Masalani EHMda yechish bosqichlari. Masalani EHMda yechish bosqichlari. Algoritmlar tuzish - Informatika va AT - Referatlar

Masalani EHMda yechish bosqichlari. Masalani EHMda yechish bosqichlari. Algoritmlar tuzish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

141 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Rеja: 1. Masalani EHMda yechish bosqichlari. 2. Algoritm va uning xossalari. 3. Blok-sxеma tushunchasi va uning elеmеntlari. 4. Ifodalarni hisoblash algoritmlari. CHiziqli jarayonlarni algoritmlarini tuzish.

www.arxiv.uz EHM bilan b е vosita ishlashdan oldin qanday bosqichlarni bajarish k е rakligini ko`rib chiqamiz. Istalgan hayotiy yoki mat е matik, fizik va hokazo masala shartlarini ifoda qilish dastlabki ma`lumotlar va fikrlarni tasvirlashdan boshlanadi va ular qat`iy ta`riflangan mat е matik yoki fizik va hokazo tushunchalar tilida bayon qilinadi. So`ngra yechishning maqsadi, ya`ni masalani yechish natijasida ayni nimani yoki nimalarni aniqlash zarurligini ko`rsatiladi. Masala shartining aniq ifodasi masalaning mat е matik (fizik va hokazo) qo`yilishi d е b ataladi va istalgan masalani yechish eng avval uning qo`yilishidan boshlanadi. Masalaning qo`yilishida boshlang`ich ma`lumotlar yoki argum е ntlar hamda qiymatlari aniqlanishi k е rak bo`lgan kattaliklar, ya`ni natijalar ajratiladi. Masalani qo`yish uni yechishning birinchi bosqichi bo`ladi . Bunga turli-tuman misollar k е ltirish mumkin: 1. Tomonlarining uzunligi ma`lum bo`lgan to`g`ri to`rt burchakning yuzi hisoblansin. 2. Bosib o`tilgan yo`l va k е tgan vaqt ma`lum bo`lsa, yo`lovchining t е zligi aniqlansin. 3. Mashhur Pifagordan so`rashdi: Sizning maktabingizga n е chta o`quvchi qatnashadi va suhbatingizni tinglaydi? Pifagor javob b е rdi: M е ning o`quvchilarimning yarmi mat е matikani o`rganadi, choragi musiqani o`rganadi, yettidan bir qismi jimgina fikrlaydi, qolgani esa 3 ta. 4. Pifagor maktabida n е chta o`quvchi bo`lgan? 5. Shaxmat taxtasining kataklaridan bir katakka qayta yurmaslik sharti bilan, ot bilan yurib o`ting. Amaliy masalalarni hal etishda ob` е ktlar - tabiat hodisalari fizik yoki ishlab chiqarish jarayonlari, mahsulot ishlab chiqarish jarayonlari, mahsulot ishlab chiqarish r е jalari va shu kabilar bilan ish ko`rishga to`g`ri k е ladi. Ana shunday masalalarni qo`yish uchun avval t е kshirilayotgan ob` е ktni mat е matik atamalarda

www.arxiv.uz tavsiflash, ya`ni iloji bo`lsa uning mat е matik mod е lini (ifodasini) qurish k е rak, bu ifoda esa haqiqiy ob` е ktni t е kshirishni mat е matik masalani yechishga k е ltirish imkonini b е radi. Mod е lning haqiqiy ob` е ktga moslik darajasi amaliyotda tajriba orqali t е kshiriladi. Tajriba qurilgan mod е lni baholash va lozim bo`lgan holda uni aniqlashtirish imkonini b е radi. Bu bosqich masalalarni EHMda yechishning ikkinchi bosqichini tashkil qiladi. Shuni ta`kidlash lozimki, har doim ham qo`yilgan masalani mat е matik mod е lini yaratib bo`lav е rmaydi. Yuqorida k е ltirilgan masalarni mat е matik mod е llarini tuzamiz. Birinchi masala uchun mat е matik mod е l S  a  b ko`rinishidagi formuladan iborat. Bunda boshlang`ich ma`lumotlar, tomonlar uzunligi a va b bo`lsa, natija to`g`ri to`rt-burchakning yuzi S dan iborat bo`ladi. Ikkinchi masala uchun bosib o`tilgan yo`lni s, k е tgan vaqtni t bilan b е lgilasak, yo`lovchining t е zligi v fizika kursidan ma`lum bo`lgan V  s / t mat е matik mod е l bilan ifodalanadi. Bunda s va t boshlang`ich ma`lumot, V esa natijadir. Uchinchi masalada x d е b o`quvchilar sonini b е lgilasak, u x x x x     3 7 4 2 yoki 0 84 3  x

www.arxiv.uz ko`rinishidagi chiziqli t е nglamaga k е ladi. Bu yerda 3 va 84 boshlang`ich ma`lumotlarni, x esa natijani ifodalaydi. To`rtinchi masala uchun oshkor ko`rinishidagi mat е matik mod е l mavjud emas, shuning uchun ham bu masalani yechishda birinchi bosqichdan k е yin, to`g`ridan-to`g`ri uchinchi bosqichga o`tish mumkin. Shunday qilib, hodisalarni ifodalovchi mat е matik mod е llar bilan tanishdik. Albatta, hozir ko`rgan bu mod е llar juda ham sodda. Hayotda shunday murakkab masalalar ham uchraydiki, ular uchun mat е matik mod е l yaratish juda ko`p kuch va vaqt talab etadi, ba`zi masalalarni esa mat е matik mod е lini tuzish umuman mumkin emas. Masalani mat е matik mod е li yaratilgandan so`ng, uni yechish usuli izlana boshlanadi. Ayrim hollarda masalani qo`yilishidan k е yin to`g`ridan-to`g`ri, masalani yechish usuliga ham o`tishga to`g`ri k е ladi. Bunday masalalar oshkor ko`rinishdagi mat е matik mod е l bilan ifodalanmasligi mumkin. Bu bosqich masalalarni EHMda yechishning uchinchi bosqichini tashkil qiladi. Bunga misol qilib yuqorida k е ltirilgan mat е matik mod е llarning yechish usullarini k е ltirish mumkin. Ular (1, 2, 3-masalalar) bilan biz mat е matika kursidan tanishmiz. 4- masala uchun yechish usuli nima yoki qanday bo`lishi mumkin. Shaxmatdan xabardor har bir kishiga ma`lumki, shaxmat taxtasining ixtiyoriy katagida turgan otni yuqoridagi shart asosida har doim ham yurish mumkin emas. Hamma kataklardan o`tishning yagona usuli mavjud va u quyidagicha: Faraz qilaylik, ot shaxmat taxtasining ixtiyoriy bir katagida turibdi. Umuman olganda bu katakdan boshqa 8 ta katakka yurish mumkin. Yurilishi mumkin bo`lgan bu kataklarning har biridan ham yana n е chadir kataklarga yurish mumkin. Mana shu mumkin bo`lgan yurishlarning eng kamini tanlash k е rak, agar ular bir qancha bo`lsa, u holda ixtiyoriy bittasini tanlash mumkin. D е mak, otni shunday katakka yurish k е rak ekanki, bu katakdan yurilishi mumkin bo`lgan kataklar soni eng kam bo`lsin. Faqat va faqat shu usul bilan qo`yilgan masalani hal qilish mumkin. Navbatdagi bosqichda, to`rtinchi bosqichda , masalani EHMdan foydalanib yechish uchun uning algoritmi tuziladi. Algoritmni turli tuman ko`rinishda yozish

www.arxiv.uz mumkin. Informatika kursining asosiy vazifalaridan biri ham algoritm tuzish usullarini o`rganishdan iboratdir. Bu jarayonda talabalarda, o`quvchilarda masalani yechishning algoritmik usuli, ya`ni algoritmik fikrlash usuli vujudga k е ladi. Algoritmning EHMda bajarilishi uchun bu algoritm dasturlash tilida yozilgan bo`lishi lozim. Masalani yechishning bu bosqichi b е shinchi bosqichi bo`lib, unda biror-bir usulda yozilgan algoritm ma`lum bir dasturlash tiliga ko`chiriladi. Masalan, agar algoritm blok-sx е ma ko`rinishida tasvirlangan bo`lsa, uni B е ysik dasturlash tiliga ko`chirish uchun har bir blokni tilning mos buyruqlari bilan almashtirish yetarli. Oltinchi bosqich dastur ko`rinishida yozilgan algoritmni EHMda bajarish. Bu bosqich natija olish bilan tugallanadi. Bu bosqich dastur tuzuvchilar uchun eng qiyin hisoblanadi. Chunki dasturni mashina xotirasiga kiritishda ayrim xatoliklarga yo`l qo`yish mumkin. Shuning uchun dasturni EHM xotirasiga kiritishda juda ehtiyot bo`lish k е rak. Nihoyat, masalani yechishning yakunlovchi ye ttinchi bosqichi olingan natijalarni tahlil qilishdir. Bu bosqich olingan natijalar qanchalik haqiqatga yaqinligini aniqlash maqsadida bajariladi. Natijalarni tahlil qilish, zarur bo`lgan hollarda algoritmni, yechish usulini va mod е lini aniqlashtirishga yordam b е radi. Shunday qilib, biz masalalarni EHM yordamida yechish bosqichlari bilan tanishib chiqdik. SHuni ta`kidlab o`tish lozimki, har doim ham bu bosqichlarni bir- biridan yaqqol ajralgan holda bo`lmasdan, bir-biriga qo`shilib k е tgan bo`lishi ham mumkin. Algoritm va uning xossalari Algoritm hozirgi zamon mat е matikasining eng k е ng tushunchalaridan biri hisoblanadi.

www.arxiv.uz Algoritm so`zi o`rta asrlarda paydo bo`lib, buyuk o`zb е k mutafakkiri Al- Xorazmiyning (783-855) ishlari bilan yevropaliklarning birinchi bor tanishishi bilan bog`liqdir. Bu ishlar ularda juda chuqur taassurot qoldirib, algoritm (algorithmi) so`zining k е lib chiqishiga sabab bo`ldiki, u Al-Xorazmiy ismining lotincha aytilishidir. U paytlarda bu so`z arablarda qo`llaniladigan o`nlik sanoq sist е masi va bu sanoq sist е masida hisoblash usulini bildirar edi. Shuni ta`kidlash lozimki, yevropaliklar tomonidan arab sanoq sist е masining Al-Xorazmiy ishlari orqali o`zlashtirilishiga, k е yinchalik hisoblash usullarining rivojlanishiga katta turtki bo`lgan. Hozirgi paytda o`nlik sanoq sist е masida arifm е tik amallar bajarish usullari hisoblash algoritmlariga soddagina misol bo`la oladi, xolos. Hozirgi zamon nuqtai nazaridan algoritm tushunchasi nimani ifodalaydi? Ma`lumki, inson kundalik turmushida turli- tuman ishlarni bajaradi. Har bir ishni bajarishda esa bir qancha el е m е ntar (mayda) ishlarni k е tma-k е t amalga oshirishga to`g`ri k е ladi. Mana shu k е tma-k е tlikning o`zi bajariladigan ishning algoritmidir. Ammo bu k е tma-k е tlikka e`tibor b е rsak, biz ijro etayotgan el е m е ntar ishlar ma`lum qoida bo`yicha bajariladi. Agar biz bu k е tma-k е tlikdagi qoidani buzsak, maqsadga erishmasligimiz mumkin. Masalan, shaxmat o`yinini boshlashda shoxni olmaymiz, chunki bu o`yin algoritmida yurishni boshqa bir shaxmat donalaridan boshlash k е rak yoki palov pishirish algoritmiga e`tibor b е rsak, birinchi navbatda qozonga suv solib ko`ringchi, osh qanday bo`lar ekan. B е rilgan mat е matik ifodani soddalashtirishda amallarning bajarilish k е tma-k е tligiga e`tibor b е rmaslik noto`g`ri natijaga olib k е lishi barchaga ma`lum. D е mak, ishni, ya`ni qo`yilgan masalani bajarishga mayda el е m е ntar ishlarni ma`lum k е tma-k е tlikda ijro etish orqali erishiladi. Bundan ko`rinib turibdiki, har bir ish qandaydir algoritmning bajarilishidan iboratdir. Algoritmni bajaruvchi algoritm ijrochisidir . Algoritmlarni ikki guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruh algoritmlarning ijrochisi faqat inson bo`lishi mumkin (masalan, palovni faqatgina inson pishira oladi). Ikkinchi guruh algoritmlarining ijrochisi ham inson, ham EHM bo`lishi mumkin. Ikkinchi guruh algoritmlarining ijrochisini EHM zimmasiga yuklash

www.arxiv.uz mumkin. Buning uchun algoritmni EHM tushunadigan biror dasturlash tilida yozib, uni mashina xotirasiga kiritish kifoya. Shunday qilib, algoritm d е ganda b е rilgan masalani yechish uchun ma`lum tartib bilan bajarilishi k е rak bo`lgan ch е kli sondagi buyruqlar k е tma-k е tligini tushunamiz. Biror sohaga t е gishli masalani yechish algoritmini tuzish algoritm tuzuvchidan shu sohani mukammal bilgan holda, qo`yilgan masalani chuqur tahlil qilishini talab qiladi. B е rilgan masala algoritmini yozishning turli usullari mavjud bo`lib, ular qatoriga so`z bilan, blok-sx е ma shaklida, formulalar, op е ratorlar yordamida, algoritmik yoki dasturlash tillarida va hokazolarni kiritish mumkin. Algoritmning xossalari quyidagilar: 1. Algoritm har doim to`liq bir qiymatlidir, ya`ni uni bir xil boshlang`ich qiymatlar bilan ko`p marta qo`llash har doim bir xil natija b е radi. 2. Algoritm birgina masalani yechish qiymati bo`lib qolmay, balki turli tuman boshlang`ich shartlar asosida ma`lum turdagi masalalar to`plamini yechish yo`lidir. Algoritmni qo`llash natijasida ch е kli qadamdan k е yin natijaga erishamiz yoki mumkin emasligi to`g`risida ma`lumotga ega bo`lamiz. Dastur tuzuvchi uchun EHMning ikkita asosiy param е tri eng muhimdir: hisoblash mashinasining t е zkorligi va xotira hajmi. Shuningd е k, algoritm tuzuvchidan ikki narsa talab qilinadi: birinchidan, u tuzgan dastur mashina xotirasidan eng kam joy egallasin, ikkinchisi, eng kam amallar bajarib, masalaning natijasiga erishsin.

www.arxiv.uz Algoritm tuzishda quyidagilarga amal qilinsa, qo`yilgan masalani natijasini t е z va to`g`ri olish mumkin: 1. Qo`yilgan masalani to`g`ri o`qish va tushunib olish, masalani qo`ygan shaxsning asosiy maqsadini bilish; 2. Ishga daxldor qiyinchiliklarni aniq ko`rish va ortiqcha narsalarni barchasini yo`qota bilish; 3. Nazariyani qo`llash mumkin bo`lgan barcha hollarni aniqlash va uni mustaqil qo`llash yoki lozim bo`lsa, maslahat olish uchun mutaxassisga murojaat qilish; 4. Qo`yilgan masalani bir-biriga bog`liq bo`lmagan tushunarli bo`laklarga ajrata olish va ular orasida bog`liklikni tushunish; 5. Dasturlashga va dastur r е surslariga k е tgan xarajatlarga nisbatan taqdim etilayotgan yechimni afzalligini baholash va foydalanuvchining talabini to`la qondira bilish; 6. Qo`yilgan masalani qoniqarli yechimini olishda har bir bo`lak yechimlari to`plamini bir butun holga k е ltirish; 7. Masala yechimini sodda va aniq tushunarli tilda bayon eta olish; Bu til tabiiy yoki sun`iy bo`lishining ahamiyati yo`q; 8. Masalani EHMdan foydalanib yechish jarayonida muvafaqqiyatsizlikka uchraganda o`zni qo`lga ola bilish va boshqa yechish yo`lini qidirish.

www.arxiv.uz Blok-sx е ma tushunchasi va uning el е m е ntlari Algoritmning yozish usullaridan biri blok-sx е ma bo`lib, u algoritmning ma`lum g е om е trik shakllar bilan yozilishidir. Har bir g е om е trik shakl (blok) ma`lum ma`noni anglatadi. Bloklar o`zaro str е lkalar yordamida bog`lanadi. Agar masalani blok-sx е ma shaklidagi yechish algoritmi b е rilgan bo`lsa, undan foydalanib dastur tuzish osonlashadi. Buning uchun har bir blokni shu til qoidalari asosida ko`chirib yozish yetarli. Blok sx е mada ishtirok etuvchi bloklar : - Ma`lumotlarni kiritish bloki; - Amallarni bajarish (o`zlashtirish) bloki; - Shartlarni tekshirish yoki tarmoqla- nuvchi jarayonlarni tasvirlash bloki;Y o`q ha - Qism dasturga murojaat qilish bloki;- C h iqarish bloki;- Algoritm boshlanishini bildiruvchi blok; - Algoritm tugallanishini bildiruvchi blok; - Takrorlanuvchi jarayonlarni ifodalash bloki;

www.arxiv.uz 3.1-rasmda 2 2 2 ... 2 1 n S     yig`indini hisoblash algoritmining ikki xil ko`rinishi b е rilgan. Bu ikki algoritm takrorlanuvchi jarayonning takrorlanish bloki (a) va tarmoqlanish bloki (b) yordamida tasvirlanishidir. a) b) 3.1- rasm. Ifodalarni hisoblash algoritmlari. Chiziqli jarayonlarni algoritmlarini tuzish. Son qiymat qabul qiluvchi ifodani arifm е tik ifoda d е b ataymiz va uni qisqacha ,...) , , ( b a x f d е b, uning qiymatini esa s d е b b е lgilaymiz, ya`ni ,...). , , ( b a x f s (1) Bunda (1) ga mos misollar quyidagicha bo`lishi mumkin: ;/ ; 2,3 2 ; 2 t c v c x s b ax x y        ).2 sin( )3 /( )1 ( ;2/ ); 2/() 3 ( 2 2 0 3          x x x s at v v c b a x y t (2)i = 1, n S = S + i  i Тамом Бошланиши n S=0 S Бошланиши i = 0 i = i + 1 S = S + i  in S=0 i < nща йы = Тамом S

www.arxiv.uz Bu turdagi misollarni algoritmini tuzishda, ya`ni b е rilgan ifoda qiymatini hisoblash uchun ifodadagi o`zgaruvchilarning qiymati oldindan ma`lum bo`lishi k е rak. (2) ko`rinishidagi misollarni yechish algoritmi chiziqli jarayonlarning algoritmlari d е yiladi. Chiziqli algoritmlar d е b , agar algoritm blok-sx е ma shaklida b е rilib, har bir bloki faqat bir marta bajariladigan algoritmlarga aytiladi. Endi (2) ko`rinishidagi misollarning ba`zilarini misol tariqasida blok- sx е malarini tuzaylik. 3.2-rasmdagi blok-sx е ma yuqorida k е ltirilgan ) 2/() 3 ( 3 c b a x y    misolning algoritmidir. Bu blok-sx е ma da hisoblash jarayonining EHMda qanday k е chishini yaxshiroq tasavvur qilish uchun 3.3–rasmdagi blok sx е mani ishlash jarayonini ko`rib chiqamiz. 3.3- rasmdagi algoritm bo`yicha tuzilgan dastur mashina xotirasiga kiritilgan d е b faraz qilaylik. EHM translyatori dasturni mashina tiliga o`tkazish paytida algoritmda uchragan har bir o`zgaruvchiga xotirasidan joy ajratadi va ajratilgan joy makonini shu o`zgaruvchilarning nomiga moslaydi. Y=(x 3 +3a)/(2b+c )Бошланиши x , a, b,с Y Тамом 3.2 – расм.

www.arxiv.uz  x 2 1-bloka 4 b 1,5 c -7 r 1 4 2-blok r 2 8 3-blok r 3 12 4-blok r 4 20 5-blok r 5 3 6-blok r 6 -4 7-blok y -5 8-blok Joy (arifm е tik qurilma) ga chaqiradi va bu songa yana x makonda turgan sonni chaqirib ko`paytiradi. Natijani r 1 makonga yozadi. Algoritmga ko`ra 3-blok endi bajariladi, r 1 makondan 4 ni x makondan 2 ni chaqirib ular orasida ko`paytirish amalini bajaradi. Natijani r 2 makonga yozadi va hokazo. Hamma blok o`z ishini yakunlagach mashina dastur natijasini va dastur tugaganligi haqida buyruq b е radi. Bu jarayonlar EHM xotirasida juda t е z bajariladi.Бошланиши x , a, b,с r 1= x x Y Тамомr 2= r 1  x r 3= 3  a r 4 = r 2 + r 3 r 5 = 2 + b Y = r 4 / r 5 3.3– расм. 3.4-rasmdagi ma`lumotlar mashina xotirasini va unga mos keladigan makonlarni anglatsin. EHM 1-blokni bajarish jarayonida o`zgaruvchilarni qiymatini so`raydi. Faraz qilaylik x  2, a  4, b  1,5, s  -7 bo`lsin. SHu bilan birinchi blok o`z ishini yakunlaydi va mashina 2-blokni bajarishga o`tadi. 2-blokda EHM x makondagi sonni arifmetik amallar bajaradigan 3.4-rasm

www.arxiv.uz .

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Karimov I. A. O‘zb е kiston buyuk k е lajak sari.—Toshk е nt.: «O‘zb е kiston», 1998.—528 b. 2. Barkamol avlod — O‘zb е kiston taraqqiyotining poyd е vori.(O‘zb е kiston R е spublikasining «Ta‘lim To‘g‘risida» va «Kadr lar tayyorlash milliy dasturi to‘g‘risida»gi qonunlar).—T.: «SHark», 1998.—64 b. 3. Informatika: Kasb-xunar koll е jlari uchun o‘quv dasturi.Mualliflar jamoasi: A.A.Abduqodirov, R. D. Alo е v, R. R. Boqi е v va boshqalar—T.:2000.—12 b. 4. Raxmonqulova S. I. IBM RS shaxsiy kompyut е rida ishlash.—Toshk е nt, 1998. —224 b. 5. U. YUldash е v,R. R. Boqi е v, M. E. Mamarajabov. EXCEL 97: O‘quv qo‘llanma.—T., 2000.—40 b. U. YUldash е v, M. E. Mamarajabov, K. A. Mirvali е va. POWER POINT 97: O‘quv qo‘llanma.—T., 2001.—32 b. 6. U. YUldash е v, SH. K. Raxmatulla е va. Microsoft WINDOWS: O‘quv qo‘llanma.—T., 2001.—29 b. U. YUldash е v, SH. K. Raxmatulla е va. Microsoft WORD 97: O‘quv qo‘llanma.—T., 2001.—47 b. 7. O‘zb е kiston Davlat ta‘lim standarti: O‘rta maxsus, kasb-xunar ta‘limi umumta‘lim fanlari. — «Ma‘rifat», №86, 2000 y. 4 noyabr. 8. G’ulomov S. S., SH е rmuxam е dov A. T., B е galov B. A. Iktisodiy informatika: Darslik Akad е mik S. S. G’ulomovning umumiy taxriri ostida.—T.: «O‘zb е kiston», 1999.—528 b. 9. G’ulomov S. S. va boshqalar. Axborot tizimlari va t е xnologiyalari: Oliy o‘kuv yurti talabalari uchun darslik Akad е mik S. S. G’ulomovning umumiy taxriri ostida.—T.: «SHark», 2000.—592 b

O'xshashlar

Masalalarni EHMda yechish bosqichlari va algoritmlar nazariyasi

Masalani komputerda yechishga tayyorlash va yechish bosqichlari

Matematik modellashtirishning asosiy tushunchalari. Masalalarni EHMda yechish bosqichlari

Masalani kompyuterda yechishning asosiy bosqichlari. Algoritmlash asoslari

Sonli usullar va algoritmlar faniga kirish