Kompyuterlarga dasturiy yordam ko’rsatish. Dasturiy ta’minot - Informatika va AT - Referatlar

Kompyuterlarga dasturiy yordam ko’rsatish. Dasturiy ta’minot

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2130 KB

Ko'chirib olish

Kompyuterlarga dasturiy yordam ko’rsatish. Dasturiy ta’minot Reja: I. Kirish 1) Dasturiy ta’minot haqida tushuncha. II. Asosiy qism 1) Sistemaviy dasturiy ta’minot. OS, Drayverlar, Utilitlar. 2) Amaliy dasturiy ta’minot. MS Officce 2003dasturlar paketi. Kompyuter grafikasi. 3) Dasturlash tеxnologiyasining uskunaviy vositalari. Dasturlash tillari. III. Xulosa. IV. Foydalanilgan adabiyotlar.

Kirish. Dasturiy ta’minot haqida tushuncha. Hozirgi kunda axborot texnologiyalarining asosiy qismini kompyuterlar tashkil etadi. Ma’lumotlarni qayta ishlash texnik asosi sifatida kompyuterning imkoniyatlari uning dasturiy ta’minotiga bog’liqdir . Dastursiz kompyuterlar esa “temir” dan boshqa narsa emas. Chunki biror bir dastursiz kompyuter xech qanday “bilim”ga ega emas. Shuning uchun biror kompyuterning qo’llanish sohasi undagi dasturlar to’plamiga chambarchas bog’liqdir. Kompyuterlar inson amaliy faoliyatining turli sohalarida qo’llanishi tufayli foydalanuvchi , ya’ni kompyuterni ishlatuvchi shaxs ham undan turli imkoniyatlarni talab etadi. Talab etilgan imkoniyatlarning borligi ma’lum darajada dasturiy ta’minot ga ham bog’liqdir. Dastur (program, routine)–vazifani yechish uchun kompyuter buyruq (ko’rsatma) larining tartiblashgan ketma-ketligidir. Kompyuter texnikasi texnik vositalar (Hardware) va dasturiy vositalar (software) ning birligi sifatida qaraladi. Dasturiy vositalar–kompyuter tomonidan ishlatiladigan barcha dasturlar to’plamidir. Ingliz tilida bu qism software deb ataladi va “yumshoq qismlar” degan ma’noni bildiradi. Bu so’z dasturiy ta’minot bilan kompyuterlarning mutanosibligini, dasturlarning takomillashishi, rivojlanuvchanligi va moslashuvchanligini ifodalaydi. Insonning dastur bilan va dasturning inson bilan o’zaro muloqoti– foydalanuvchi interfeysi deyiladi. Dastur ishlash muhitiga (holatiga) qarab, dastur nografik (grafikli bo’lmagan yoki matnli–1-rasm) yoki grafik (4-rasm) interfeysga ega deyish mumkin. 1-rasm.

Kompyuterda ishlayotgan dasturlarni shartli ravishda quyidagi 3 turga ajratish mumkin: Bu ajratishning shartli ravishda deyilishiga sabab shuki, dasturiy ta’minotning keskin rivojlanishi va kompyuterlar qo’llanish sohasining kengayibborishi ba’zi dasturlarning bir turdan boshqa turga o’tib qolishiga sabab bo’lmoqda. Masalan, ba’zi amaliy dasturlarning qo’llanilish sohasi chuqurlashib borganligidan uskunaviy dasturga aylanib bormoqda (Makromedia Flash, AutoCad va b). Hozirgi kunda dasturiy ta’minotni quyidagi o’zaro bog’langan guruhlar orqali ifodalash mumkin:  Operatsion sistemalar va qobiq-dasturlar (MS DOS, Windows, Unix, Linux, Norton Commander, Total Commander, Far va b. );  dasturlash sistemalari (BASIC, Visual Basic, Paskal, Delphi, C++);  Uskunaviy sistemalar;  Ma’lumotlar omborini boishqarish tizimlari-MOBT (FoxPro, Acces,Paradox);  Mashina grafikasi sistemalari(ilmiy, o’quv, animatsion, ijodiy);  Integrallashgan dasturlar paketi(Word, excel, Acces);  Amaliy dasturiy ta’minot; Dasturiy ta’minot UskunaviyAmaliySistemaviy

Sistemaviy dasturiy ta’minot. OS, Drayverlar, Utilitlar. Sistemaviy dasturiy ta’minot – asosan boshqarish va tekshirish vazifalarini bajaruvchi dasturlar, masalan: a) kompyuter qurilmalarini boshqarish (protsessor, xotira, kiritish-chiqarish); b) foydalanilayotgan ma’lumot nusxalarini xosil qilish; c) kompyuterning ishlash imkoniyatlarini tekshirish; d) kompyuter haqida ma’lumotlar berish va hokazo; Sistеmaviy dasturiy ta’minot (SDT) quyidagilarni bajarishga qaratilgan:  kompyutеrning va kompyutеrlar tarmog’ining ishonchli va samarali ishlashini ta’minlash;  kompyutеr va kompyutеrlar tarmog’i apparat qismining ishini tashkil qilish va profilaktika ishlarini bajarish. Sistеmaviy dasturiy ta’minot ikkita tarkibiy qismdan – asosiy (bazaviy) dasturiy taminot va yordamchi(hizmat ko’rsatuvchi) dasturiy ta’minotdan iborat. Asosiy dasturiy ta’minot kompyutеr bilan birgalikda еtkazib bеrilsa, xizmat ko’rsatuvchi dasturiy ta’minot alohida, qo’shimcha tarzda yaratilishi mumkin. Asosiy dasturiy ta’minot (baze software) – bu, kompyutеr ishini ta’minlovchi dasturlarining minimal to’plamidan iborat. Ularga quyidagilar kiradi: opеratsion tizim (OT); tarmoq opеratsion tizimi. Yordamchi(hizmat ko’rsatuvchi) dasturiy ta’minotga asosiy dasturiy ta’minot imkoniyatlarini kеngaytiruvchi va foydalanuvchining ish muhitini (intеrfеysni) qulayroq tashkil etuvchi dasturlar kiradi. Bular tashxis qiluvchi, kompyutеrning ishchanligini oshiruvchi, antivirus, tarmoq ishini ta’minlovchi va boshqa dasturlardir.

Opеratsion tizim (OT). Kompyutеrni yoqilishi bilan ishga tushuvchi ushbu dastur kompyutеrni va uning rеsurslarini (tеzkor xotira, diskdagi o’rinlar va hokazo) boshqaradi, foydalanuvchi bilan muloqotni tashkil etadi, bajarish uchun boshqa dasturlarni (amaliy dasturlarni) ishga tushiradi. Bajaradigan vazifasiga ko’ra OT ni 3 guruhga bo’lish mumkin:  bir vazifali (bir kishi foydalanuvchi);  ko’p vazifali (ko’p kishi foydalanuvchi);  tarmoqli. Bir vazifali OT bir foydalanuvchining har bir aniq paytda aniq bir vazifani bajarishi uchun mo’ljallangan. Bunday OT larning tipik vakili MS DOS dir. Ko’p vazifali OT vaqtni multidastur rejimida taqsimlashda EHM dan jamoa bo’lib foydalanishni ta’minlaydi. Bunday sinf OT larning tipik vakillari: OS/2, Microsoft Windows 95, Microsoft Windows NT va boshqalardir. Tarmoq OT. Local va global tarmoqlarning paydo bo’lishi bilan bog’liq va foydalanuvchining hisoblash tarmoqlari barcha resurslariga kirishini ta’minlash uchun mo’ljallangan. Tarmoqli OT larning tipik vakillari: Novell NetWare, Microsoft Windows NT, Banyan Vines, Solaris va boshqalar. Tarmoqqa ulangan kompyutеrlarni yakkahol va birgalikda ishlashini ta’minlovchi maxsus dasturlar majmuasidan iborat OT- tarmoq opеratsion tizimi dеb ataladi. Ushbu OT, jumladan, tarmoq ichra ma’lumotlarni ayriboshlash, saqlash, qayta ishlash, uzatish kabi hizmatlarni ko’rsatadi. Bajaradigan vazifalaridan qatiy nazar operatsion sistema quyidagi sifatlarga ega bo’ladi: 1. Ishonchlilik. Sistema o’zi boshqatayotgan kompyuter qurilmalari kabi ishonchli bo’lishi kerak. Agar dasturda yoki qurilmada biror xatolik uchrasa, uni sistema topa olishi va bu holatni tuzatishga harakat qilishi, hech bo’lmasa shu xatolik tufayli foydalanuvchi dasturiga yetkaziladigan zararning oldini olishi kerak. 2. Himoyalash . Ixtiyoriy foydalanuvchi o’z ishiga boshqa foydalanuvchilarning ta’sir qilishini hohlamaydi. Shu sababli sistema

foydalanuvchilarni dastur va ma’lumotlarini o’zgalar hatoliklari ta’siridan hamda aralashuvidan himoya qilishi lozim. 3. Samaradorlik. Odatda operatsion sistemaning o’zi EHM ning katta resursini egallaydi. Bu resurslar foydalanuvchi ixtiyoriga berilmaydi. Demak sistemaning o’zi ancha ihcham bo’lishi va EHM ning resurslarini samarali boshqarishi lozim. 4. Qulaylik. Operatsion sistemada ko’p hollarda bir paytda ikki va undan ortiq foydalanuvchi ishlaydi. Ular operatsion sistema orqali turli maqsadli va turli algoritmli masalalarni hal qiladilar. Ravshanki, bunday holda har bir foydalanuvchiga keng qulayliklar yaratilishi talab etiladi. Shu bois, mazkur hususiyat operatsion sistemaning muhim hususiyati hisoblanadi. 5. Bashorat . Operatsion sistema foydalanuvchi so’roviga bashoratchilik bilan javob berishi kerak. Foydalanuvchi buyruqlari sistemada qabul qilingan qoidalar asosida yozilgan bo’lsa, ularning ketma-ketligi qanday bo’lishidan qat’iy nazar natija bir xil bo’lishi kerak. 6. Moslashuvchanlik . Sistema amallari foydalanuvchiga qarab sozlanishi mumkin. Resurslar majmuasi operatsion sistemasamaradorligini oshirish maqsadida ko’paytirilishi yoki kamaytirilishi mumkin. 7. Kengaytiruvchanlik . Evolyusiya jarayonida operatsion sistemaga yangi texnik va dasturiy resurslar qo’shilishi mumkin. 8. Aniqlik . Foydalanuvchi sistema interfeys darajasidan pastda sodir bo’ladigan jarayondan bexabar qolishi mumkin. Shu bilan birga foydalanuvchi sistema haqida qancha bilgisi kelsa, shuncha bilish imkoniyatiga ega bo’lishi kerak. OS foydalanuvchi va amaliy dasturlar uchun kompyutеr qurilmalari bilan qulay muloqotni(intеrfеysni) ta’minlaydi. Asosiy dasturiy ta’minotni qo’shimcha ravishda o’rnatiladigan xizmat ko’rsatuvchi dasturlar to’plami to’ldirib turadi. Bunday dasturlarni ko’pincha utilitlar va drayverlar dеb atashadi.

Drayvеrlar. Ular OS imkoniyatlarini kеngaytiradi. Jumladan, kompyutеrning kiritish – chiqarish qurilmalari (klaviatura, sichqoncha, printеrlar va boshqalar)ni boshqarishda yordam bеradi. Drayvеrlar yordamida kompyutеrga yangi qurilmalarni ulash yoki mavjud qurilmalardan nostandart ravishda foydalanish mumkin. 2-rasm. CD ROM qurilmasi uchun drayverlar majmui. Utilitlar – bu, ma’lumotlarni qayta ishlashda qo’shimcha opеratsiyalarni bajarishga yoki kompyutеrga xizmat ko’rsatishga (tashxis, apparat va dasturiy vositalarni tеstlash, diskdan foydalanishni optimallashtirish va boshqalar) mo’ljallangan dasturlardir. Utilitlar foydalanuvchiga qo’shimcha xizmatlarni (maxsus dasturlarni ishlab chiqishni ta’lab etmaydigan) asosan disklar va faylli tizimlar bo’yicha xizmat ko’rsatish ko’rinishida taqdim etadi. Utilitlarning ba’zi ko’rinishlari:  kompyuter qurilmalarini boshqaruvchi va testdan o’tkazuvchi dasturlar (Arkonik disc direktor, Defrag);  kompyuter qurilmalari imkoniyatlarini o’zgartiruvchi drayver- dasturlar ;

 axborotni zichroq yozishni ta’minlaydigan arxivator-dasturlar (WinRAR, Zip);  kompyuterlar orasida ma’lumot almashishni ta’minlovchi kommunikatsiya dasturlari;  kompyuterning ishiga zarar keltiruvchi dasturlardan himoyalovchi antivirus dasturlar (Nod 32, Eset, Kasperskiy, Avast, Dr Web);  CD larga yozishni ta’minlovchi dasturlar (Nero, Clone CD) va hokazo. Utilitlar ko’pincha quyidagi vazifalarni bajarish imkonini beradi:  disklarga xizmat ko’rsatish (axborotlarni tartibga solish, uni saqlash, to’xtatish va tiklash imkoniyati);  fayl va kataloglarga xizmat ko’rsatish;  arxivlarni yaratish va yangilash;  kompyuter resurslari haqida, diskli makon xususida, dasturlar o’rtasida TXK ni taqsimlash to’g’risida axborot taqdim etish;  turli rejim va formatlarda matnli va boshqa fayllarni ochish;  kompyuterni viruslardan himoya qilish. Yuqoridagi utilitlarning ba’zi turlariga misollar keltiramiz. 1) Arxivator utilit-dasturlar. Ba’zi fayllar kompyuter xotirasidan juda katta joyni band qilib turadi. Bunday xollarda bizda shu faylni ixchamlash extiyoji tug’iladi va bunda bizga arxivatorlar yordamga keladi. Arxivatorlar katta xajmdagi catalog va fayllarni ularning tarkibini o’zgartirmagan xolda ixchamlaydi. Hozirgi kuda arxivatorlarning eng ko’p tarqalgan turlari–WinRAR, WinZip va 7-Ziplar xisoblanadi.

3-rasm. WinRAR arxivatori. 2) Kompyuter xotirasini tekshirish va Defragmentatsiya qiluvchi utilit- dasturlar. Bunday dasturlar xotirani tekshiradi, xotiradagi joydan unumli foydalanishni ta’minlaydi va xotiradagi tarqoq ma’lumotlarni tartiblaydi. Bunday dasturlarga Alcohol 120%, EF Duplicate Files Manager, XPTweaker va DefragDisc larni misol keltirish mumkin. Bular ichida eng soda va ishlatishga qulayi bu WindowsXP operatsion sistemasi tarkibiga kiritlgan Defragmentatsiya diska dasturidir. Bu dasturni yuklash uchun kompyutеrda Пуск  программы  стандартные  служебные  Дефрагментация диска buyruqlar ketma-ketligi bajarilishi kerak. Bu oynaning asosiy elementi turli ranglardan iborat 2 ta yo’lakchalardir. Kerakli disk nomi tanlanib, Дефрагментация tugmasi bosiladi. 1- yo’lakchada diskning defragmentatsiyadan oldingi holati, 2-yo’lakchada esa defragmentatsiya bajarilgandan keying holat aks etadi.

4-rasm. Дефрагментация диска oynasi. 3) CD va DVD disklarga yozish va ularni nusxalovchi utilit-dasturlar. Bunday dasturlarga Clone CD, Nero Burning Rom, CD DVD Diagnostic, Daemon Tools larni misol qilib keltiramiz. Bunday dasturlarning eng keng tarqalgani Nero hisoblanadi. chunki Neroda faylla rni tipiga qarab yozish, RW disklarni qisman va to’la tozalash, disklarni to’gridan to’gri nusxalash, disklarning holatini tekshirish, diskning ustki ko’rinishini bezash kabi asosiy ishlar bilan birgalikda yangi animatsiyalar-kliplar yaratish, tovushli fayllarni taxrirlash va qayta ishlash kabi ko’plab qo’shimcha imkoniyatlar mavjud.

5-rasm. CD va DVD disklarga yozish. Nero bosh oynasi. 6-rasm. Nero Express-diskka yoziluvchi fayl va kataloglarni jamlash oynasi 4) Virusga qarshi himoya utilit-dasturlari hozirgi kunda kompyuterlar uchun eng zarur dasturiy vositalardan biriga aylanib bormoqda. Bunga sabab dunyo bo’ylab kundan-kunga kompyuter viruslarining ko’payib borayotganligidir. Kompyuter virus i ham buzg’unchilik maqsadida yaratilgan kichik dasturdir. Bu dastur boshqa dasturlarga birikib oladi va foydalanuvchi ishiga yordam berish o’rniga uning ishlariga zarar yetkazadi: ma’lumotlarni o’chiradi yoki buzadi, operativ xotirani to’ldirib, kompyuterning ishlashini sekinlashtiradi va hokazo. Viruslarga qarshi kurashish maqsadida yirik dasturchi firmalar tomonidan turli Antivirus dasturlari ishlab chiqilmoqda. Masalan: Dr Web, Nod 32, Kasperskiy va boshqalar.

Antivirus dasturlari ichida Nod 32 foydalanish uchun qulayroqdir. Nod 32 antivirusining boshqa antivirus dasturlaridan ustunlik tomoni shundaki, u operativ xotiradan kamroq joy egallab, kompyuterni ortiqcha zo’riqtirmaydi va shuning uchun kompyuterning ishlash tezligida o’zgarish deyarli sezilmaydi va viruslarni topib, ularni yo’qotish ham ko’p vaqt talab qilmaydi. 7-rasm. Nod 32 2.7 antivirusi bosh oynasi. 5) Kompyuterlar orasidagi kommunikatsiyani ta’minlovchi utilit-dasturlar. Bunday dasturlarning tipik vakili sifatida Windows XP operatsion tizimi tarkibidagi Сетевое окружение dasturidir. Unda local tarmoqqa ulangan kompyuterlar bilan axborot almashish, bir kompyuterdagi fayldan uni ko’chirib olmasdan turib foydalanish va tarmoq uchun yagona bo’lgan qurilmalar (printer, skanyer, faks va b.) dan foydalanish imkoniyatlari mavjud. Shu bilan birgalikda bu dastur orqali tarmoqda yangi ishchi guruh yaratish yoki o’chirish, kompyuterning IP adresini o’rnatish va boshqa protokollarning xossalarini sozlash mumkin.

8-rasm. Сетевое окружение oynasi. Qobiq dasturlari –bu dasturlar operatsion tizim dasturlariga nisbatan kompyuter bilan qulayroq va ko’rgazmali muloqot o’rnatish imkoniyatini beradi. MS DOS operatsion sistemasi bir vaqtlar inson bilan kompyuter o’rtasida vositachi rolini o’ynab, kompyutеr resurslaridan foydalanishni osonlashtirgandi. Lekin o’zi rivojlanish natijasida haddan ziyod ko’p buyruqlar bilan toshib ketdiki, bu foydalanuvchi ishini sustlashtirishga olib keldi. Shunday qilib foydalanuvchi bilan kompyuter o’rtasida yangi vositachi ishlab chiqish extiyoji tug’ildi va natijada operatsion sistemaning qobiq dasturlari yuzaga keldi. Qobiq dastur operatsion sistema boshqaruvida ishga tushiriladigan va shu operatsion sistema bilan ishlashga ko’maklashadigan dasturdir. Eng birinchi qobiq dasturlaridan biri Norton Commander deb nomlanadi. Bu qobiq dasturmashhur amaerikalik dasturchi Piter Norton tomonidan yaratildi va kompyuterdan foydalanuvchilar uchun katta qulayliklar yaratdi. Hozirgi kunda keng tarqalgan

Windows Commander, Total Commander, Far Manager qobiq dasturlari Norton Commander dasturining asosiy ishlash tamoyillarini saqlab qolgan. Qobiq dasturlar asosan quyidagi imkoniyatlarni beradi:  Diskdan kataloglar ro’yhatini to’liq ekranga chiqarish;  Faylllarni qayata nomlash;  Fayllarni o’chirish;  Katalog (papka)larning pog’onalik strukturasini ko’rish;  Bir kataloglardan boshqa kataloglarga o’tish;  Kataloglar hosil qilish;  Katalogni qayta nomlash va o’chirish;  Matnli fayllarni taxrir qilish va boshqalar. Kompyuterlar texnik tomondan mukamallashishi va ularning grafik imkoniyatlarining rivojlanib borishi dasturchilarda grafik interfeysli qobiq dasturlar ishlab chiqarish fikrini uyg’otdi. Bu ishga birinchi bo’lib Microsoft kompaniyasi kirishdi. Bu kompaniya tomonidan 1985-yilda yaratilgan Windows 1.0 grafik qobiq dasturi aytarli afzalliklarga ega emasdi. Unda fayllar ekranda chiroyliroq tasvirlangan edi holos. Ammo bu grafik qobiq dastur keyingi avlodlarining ishlab chiqilishiga turtki bo’ldi. 1987- yilda ishlab chiqilgan Windows 2.0 grafik qobiq dasturida Windows 1.0 grafik qobiq dasturidagi kamchiliklar bartaraf etildi. 1990-yilda ishlab chiqilgan Windows 3.0 dasturi birinchi ommaviy grafik qobiq dasturga aylandi. 1993-yilda bir necha kompyuterlarni bir-biri bilan bog’lab ishlatish imkoniyatini (local tarmoq) beruvchi Windows 3.11 dasturlar tizimi yaratildi. WINDOWS foydalanuvchilar uchun yangi imkoniyatlar berishi sababli uni grafik qobiq emas, grafik muhit deyish qabul qilingan. Quyida Windowsni boshqa qobiq dasturlardan farqlab turadigan ba’zi xususiyatlari keltirilgan: Ko’pvazifalilik. Bir vaqtda bir nechta dasturni ishga tushirish imkoniyati mavjud. Yagona dasturiy interfeys. Windows uchun yaratilgan dasturlar bir-biri bilan shunday aloqadaki, bir dasturda xosil qilingan ma’lumotlarni boshqa dasturga olib o’tish va qayta ishlash mumkin.

Foydalanuvchining yagona interfeysi. Windows uchun yaratilgan barcha dasturlarda foydalanuvchi bilan muloqot deyarli birxil. Shu sababli bunday dasturlarning bittasi bilan ishlashni o’zlashtirib olgan foydalanuvchi boshqasini ham oson o’zlashtirib oladi. Grafik interfeys. Dastur va ma’lumotlar fayllari ekranda o’ziga xos rasmli nishonlar ko’rinishida (piktogramma) tasvirlamadi. Fayllar bilan ishlash “sichqoncha” yordamida amalga oshiriladi. Yagona apparatli- dasturiy interfeys. Windows turli-tuman qurilmalar va dasturlarning mutanosib ishlashini o’z zimmasiga oladi. Hozirgi kunda dunyo bo’yicha eng ommalashib borayotgan qobiq dasturlardan biri– bu Total Commander hisoblanadi. U o’zida ko’plab drayverlar va utilitlarni jamlagani uchun foydalanuvchiga kompyuter resurslaridan unumli foydalanish imkoniyatini beradi. 9-rasm. Total Commander ishchi oynasi. Hozirgi davrda ko’plab OS lar mavjud:  UNIX;  MS DOS;  OS/2;  WINDOWS;  Linux;

 Macintosh; Birinchi shaxsiy kompyutеrlar OT ga ega emas edilar. Kompyutеr tarmoqqa ulanishi bilan protsеssor doimiy xotiraga murojaat etar edi. Ularda murakkab bo’lmagan dasturlash tili, masalan, Bеysik yoki shunga o’xshash tilni qo’llovchi, ya’ni uni tushunib, unda yozilgan dastur bilan ishlay oluvchi maxsus dastur yozilgan bo’lar edi. Ushbu til buyruqlarini o’rganish uchun bir nеcha soat kifoya qilar, so’ngra kompyutеrga uncha murakkab bo’lmagan dasturlarni kiritish va ular bilan ishlash mumkin bo’lar edi. Kompyutеrga magnitofon ulangach, chеt dasturni ham yuklash imkoniyati yaratildi. Buning uchun bitta, LOAD buyrug’i kifoya edi xolos. Kompyutеrga disk yurituvchilar ulanishi bilan OTga bo’lgan zaruriyat paydo bo’ldi. Disk yurituvchi magnitofondan shunisi bilan farq qiladiki, bu qurilmaga erkin murojaat etish mumkin. Diskdagi dasturlarni faqat nomi orqali yuklash imkonini bеruvchi opеratsion tizim ishlab chiqildi va u disk opеratsion tizimi (DOT) dеb nom oldi. DOT nafaqat diskdagi fayllarni yuklash, balki xotiradagi fayllarni diskka yozish, ikkita faylni bitta sеktorga tushishini oldini olish, kеrak bo’lgan paytda fayllarni o’chirib tashlash, fayllarni bir diskdan ikkinchisiga ko’chirish (nusxa olish) kabi ishlarni ham bajara oladi. Umuman olganda, DOT foydalanuvchini alohida qog’ozlarda ko’plab yozuvlarni saqlashdan xalos etdi, disk yurituvchilar bilan ishlashni soddalashtirdi va xatolar sonini sеzilarli darajada kamaytirdi. OT larning kеyingi rivojlanishida apparat ta’minotining rivojlanishi bilan parallеl bordi. Egiluvchan disklar uchun yangi disk yurituvchilar paydo bo’lishi bilan OT lar ham o’zgardi. Qattiq disklarni yaratishi bilan, ularda o’nlab emas, balki yuzlab, hatto minglab fayllarni saqlash imkoniyati yaratildi. Shu sababli fayllar nomida ham anglashmovchiliklar paydo bo’la boshladi. Ana shunda DOTlar ham ancha murakkablashdi. Ularga disklarni kataloglarga bo’luvchi va ushbu kataloglarga xizmat ko’rsatuvchi vositalar (kataloglar orasida fayllarni ko’chirish va nusxa olish, fayllarni saralash va boshqalar) kiritildi. Shunday qilib disklarda faylli struktura paydo bo’ldi, OT esa uni tashkil etish va unga xizmat ko’rsatish vazifasini o’ziga

yukladi. Qattiq disklar yanada katta o’lchamlarga ega bo’lishi bilan OT ularni bir nеchta mantiqiy disklarga bo’lishni ham «o’rganib» oldi. Har bir yangi paydo bo’layotgan OT kompyutеrning tеzkor xotirasidan yanada yaxshi, unumliroq foydalana oladi va yanada quvvatli protsеssorlar bilan ishlay oladi. 1981 yildan 1995 yilgacha IBM PC kompyutеrlarni asosiy opеratsion tizimi MS DOS edi. Shu yillar ichida u MS DOS 22 vеrsiyasigacha bo’lgan rivojlanish bosqichni bosib o’tdi. MS DOS foydalanuvchi bilan kompyutеrning apparat ta’minoti o’rtasidagi «vositachi» bo’lib xizmat qiladi. Shuning bilan birga u insonga qaraganda kompyutеrga yaqinroqdir. Kompyutеrning ta’mirlash va unga xizmat ko’rsatish bo’yicha ko’pgina ishlar ham MS DOS da bajariladi. WINDOWS 95, WINDOWS NT, WINDOWS 98 lar grafik intеrfеysli OTlar hisoblanadi, chunki ular foydalanuvchi bilan grafik tasvirlar (yorliqlar, bеlgilar) yordamida muloqot qilish imkonini bеradilar. Windows operatsion sistemasi. Microsoft Windows operatsion tizimlari tarixi 1983-yilda Microsoft Windows grafik muhitidan boshlandi. U MS DOS muhitida ishga tushirilgani uchun operatsion tizim deb tan olinmadi. Nixoyat 1995-yilning sentabr oyida IBM PC kompyuterlari uchun ishlab chiqilgan WINDOWS 95 birinchi grafik operatsion tizim bo’ldi. mazkur sistemaning boshqalardan farqli tomoni shundaki, uning yordamida bir vaqtda ham matnli, ham grafikli, ham xisob-kitobli, ham turli boshqaruv dasturlarini ishlatish imkoniyati mavjud. Shu bois uni gohida integrallashgan sistema deb ham ataydilar. Windows dasturining o’zi qisqa vaqt ichida ko’p variantda ishlab chiqarildi. Kompyuterlarning jadallik bilan rivojlanishi va OS larga qo’yiladigan talabning ortib borishi 1999-yil oxiriga kelib Windows 2000 operatsion sistemasining ishlab chiqarilishiga olib keldi. 2001-yilda ishlab chiqarilgan Windows XP operatsion tizimi avvalgilardan keskin farq qiladi. U o’zida juda ko’p qurilmalarining drayverlarini jamlagan edi. Windows Operatsion sistemasining rivojlanish tarixi quyidagi jadvalda qisqacha keltirilgan. Yil Ro’y bergan xodisa

1983 1983-yilning noyabrida Microsoft Windows sotuvga chiqarilgan va har bir OS paketi $100 dan sotilgan 1985 1985-yilning noyabrida Microsoft Windows 1.0 sotuvga chiqarilgan va har bir OS paketi $100 dan sotilgan 1987 1987-yilning 9-dekabrida Microsoft Windows 2.0 sotuvga chiqarilgan va har bir OS paketi $100 dan sotilgan 1988 1988-yilning iyunida Microsoft Windows/286 yoki Windows 286 sotuvga chiqarilgan va har bir OS paketi $100 dan sotilgan 1990 1990-yilning may oyida Microsoft Windows 3.0 sotuvga chiqarilgan. Microsoft Windows 3.0 to’liq versiyasi $149.95 va eski OS asosida yangilash $79.95 deb baxolangan. 1991 1991-yili Windows 3.0a (ya’ni Microsoft Windows 3.0 multimediali qismi) sotuvda bo’lgan. 1992 1992-yilning aprel oyida Microsoft Windows 3.1 sotuvga chiqarilgan va birinchi ikki oyning o’zida 1 million nusxada sotilgan 1993 1993-yilning avgustida Microsoft Windows NT 3.1 sotuvga chiqarilgan. 1993 Bu yilga kelib litsenzion Microsoft Windows foydalanuvchilar soni 25 millionga ortgan. 1994 1994-yilning sentabrida Microsoft Windows NT 3.5 sotuvga chiqarilgan. 1995 1995-yilning iyun oyida Microsoft Windows NT 3.51 sotuvga chiqarilgan. 1995 1995-yil avgust oyida Operatsion tizim tarihida katta burilish qilgan Microsoft Windows 95 sotuvga chiqarilgan. 4 kun ichida bu OS ning 1 million nushasi sotilgan. 1996 1996-yilning avgustida Microsoft Windows NT 4.0 sotuvga chiqarilgan. 1996 1996-yilning noyabrida Microsoft Windows СE 1.0 sotuvga chiqarilgan. 1997 1997-yilning noyabrida Microsoft Windows СE 2.0 sotuvga chiqarilgan. 1998 1998-yilning iyun oyida Microsoft Windows 98 sotuvga chiqarilgan. 1998 1998-yilning iyulida Microsoft Windows СE 2.1 sotuvga chiqarilgan. 1999 1999-yilning 5-mayida Microsoft Windows 98 SE (Second edition, ikkinchi nashri) sotuvga chiqarilgan 1999 1999-yili Microsoft Windows СE 3.0 taqdimoti bo’lib o’tgan. 2000 2000 yilning fevralida Microsoft Windows 2000 sotuvga chiqarilgan. 2000 2000 yilning iyunida Microsoft Windows ME (Millenium) sotuvga chiqarilagan. 2001 2001 yilning 25 oktabrida Microsoft Windows XP sotuvga chiqarilgan

2003 2003 yilning 28 martida Microsoft Windows Server 2003 sotuvga chiqarilgan 2006 Microsoft kompaniyasi “Longhorn” deb nomlanuvchi Windows Vista operatsion sistemasi sotuvga chiqarildi. 2009 2009 yilda Microsoft tomonidan Windows 7 Seven sistemasi sotuvga chiqarildi. Amaliy dasturiy ta’minot. Microsoft Officce 2003 dasturlar paketi. Kompyuter grafikasi. Komyuterning dasturiy ta’minoti orasida eng ko’p qo’llaniladigani amaliy dasturiy ta’minot (ADT) dir. Bunga asosiy sabab ─ kompyuterlardan inson faoliyatining barcha sohalarida keng foydalanishi, turli predmet sohalarida avtomatlashtirilgan tizimlarning yaratilishi va qo’llanilishidir. Amaliy dasturiy ta’minotni quyidagicha tasniflash mumkin. Muammoga yo’naltirilgan ADT ga quyidagilar kiradi:  bugalteriya uchun DT;  personalni boshqarish DT;  jarayonlarni boshqarish DT;  bank axborot tizimlari va boshqalar. Umumiy maqsadli ADT ─ soha mutaxassisi bo’lgan foydalanuvchi axborot texnologiyasini qo’llaganda uning ishiga yordam beruvchi ko’plab dasturlarni o’z ichiga oladi. Bular:  kompyuterlarda ma’lumotlar bazasini tashkil etish va saqlashni ta’minlovchi ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari (MBBT);  matnli hujjatlarni avtomatik ravishda bichimlashtiruvchi, ularni tegishli holatda rasmiylashtiruvchi va chop etuvchi matn muxarrirlari;  grafik muxarrirlar;  hisoblashlar uchun qulay muhitni ta’minlovchi elektron jadvallar;  taqdimot qilish vositalari, ayni tasvirlar hosil qilish, ularni ekranda namoyish etish, slaydlar, animatsiya, filmlar tayyorlashga mo’ljallangan maxsus dasturlar.

Umumiy maqsadli ADT ga yorqin misoli qilib Microsoft kompaniyasining Microsoft Office dasturlar paketini misol qilib keltirish mumkin. Chunki bu dasturlar paketi Microsoft tomonidan Windows muhitiga moslab chiqarilgan va u o’zida kundalik xayotda kerak bo’ladigan mukammal dasturlarni jamlagan. Windows OS rivojlanishi barobarida Office dasturlar paketi ham unga mos rivojlanib bordi. Microsoft Office dasturlar paketining rivojlanishi qisqacha quyidagi jadvalda keltirilgan. Microsoft Office versiyasi Tarkibidagi dasturlar soni Ishlab chiqarilgan yili Microsoft Office 95 3 1995 Microsoft Office 97 4 1997 Microsoft Office 2000 5 2000 Microsoft Office XP 5 2001 Microsoft Office 2003 7 2003 Microsoft Office 2007 9 2006 Microsoft Office 2010 9 2009 Microsoft Office paketi Microsoft Office 2003 gacha imkoniyatlari ortib, tarkibiga yangi dasturlar qo’shilib borsada o’z ko’rinishini o’zgartirmagan edi. Ammo 2006-yil sotuvga chiqarilgan Microsoft Office 2007 paketi o’zidan avvalgi avlodlarning barcha buyruqlari va imkoniyatlarini saqlab qolgan bo’lsada, ko’rinishi oldingi versiyalardan tubdan farq qilar edi. Bu farqni quyidagi 10– rasmdan sezish mumkin.

10-rasm. Microsoft Office 2003 va Microsoft Office 2007 ko’rinishlari Microsoft Office 2007 dizayn va imkoniyatlar jixatdan oldingi versiyalarni ortda qoldirgan bo’lsada, ko’pchilik foydalanuvchilar xanuzgacha Microsoft Office 2003 ni ma’qul ko’rishmoqda. Quyida Microsoft Office 2003 dasturlar paketining aosiy dasturlari vazifalari bilan qisqacha tushuntirib o’tilgan.  Microsoft Office Word 2003. Butun dunyoda birinchi deb tan olingan matn muharriri. Asosan matn, jadval va tasvir ko’rinishdagi materiallarni o’zida jamlagan xujjatlarni yaratish, o’zgartirish, saqlash, taxrirlash, bezash va chop etish kabi ko’plab amallarni bajarishga xizmat qiluvchi dastur. Microsoft Offise Word 2003 dasturi yordamida sodda xat yoki faks matnini tayyorlashdan boshlab, murakkab xisobot va ilmiy asarlarni ham tayyorlash imkoniyati mavjud. Microsoft Office Word 2003 da tayyorlangan maxsulat xujjat deb yuritiladi. 11-rasm. Microsoft Office Word 2003 ishchi oynasi.

 Microsoft Office Excel 2003. Oddiy jadval yaratishdan tortib, murakkab xisob kitob ishlarini amalga oshirish, muhandislik masalari yechimini topish, statistik ma’lumotlarni taxlil etish, turli matematik funksiyalarni xisoblash va turli ko’rinishdagi diagrammalarni xosil qilish imkoniyatini foydalanuvchiga taqdim etuvchi dastur. Microsoft Office Excel 2003 da tayyorlanayotgan maxsulot ishchi 12-rasm. Microsoft Office Excel 2003 ishchi kitobi kitob deb yuritiladi va uning asosiy elementi yacheyka (katak) xisoblanadi. Xar bir ishchi kitob bir nechta saxifalardan iborat va o’z o’rnida xar bir saxifa lotin bosh xarflari birikmasi bilan nomlangan 256 ta ustun va sonlar bilan tartiblangan 65536 ta satrdan iborat. Bitta saxifada jami 16 777 216 ta yacheyka bor.  Microsoft Office PowerPoint 2003. Xar xil namoish, taqdimot va ko’rgazmali electron darslik tayyorlash uchun eng qulay, ommabop, kuchli jixozlangan mukammal dasturlardan biri. Ushbu dastur Microsoft Offise 2003 dasturlari paketiga kiruvchi boshqa dasturlar bilan integrallashgani (birgalikda ishlay olishi) tufayli ular o’rtasidagi ma’lumot almashinuvi ham oson amalga oshadi va bu foydalanuvchiga qator qulayliklar yaratadi. PowerPoint 2003 ning asosiy elementi slayd xisoblanadi. Foydalanuvchi o’z tasviri va namoish harakatlarini slaydlarda bajaradi.

13-rasm. Microsoft Offise PowerPoint 2003 ishchi muhiti.

 Microsoft Offise Acces 2003 . Ma’lumnotlar omborini boshqarish uchun eng qulay MOBT lardan biri. Bu dasturning qulayligi shundaki, unda barcha ishlar SQL yoki Delphi dagidek dasturlash orqali emas, balki instrumental yo’l bilan bajariladi. Bu esa dasturlashni tushunmaydigan odamga ham MO bilan ishlash imkoniyatini beradi. Acces 2003 ma’lumotlar jadval ko’rinishda ifodalanadi. Jadval ustunlari maydonlar , satrlari esa yozuvlar deb yuritiladi. Accesdan chiqib ketmasdan turib yaratilgan ma’lumotlar ombori uchun formalar va zaproslar yaratish mumkin. 14-rasm. Microsoft Office Acces 2003 ishchi muhiti Shuningdek Microsoft Office 2003 paketiga electron pochta bilan ishlovchi Microsoft Office Outlook 2003, harxil turdagi formali xujjatlar, blankalar bilan ishlovchi Microsoft Office InfoPath 2003 va qog’ozlarni bezash uchun ishlatiladigan Microsoft Office Publisher 2003 dasturlari ham kiritilgan.

Ofis ADT idora faoliyatini tashkiliy boshqarishni ta’minlovchi dasturlarni o’z ichiga oladi. Ularga quyidagilar kiradi:  rejalovchi yoki organayzerlar, ya’ni ish vaqtini rejalashtiruvchi, uchrashuvlar bayonnomalarini, jadvallarni tuzuvchi, telefon va yozuv kitoblarini olib boruvchi dasturlar;  tarjimon dasturlar, ya’ni berilgan boshlang’ich matnni ko’rsatilgan tilga tarjima qilishga mo’ljallangan dasturlar;  skaner yordamida o’qilgan axborotni tanib oluvchi va matnli ifodaga binoan o’zgartiruvchi dasturiy vositalar;  tarmoqdagi uzoq masofada joylashgan abonent bilan foydalanuvchi orasidagi o’zaro muloqotni tashkil etuvchi kommunikatsion dasturlar. Kichik nashriyot tizimlari “kompyuterli nashriyot faoliyati” axborot texnologiyasini ta’minlaydi, matnni bichim solish va tahrirlash, avtomatik ravishda betlarga ajratish, xat boshlarini yaratish, rangli grafikani matn orasiga qo’yish va hokazolarni bajaradi. Multimedia dasturiy vositalari dasturiy mahsulotlarning nisbatan yangi sinfi hisoblanadi. U ma’lumotlarni qayta ishlash muhitining o’zgarishi, lazerli disklarning paydo bo’lishi, ma’lumotlarning tarmoqli texnalogiyasining rivojlanishi natijasida shakllandi. Sun’iy intellekt tizimlari . Bu sohadagi izlanishlarni to’rt yo’nalishga bo’lish mumkin:  ijodiy jarayonlarni imitatsiya qiluvchi tizimlar. Ushbu yo’nalish kompyuterda o’yinlarni (shaxmat, shashka va h.k) avtomatik tarjima qilishni va boshqalarni amalga oshiradigan dasturiy ta’minotni yaratish bilan shug’ullanadi.  Bilimlarga asoslangan intelektual tizimlar. Shu tufayli sun’iy intellekt tizimlarini ma’lum va kichik sohalarning eksperti sifatida tan olinishi va qo’llanishi mumkin.  EHM larning yangi arxitekturasini yaratish. Bu yo’nalish sun’iy tafakkur mashinalari (beshinchi avlod EHM lari)ni yaratish muammolarini o’rganadi.

 Intelektual robotlar. Bu yo’nalish oldindan qo’yilgan manzil va maqsadga erisha oladigan intellektual robotlar avlodini yaratish muammolari bilan shug’ullanadi. Kompyuter grafikasi – bu chizma, tasvir, namoish, illyustratsiya ko’rinishdagi axborotlarni yaratish va ularni taxrir qilish uchun mo’ljallangan amaliy dasturlar paketidir. Hozirgi kunda kompyuter grafikasi quyidagi 3 turga ajratiladi: 1. Rastrli grafika. 2. Vektorli grafika. 3. Fraktal grafika. Rastrli grafikada tasvirlar nuqta (piksellar) ketma-ketligi asosida xosil qilinadi. Rastrli garafikani asosiy elementi nuqtadan iborat bo’ladi. Chizilgan tasvirlar esa nuqtalarni ketma-ket joylashtirish orqali xosil qilinadi. Nuqtalar soni qanchalik zich bo’lsa, tasvir shunchalik tiniq va go’zal bo’ladi. Rastrli grafikani asosiy kamchiligi bu tasvirni kattalashtirishda uning sifati buzilishidir. Chunki tasvir kattalashganda uni xosil qilgan nuqtalar orasidagi masofa xam ortadi. Rastrli grafikaga Adobe Photoshop dasturini misol qilib ko’rsatishimiz mumkin. Bu dastur mukammal darajada tuzilgan bo’lib, yildan-yilga takomillashib bormoqda. 15-rasm. Adobe Photoshop dasturi asosiy oynasi. Vektorli grafikada tasvirlarni yaratishda nuqtaga nisbatan umumiyroq bo’lgan chiziqlardan foydalaniladi. Vektorli grafikada ixtiyoriy tasvir chiziqlardan tashkil topadi va oddiy chiziqlardan murakkablari xosil qilinadi. Bu grafikada yaratilgan tasvirlarni xajmi kattalashtirilganida ham tasvirning ko’rinishiga hech qanday ta’sir

qilmaydi. Vektorli grafikaga yaqqol misol qilib Adobe Illustrator, Macromedia Frrehand va Corel Draw dasturlar paketini misol qilib keltirishimiz mumkin. Corel Draw paketi o’z ichiga quyidagi dasturlarni jamlagan: 1. Corel Draw –vektorli tasvirlar va illyustratsiyalar bilan ishlovchi dastur 2. Corel Photo-Paint-nuqtali tasvirlar ustida ishlovchi, taxrirlovchi dastur bo’lib, skanyer vositasida tayyorlangan rasmlarni yuqori sifatli filtrlash kabi ishlarni bajaruvchi kuchli vosita hisoblanadi. 3. Corel Capture–kompyuter ekranidagi tasvirlardan nusxa oluvchi dastur. 16-rasm. Corel Draw X3 dasturi oynasi.

17-rasm. Corel Capture X3 oynasi. Fraktal grafika bu–tasvirni chizish yoki jixozlash emas, balki uni dasturlashdir, ya’ni bunda tasvirlar formulalar yordamida kiritiladi. Fractal grafika odatda o’yin dasturlari yaratishda yoki badiiy kompozitsiyalarni yaratishda qo’llaniladi. (AutoCad, ArchiCad).

Dasturlash tеxnologiyasining uskunaviy vositalari. Dasturlash tillari . Dasturlash t е xnologiyasining uskunaviy vositalari - yangi dasturlarni ishlab chiqish jarayonida qo’llaniladigan maxsus dasturlar majmuasidan iborat vositalardir. Bu vositalar dasturchining uskunaviy vositalari bo’lib hizmat qiladi, ya’ni ular dasturlarni ishlab chiqish(shu jumladan avtomatik ravishda ham), saqlash va joriy etishga mo’ljallangan. Hozirgi paytda dasturlash t е xnologiyasining uskunaviy vositalarini yaratish bilan bog’liq yo’nalish t е z sur’atlar bilan rivojlanmoqda. Bunday uskunaviy vositalar dasturlar yaratish va sozlash uchun quvvatli va qulay vositalarni tashkil etadi. Ularga dasturlar yaratish vositalari va Case – t е xnologiyalar kiradi. Dasturlar yaratish vositalari. Ushbu vositalar dasturlar yaratishda ayrim ishlarni avtomatik ravishda bajarishni ta’minlovchi dasturiy tizimlarni o’z ichiga oladi. Ularga quyidagilar kiradi: - Kompilyator va intеrprеtatorlar; - Dasturlar bibliotеkasi; - Turli yordamchi dasturlar. Kompilyator dasturlash tilidagi dasturni mashina kodidagi dasturga aylantirib b е radi. Int е rpr е tator yuqori darajadagi dasturlash tilida yozilgan dasturni b е vosita bajarilishini ham ta’minlaydi. Dasturlar bibliot е kasi oldindan tayyorlangan dasturlar to’plamidan iborat. Dasturlar yaratish vositalariga Makroass е mbl е r MASM, Visual Cutt for Windows Professional Edition kompilyatori, Visual Basic for Windows va boshqalar kiradi. CASE-t е xnologiyasi informatikaning hozirgi paytda eng t е zkor rivojlanayotgan sohalaridan biridir. CASE-Computer Aided Sistem Engineering –axborotlar tizimini avtomatlashtirilgan usulda loyihalash d е gani bo’lib, CASE-t е xnologiyasi turli mutaxassislar, jumladan tizimli tahlilchilar, loyihachilar va dasturchilar ishtirok

etadigan ko’pchilikning qatnashishi talab etiladigan axborot tizimlarini yaratishda qo’llaniladi. Case-t е xnologiyalari vositalari nisbatan yangi, 80 yillar oxirida shakllangan yo’nalishdir. Ulardan k е ng ko’lamda foydalanish qimmatliligi tufayli ch е garalangandir. Case-t е xnologiyasi – murakkab dasturiy tizimlarni tahlil etish, loyihalash, ishlab chiqarish va kuzatib turish t е xnologik jarayonini avtomatlashtiruvchi dasturiy ta’minotdir. Case-t е xnologiyasining asosiy yutug’i – kompyut е rlarni mahalliy tarmog’ida ishlayotgan mutaxassislarni birgalikda, hamkorlikda loyiha ustida ishlashini tashkil eta olishi, loyihaning ixtiyoriy fragm е ntini eksport – import qila olishligi va loyihani tashkiliy boshqara bilishligidadir. Hozirgi kunda dasturlash olamining katta qismini turli matematik paketlar (MathCAD, Matlab, Maple, Stadia) va obyektga mo’ljallangan zamonaviy dasturlash tillari (Borland Delphi, Borland C++, Visual Basic av b.) egallab turibdi. Bu dasturlarning ba’zilari bilan tanishib chiqamiz. MathCAD MathCAD matematik paketi berilgan matematik modellarning yechimlarini sonli yoki simvolli ifodalash hamda shu simvollarni grafik ko’rinish (visuallashtirish) shaklida berish va shu asosida animatsiyalar qurish imkoniyatini beradi. MathCAD ning oson interfeysi, boy xamda sodda dasturlash tili uni muhandislar, ilmiy hodimlar orasida keng tarqalishiga va o’quv jarayonida keng qo’llanilishiga sabab bo’ldi. MatLab MatLab dasturi MatLab firmasi tomonidan ishlab chiqilgan bo’lib, u o’zining tengdoshlari ichida yuqori baxolanadi. Bunga sabab, unda barcha amallar asosan massiv sifatida qaraladi. Bu esa masalaning yuqori aniqlik bilan ishlanishiga olib keladi. Bu dastur yordamida MathCAD dasturida bajarish mumkin bo’lgan deyarli barcha amallarni bajarish (matematik hisoblash, algoritmlarni tuzish, modellash, ma’lumotlarning taxlili, ilmiy va muhandislik grafikasi, dasturiy vositalarni ishlab chiqish) mumkin.

Maple. Maple dasturi o’zining tengdoshlari ichida eng birinchi ishlab chiqilgan dastur sanaladi. Shunga qaramasdan, bazi bir sabablarga ko’ra bu dasturning yangi versiyalari chiqarilmay qo’ydi. Faqat bu dasturning ba’zi ishqibozlari ora-orada uning qayta ishlangan nusxalarini ishlab chiqishmoqda. Bu dasturdan foydalanish ancha noqulay, bunga sabab uning faqat DOS muhitida ishlashidir. Boshqa tarafdan esa bu dasturdan boshlang’ich ma’lumotlardan biri sifatida foydalanish mumkin. 18-rasm. Maple dasturi ishchi oynasi STADIA STADIA dasturi yordamida statistik ma’lumotlarni qayta ishlash, 2 va 3 o’lchovli grafik tasvirlarni tayyorlash mumkin. Eng asosiysi bu dastur 12 yil ichida dunyoning 190 ta davlatida, 160 dan ortiq universitetida qo’llanib kelinmoqda. Zamonaviy dasturlash tillari va obyektga mo’ljallangan texnologiyalar. Hisoblash texnikasining keskin rivojlanishi “tezda ishlab chiqiluvchi” dasturiy ta’minotlarning yaratilishiga olib keldi. Bular qatoriga Borland Delphi va Microsoft

Visual Basic dasturlash tillarini misol keltirish mumkin. Tezda ishlab chiqiluvchi (RAD-tizim, Rapid Application development –dasturlarni tezda ishlab chiqish) muhitining asosiy vazifasi dasturlashda ishlatiladigan murakkab kodlar ketma-ketligi dasturchi tomonidan emas, aksincha, dasturning o’zi tomonidan ishlab chiqilishiga, foydalanuvchi faqat obyektlarni o’zgartirishga mo’ljallangan. Bu tizim yordamida dasturni tuzish ancha qulay va osondir. Obyektli dasturlash deganda, dasturlash vositalarining turli vositalari (komponentlar, obyektlar) yordamida ularni tartiblash, ketma-ketlikni hosil qilish va mos kodlarni ketma-ket yozish orqali tuzilgan dasturlar tushuniladi. Shunday dasturlash tillaridan biri Borland Delphiga to’xtalib o’taylik. Delphi 7 dasturlash tili– bu dasturlarni qayta ishlash muhiti bo’lib, 32- razryadli Windows OS da ishlaydi. Unda obyektli dasturlash tili bo’lgan Object Paskal mujassamlashgan. Delphi visual loyihalar, turli holat protseduralarini qayta ishlash va dasturlarni qayta ishlashda vaqtdan yutish hamda boshqalarni o’z ichiga oladi. Delphini ishga tushirganimizda uning buyruqlar menyusi, buyruq tugmachalari, komponentlar palitrasi, obyekt inspector, forma va uning ortida taxrirlagish darchalari joy olgan bo’lib, deyarli ekranni to’ldirib turadi. 19-rasm. Delphi 7 dasturlash muhiti.

Xulosa. Yuqoridagilardan shu narsa ma’lum bo’ladiki, xatto eng mukammal qurilmalarga ega kompyuter ham dasturiy ta’minotsiz oddiy “temir” dan boshqa narsa emas. Bu “temir” ni zamonaviy axborot texnologiyasiga aylantirish va ulardan unumli foydalanish esa o’z navbatida foydalanuvchi, ya’ni insonga bog’liq. Xar bir foydalanuvchi kompyuterdan nima maqsadda foydalanishiga qarab o’ziga kerakli dasturlarni tanlashi mumkin. Dasturiy ta’minot xaqida ozgina bo’lsada tushunchaga ega bo’lmagan foydalanuvchi hech qachon kompyuterdan to’laqonli foydalana olmaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. S.K.Ro’zimov. Kompyuter savodxonligi. Tosh. “Fan” 2006-yil 2. M.Aripov va boshqalar. Axborot texnologiyalari. Tosh. “Noshir”. 2009-yil 3. M.Aripov va boshqalar. Informatika. Informatsion texnologiyalar. Tosh. 2001-yil. 4. A. Abduqodirov, B. Boltayev va boshqalar. Informatika va hisoblash texnikasi asoslari. UO’T maktablarining 8-sinfi uchun darslik. Tosh. “O’qituvchi” 2006-yil 5. A.A.Gladkiy, A.A.Chirtik. Excel. Tryuki i effekti. Sankt-Petrerburg. “Piter” 2006 6. Viktor Pasko. Vash noutbuk. Sankt-Petrerburg. “Piter” 2006 7. http://natahaus.ru/ 8. http://almath.ru/ 9. http://www.guidebookgallery.org/ 10. http://www.computerhope.com/ 11. http://en.wikipedia.org/ 12. http://www.microsoft.com/ 13. http://300.piter.com/ 14. U. Yo’ldoshev, R.Boqiyev, F.Zokirova Axborot texnologiyalari . Toshkent

O'xshashlar

Dasturiy ta’minot o’rnatilishini amaliy tasvirlash

Tizimli dasturiy ta’minot. Operasion tizimlar

Dasturiy ta’minot va operatsion tizim tarkiblarini o’rganish

Amaliy dasturiy ta’minot. Amaliy dasturlar paketi bilan ishlash

Dasturiy marshrutlash