytirish imkoniyati bor, nazariy o`tkazish qobiliyati 132 MbaytҒs, 64 bitli variantda е sa — 263 MbaytҒs (2 marta pastroq). PCI shinasi lokal bo`lsa ham kengaytirish shinasining ko`pgina vazifalarini bajaradi, va xususan, ISA, EISA, MCA kengaytirish shinalari PCI shinasi bor bo`lganda bevosita MP ga е mas (VLB shinasini ishlatilgani kabi), balki PCI shinasining o`ziga (kengaytirish interfeysi orqali) ulanadi (u ular bilan mos keladi).       Tizimlarning VLB va PCI shinalari bilan konfiguraciyalarning variantlari mos ravishda 38 - va 39 -rasmlarda ko`rsatilgan. SHuni ta`kidlash kerakki, SHK da VLB va PCI shinalarini faqat mos ravishda VLB yoki PCI-bosh platasi bor bo`lganda ishlatish mumkin.       Multishina strukturali bosh platalar ishlab chiqarilmoqda, ular VIP shinali (VLB, ISA va PCI ning bosh harflari   38-rasm. Tizimning VLB shinasi bilan konfituraiiyasi.   39-rasm Tizimning PCI shinasi bilan konfiguraciyam.   bo`yicha) bosh plata deb ataluvchi ISAҒEISA, VLB va PCI shinalarini ishlatishga imkon beradi. Ba`zi shinalarning kiyosiy texnik tavsiflari 20-jadvalda keltirilgan. Periferiya shinalari   Periferiya shinalari juda ham xilma-xildir.   ..Ғ..ҒAppDataҒ Мультимедиа дастурлари туплами ҒOfis texnikasiҒmnҒdarslikҒalbumҒalbumҒkmҒ213_____.JPG IDE (Integrated Drive Electronics), EIDE (Enhanced IDE), SCSI (Smale Computer System Interface) lokal shinalari ko`proq faqat tashqi qurilmalarida ishlatiladi.Hozir keng tarqalgan AT Attachment (ASA) interfeysi, 1988 yilda IBM PC AT SHK foydalanuvchilariga taklif е tilib, Integrated Drive Electronics (IDE) nomi ostida keng ma`lum, bitta yig`uvchi sig`imini 504 Mbayt bilan chegaralaydi (bu sig`im «kallak—cilindr—sektor» an`anaviy adreslashning adres kengligi bilan cheklangan: 16 ta kallak x 102 ta cilindr x 63 ta sektor x 512 bayt sektorda q 504 Kbayt q 528482304 bayt) va 5-10 MbaytҒs qiymatlarni uzatish tezligini ta`minlaydi.         Kallaklar, cilindrlar va sektorlar bo`yicha ham an`anaviy (lekin kengaytirilgan) adreslashni, ham logik bloklarni (Logic Block Adress LDA) adreslashni ishlatadigan Fast ATA-2 yoki Enhanced IDE (EIDE) interfeysi 840 Mbaytgacha disk sig`imini va 16 MbaytҒs gacha almashish tezligini ta`minlaydi. EIDE ga 4 tagacha yig`uvchilar, shu jumladan CD ROM ham, QMLY ham ulanishi mumkin. BIOS ning е ski versiyalarida EIDE ni qo`llash uchun maxsus drayver kerak. ATA va ATA-2 bilan bir qatorda murakkabroq diskli Small Computer System Interface interfeyslarining uchta versiyasi: SCSI-1, SCSI- 2 va SCSI-3 keng ishlatilmoqda. Ularning afzalliklari: ma`lumotlarni uzatishning yuqori tezligi (Fast Wide SCSI-2 interfeysi va yaqin vaqtda qutilayotgan SCSI-3 interfeysi 40 MbaytҒs gacha tezlikni ta`minlaydi ), ulanadigan yig`uvchilarning ko`p soni (7 donagacha) va maksimal sig`imi; ularning kamchiliklari: narxi balandligi (ATA dan taxminan 5—10 marta qimmatroq), o`rnatish va sozlash murakkabligi. SCSI-1 interfeysi 8 bitli shinaga е ga; SCSI-2 va SCSI-3 — 16-bitli va kuchli mashina-serverlarda va ishchi stanciyalarida ishlatishga mo`ljallangan. Yangi universal ketma-ket periferiya shinalari       ..Ғ..ҒAppDataҒ Мультимедиа дастурлари туплами ҒOfis texnikasiҒmnҒdarslikҒalbumҒalbumҒqurilmalarҒCABLE007_DOWN_COPY.JP G 1996 yilda yangi universal ketma-ket shina USB (Universal Serial Bus) paydo bo`ldi, taxminlarga qaraganda u yaqin orada ketma-ket va parallel, klaviatura va sichqoncha portlarini almashtiradi— barcha qurilmalar bitta raz`yomga ulanadi va u ko`p sonli qurilmalarni Plug®Play texnologiyasining engilligi bilan o`rnatish imkonini beradi. Plug@Play texnologiyasi («ula va ishla») «issik» almashtirishni amalga oshirish imkonini beradi, ya`ni qurilmalarni kompyuterni o`zmasdan va qayta yuklamasdan almashtiradi. Fizik biriktirilgandan so`ng qurilmalar to`g`ri anglanadi va avtomatik konfiguraciyalanadi. SHinaning o`tkazish qobiliyati 12 MbitҒs. ..Ғ..ҒAppDataҒ Мультимедиа дастурлари туплами ҒOfis texnikasiҒmnҒdarslikҒalbumҒalbumҒkmҒ2513____.JPG Ko`p qurilmalarni: vinchesterlar, videokameralar, yuqori o`tkazish kobiliyatli printerlar va b. yaxshisi SCSI tipidagi interfeyslar va yangi standartlar: Fire Wire — «olovli sim» nomi bilan ma`lum bo`lgan IEEE-1394 va AGP (Accelerated Graphics Port — tezlashtirilgan grafikli porti ) orqali ulagan ma`quldir. Xususan, o`ta tezkor raqamli ketma-ket shina Fire Wire yuqori ishonchlilik va qiymatlarni uzatishning yuqori sifati bilan tavsiflanadi, 400 MbitҒs o`tkazish qobiliyatiga е ga, uning bayonnomasi vaqt bo`yicha kritik ma`lumotlarni kafolatli uzatilishini ta`minlaydi, bunda video va audioxabarlarning haqiqiy vaqt o`lchamlarida sezilarli buzulishlarsiz o`tishi taninlanadi. Fire Wire shinasi yordamida Plug@Play texnologiyasi bo`yicha katta miqdordagi va amalda istalgan konfiguraciyadagi turli xil qurilmalarni bir-biriga ulash mumkin, bu bilan u oddin aytib o`tilgan SCSI tipidagi qiyin konfiguraciyalanadigan periferiya shinalaridan keskin farq kiladi.       Kuchliroq kompyuter tizimlari uchun (lokal tarmoqdar, maynfreylar) yaxshi tanilgan, oson murojaat qilinadigan va unchalik qimmat bo`lmagan 10 Base-T Externet shinasini va 1 GbitҒs o`tkazish qobiliyati bilan ishlaydigan Fibre Channel shinasini tavsiya е tish mumkin.

O'xshashlar

Tizim to‘g‘risida tushuncha va xususiyatlari
Opеratsion tizim tushunchasi
Iqtisodiy tizim dinamikasini bashoratlash
Axborotli texnologiya – tizim sifatida
Dasturiy ta’minot va operatsion tizim tarkiblarini o’rganish