Elektron ta’limni boshqarish tizimlari - Informatika va AT - Referatlar

Elektron ta’limni boshqarish tizimlari

Yuklangan vaqt:

25.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1350 KB

Ko'chirib olish

Elektron ta’limni boshqarish tizimlari Reja: 1. Masofaviy ta’lim va uni boshqarish tizimlari. 2. Masofaviy o’qitishning nazariy va didaktik asoslari. 3. Masofaviy ta’lim modellari. 4. O’quv muassasasida masofaviy ta’lim elementlarini shakllantirishga quyiladigan talablar. 5. Masofaviy ta’limni amalga oshirish bosqichlari. 6. Ta’limda qo’llaniladigan erkin va ochiq kodli dasturiy ta’minotlar tahlili. 7. Ommaviy on-line ochiq kurslar. 8. Moodle tizimining yaratilishi. 9. Virtual ta’limni boshqaruvchi tizimlarning funksiyalari va Moodle tizimining asosiy husussiyatlari. 10. Moodle platformasining masofaviy ta’limni boshqarish imkoniyatlari va funksiyalari. 11. Moodle tizimidagi o’qitish modullari. 12.Scorm yoki AISS standart paketlari. 13. Moodle o’quv kursiga quyiladigan resurs va elementlar.

Internet manzillari, qaydnomalari. Internet xizmatlari. Kerakli ma’lumotlarni Internetda izlash va ularni olish yo’llari. Internet tarixi Internet tarixini asrimizning 60 yillarida AQSH mudofaa vazirligida hisoblash tarmog’ining – ARPAnet ning paydo bo’lishi bilan bog’lashimiz mumkin. Bu tarmoq urush vaqtida harbiy operatsiyalarni hamda mamlakatni boshqarish uchun mo’ljallangan bo’lib, uning asosiy konsepsiyasi quyidagidan iborat: Tarmoqdagi har bir kompyuter bir – biridan mustaqil ravishda muloqatda bo’ladi, ular orasidagi aloqa mutlaqo ishonchsiz bo’lib, xoxlagan paytda buzilishi mumkin. (Misol uchun, bombordimon qilinganda). Bunda, birinchidan, butun bir tarmoqning ish qobiliyati saqlanib qoladi, ikkinchidan esa, sog’ qolgan kompyuter boshqa butun qolgan aloqa kanallari orqali tarmoqqa ulanishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, tarmoqning hamma uzellari bir – biridan ma’lum darajada mustaqil ishlashi kerak. SHunday qilib, Internet ning asosiy prinsipi – bu tarmoqdagi har bir uzel (kompyuter)ning shu uzel bilan bevosita bog’liq bo’lmagan tarmoq qismlaridagi buzilishlardan hamda nuqsonlardan mustaqilligidir. Foydalanuvchining nuqtai nazaridan qaraganda, zamonaviy tarmoq – bu birbiri bilan aloqa kanallari orqali ulangan yirik uzellarning to’plamidan iborat. Har bir uzel – ko’pincha UNIX operatsion sistemasi boshqaruvi ostida ishlovchi,

bir yoki bir nechta qudratli server-kompyuterlardir. Ko’pincha bu kompyuterlarni bosh kompyuter yoki xost kompyuter (anglizcha “xost”– xo’jayin) deb atashadi. Bu uzelni uning egasi bo’lmish provayder deb ataluvchi tashkilot boshqaradi (ingl. “Provide”– ta’minlamoq so’zidan olingan). Ko’p hollarda alohida olingan tarmoqning nomi – bu uning provayderining nomi. Provayderlar ma’lum bir turdagi xizmatlar bilan ta’minlaydilar. Rossiyadagi ko’p taniqli provayderlardan biriga: GlasNet ni, Relkomni, Demosni, Sovam Teleport ni kiritishimiz mumkin. CHet eldagi eng yirik provayderlar bu– CompuServe va Amerika – Online hisoblanadi. Provayderlarning darajasi, ixtisosligi va boshqa omillariga qarab, kompaniyalarning xizmat turlari va xizmat xaqlari farqlanadi. Shunday qilib Internet ga ulanish degani bu: • Modemga ega bo’lish va kompyuterga uni ulash; • Provayder bilan shartnoma tuzib, u bilan telefon tarmog’i yoki alohida boshqa aloqa kanali orqali muloqot o’rnatish demakdir; Bayonnomalar. Internet tarmog’iga turli xil apparat platformalarida, ma’lumotlar formatlarida, har xil operatsion sistemalar boshqaruvi ostida ishlovchi millionlab kompterlar va kompyuterlar tarmoqlari kiradi. Biroq hamma kompyuterlar axborot almashish paytida ma’lumotni shakllantirish va uzatishning yagona kelishuvidan (bayonnomalardan) foydalanishlari kerak (YA’ni yagona “interfeysdan”). Bayonnoma – bu tarmoq abonentlari o’rtasidagi axborot almashinuvi usullari xamda Internet malumotlarini shakllantirish qonun qoidalari va formatlari to’g’risidagi kelishuvlar to’plamidan iborat. Internet bayonnomalarining ikki xil turini ajratish mumkin: • Bazisli bayonnomalar. Bu bayonnomalar komyuterlar o’rtasidagi ixtiyoriy turdagi elektron axborotlarning fizik uzatilishiga javob beradi (IP va TCP). Bu bayonnomalar bir – biri bilan kuchli bog’liq bo’lganligi uchun, ularni ko’pincha “TCP/ IP bayonnomasi” deb ham atashadi. • Amaliy bayonnomalar. Bu bayonnomalar Internet ning ixtisoslashgan xizmatlarining ishlashini nazorat qiladi (ta’minlaydi). Masalan: NTTR

bayonnomasi (giper matnli ma’lumotlarni uzatish), FTP bayonnomasi (fayllarni uzatish), elektron pochta bayonnomalari va boshqalar. Amaliy bayonnomalar bazisli bayonnomalar “ustida” joylashadi, agar TCP/IP o’rnatilmagan bo’lsa, sizning kompyuteringiz tarmoqda ishlay olmaydi. Biroq, ntern bayonnomalarning ma’lum bir qismi kompyuteringizda bo’lmasligi mumkin. Internet manzillari. Internet ga ulangan har bir kompyuter o’zining fizik adresiga (IP adresiga) ega bo’lib, bu adres har birining diapozoni noldan 255 (to’rt bayt) gacha bo’lgan, nuqta bilan ajratilgan to’rtta o’nli sondan iborat bo’lishi kerak. Bu adreslardan foydalanish ancha noqulay bo’lganligi uchun, Internet da har bir fizik adresga ma’noga ega bo’lgan, nuqta bilan ajratilgan simvolik (domenli) adres qo’yish qabul qilingan, masalan: www.glassnet.ru ftp.elvis.ru Simvolik adres 2 – 4 so’zdan iborat bo’lib, uning har bir so’zi domen deb ataladi. Adreslarning o’ng tomonidan domen mamlakat yoki tashkilot turini anglatadi. Masalan: UK – Buyuk Britaniya, RU (SU) – Rossiya, DE – Germaniya, COM – bu tijorat tashkilotlari, EDU – o’quv tashkilotlari, GOV – hukumat tashkilotlari va boshqalar.

Keyingi domen provayder uzelning nomini anglatadi, ayrim hollarda uning yoniga shu uzelning tarmoq ostini bildiruvchi domenlar paydo bo’ladi. (Masalan: com, edu, gov, int, mil, net, org). Eng chapki domen – shu uzelning serverining yoki kompyuterining nomi. YUqorida keltirilgan misollarda www.glassnet.ru bu Rossiya Glassnet uzelining Web – serveri, ftp.elvis.ru - Rossiyaning “Elvis+” uzelining FTP – serveri. Simvolik adreslarni kompyuterga tushunarli bo’lgan fizik adresga aylantirish uchun Internet da DNS (Domain Name System) nomli maxsus xizmat turi tashkil

etilgan. Tarmoq uzelidagi DNS ning maxsus serverlari ma’lumotlar bazasidan simvolik ismlarni chiqarib olib ularni fizik adreslar bilan almashtiradi. TCP / IP bayonnomasi. SHunday qilib, tarmoqdagi har bir kompyuter fizik yoki simvolik adres bilan ifodalanilishi mumkin. SHu bilan bog’liq sizda quyidagi savol paydo bo’lishi mumkin: Qanday qilib Rossiyadagi N1 raqamli kompyuter bilan Amerikadagi N2 kompyuteri bilan axborot almashinuvini tashkil etish mumkin? Ular o’rtasidagi, yani kompyuterlar orasidagi aloqani telefon tarmog’i orqali amalga oshirish osondek tuyuladi. Biroq, bu usulda aloqa tarmog’i shu ikki kompyuterning monopoliyasiga aylanadi (bu kompyuterlarning kommunikatsiyasi deyiladi). SHunisi aniqki, ma’lumotlarni uzatish vaqtida (bu vaqt ancha katta bo’lishi mumkin) kanal boshqalar uchun aniq bo’ladi. SHuning uchun Internetda aloqa qilishning boshqa texnologiyasi paketlar kommutatsiyasi ishlatiladi. Bu texnologiyaning asosiy prinsiplarini quyidagicha tushuntirish mumkin: TCP bayonnomasi (Transmission Control Protosol – uzatishni boshqaruvchi baennoma). Bu bayonnoma uzatilayotgan ma’lumotni bir necha kompyuterga – paketlarga bo’lib tashlaydi. Har bir paket xizmat ma’lumotiga (ma’lumotni yuboruvchining va qabul qiluvchining adresiga, ma’lumot identifikatori, ma’lumotdagi paketning raqami va hokazo) ega bo’lgan sarlavha bilan ta’minlaniladi.

Paketni manzili bo’yicha etkazish ma’suliyatini IP–bayonnomasi oladi. Elektron paketlarni manziliga etkazish jarayoni oddiy pochtani etkazish jarayoniga o’xshab ketadi. Avval paket provayder uzeliga kelib tushadi (pochta bo’limiga). U erda maxsus dasturlar bo’lib, ular marshrutlashtirish jadvallaridan foydalanib keyingi marshrutni tanlab oladilar. Bunda axborotning turli xil paketlari o’z manziliga Internet ning har xil uzellari va marshrutlari bilan etadi. SHuning uchun ma’lumot taqdiri ma’lum darajada tarmoqning ayrim qismlaridagi buzilishlarga bog’liq emas. Zaruriyat tug’ilganda esa paket aylanma yo’llar orqali manziliga etkazilishi mumkin. Nixoyat, TSR – adresat moduli kelib tushgan paketlarni yig’ib, xizmat ma’lumotlaridan foydalangan xolda ularni dastlabki xolatga birlashtiradi. Yuqorida aytib o’tilgan jarayonlar elektron tezlik (300000 km /c) bilan sodir bo’ladi. Biroq ma’lumotlarni manzilga etkazishi bir necha sekunddan bir nechtagacha cho’zilishi mumkin. Sababi shundaki, kompyuterlarning bir biri bilan almashinuvchi ma’lumot uzunligi bir necha yuz baytdan bir necha megabaytgacha o’zgaradi. Bir paketning uzunligi odatda 1500 baytdan oshmaydi. Bir vaqtning o’zida aloqa kanallari orqali bir biri bilan navbatma – navbat almashib 100 millionlab paket harakat qiladi. Ma’lumotlarni uzatish vaqti esa hamma foydalanuvchilar o’rtasida teng taqsimlanadi. Bir vaqtning o’zida qanchalik ko’p foydalanuvchi tarmoqda ishlasa, ma’lumotlar shunchalik sekin o’z manziliga etkaziladi. Internet ning asosiy xizmat turlari. Bu erda biz tarmoqda faoliyat ko’rsatuvchi asosiy xizmat turlariga qisqacha tavsif berib o’tamiz. Keyinchalik tarmoqning eng asosiy xizmat turi bo’lmish xalqaro axborot tarmog’i (WWW) haqida to’xtalib o’tamiz.

Telnet. Bu termin bilan mijozning olisdagi server – kompyuteri bilan aloqasini ta’minlovchi bayonnoma va dasturlar ataladi. Aloqa o’rnatilgandan so’ng, olisdagi kompyuterning operatsion sistemasi muhitiga tushadi va u erda bemalol uning dasturi bilan xuddi o’zining - dasturi bilan ishlaganday ishlayveradi. FTP. (File Transfer Protokol – fayllarni uzatish bayonnomasi). Olisdagi kompyuterlarning fayllari va dasturlari bilan ishlashni ta’minlovchi dastur va bayonnomalar shu termin bilan ataladi. FTP vositalari serverning fayllari va kataloglarini ko’rib chiqishga hamda bir katalogdan boshqa katalogga o’tishga, nusxa olish va fayllarning Internet Explorer muhitida ishlashini ko’rib chiqamiz. Gopher. Bu so’z inglizcha so’z bo’lib “kovlamoq” degan ma’noni bildiradi. Gopher – bu FTP ga nisbatan taraqqiy etgan qidirish va axborotlarni chiqarib olish vositalari bilan ta’minlovchi bayonnoma va dasturlari kiradi. Gopher bayonnomalari zamonaviy navigator – dasturlarida qo’llaniladi. Archie. Internet uzellarida FTP – server tarkibi to’g’risidagi qidirilgan axborotlarni yig’uvchi va saqlovchi maxsus serverlar shunday ataladi. Agar o’zimiz biladigan faylni qidirayotgan bo’lsak u holda mijoz Archie ni ishga tushiramiz va u bizga FTP serverdagi mos adresni ko’rsatadi.

WAIS Wide Area Information Servers – bu tarmoqlardagi ma’lumotlar bazasi va kutubxonalarda axborot qidiruvini amalga oshiruvchi taqsimlangan axborot tizimidir. Xususan, WAIS Internet dagi tuzilishiga keltirilmagan hujjatlarni indekslashtirish va ularda qidiruvchi tashkil etish qo’llaniladi. E - mail. Bu elektron pochtaning inglizcha belgilanishi bo’lib, u orqali - hamma qit’alarda yashovchi insonlar bir-biri bilan elektron (ma’lumotlar) xabarlar va fayllar bilan almashishadi. Usenet. Usenet tizimi – telekonferensiyalar, yangiliklar guruhi. Elektron pochtadan farqli ravishda, Usenet mijoz xabarlarini individual adresat bo’yicha emas, balki abonentlar guruhiga (telekonferensiyalarga) yuboradi. SHu konferensiya ishtirokchilari biror bir savolni hal qilishda teng huquqga ega. Har bir konferensiya o’z adresiga ega va biror bir mavzuga tegishli (fanga, madaniyatga, sportga va boshqalar) bo’ladi. SHu bilan birga muhokama qilinadigan savollar turlicha bo’lishi mumkin. Ba’zi ma’lumotlarga ko’ra, 10000 dan ortiq telekonferensiyalar Internetda mavjud. Windows 95 boshqaruvi ostidagi telekonferensiyalar bilan ishlash uchun Internet Explorer 6.0 navigatori tarkibiy qismiga kiruvchi Internet News qo’shimchasini ishlatish mumkin. IRC – Buni telekonferensiyalarning turlaridan biri deb hisoblasa bo’ladi. (Internet Relay Chat). IRC–server va IRC – mijoz yordamida klaviatura orqali jumlalarni terib, foydalanuvchilar bir- birlari bilan “virtual” muloqat olib borishadi. Internet - telefoniya. Hozirgi paytda tarmoqning yangi turi - Internet – telefoniya tezda rivojlanib bormoqda. Bunda foydalanuvchilar Internet tarmog’i orqali telefonlashishadilar. WWW- Xalkaro axborot tarmog’i. World Wide Web – bu Internet dagi gipermatnli axborot – qidiruv tizimi. WWW ma’lumotlar bloki (saxifa) lari WWW – server deb ataluvchi kompyuterlarida joylashgan bo’lib, ular biror- bir tashkilotga yoki kishilarga tegishli bo’lishi mumkin. WWW hujjatlariga o’rgatilgan gipermatnli jo’natmalar yordamida foydalanuvchi bir hujjatdan ikkinchi hujjatga o’tishi mumkin.

WWW asosida, gipermatnli xabarlarni uzatuvchi bayonnoma – HTTP (Hypertext Transfer Protocol) yotadi, sahifalar esa hujjatlarni tasvirlovchi maxsus gipermatnli til – HTML (Hyper Text Maker Language) yordamida shakllanadi. WWW bilan ishlash uchun, inglizcha browsers (browse” fe’lidan – olingan va ko’rib chiqmoq degan ma’noni anglatadi), ruscha – brauzer, navigator deb ataluvchi maxsus provayderlar ishlatiladi. Endi biz keyingi gaplarda faqat “navigator” deb uni ataymiz. WWW va uning dastur ta’minoti bu tarmoqning qudratli instrumentlari hisoblanadi. Ular foydalanuvchilarga yuqorida sanab o’tilgan barcha resurslarga kirish imkonini beradi. Brouzerlar Brouzer – bu Internet resurslari va ma’lumotlaridan foydalanishni ta’minlovchi dastur bo’lib, uning quyidagi turlari mavjud: Internet Explorer Opera Mozilla FireFox Google Chrome Internet Explorer - 1990 yillardan boshlab platformaga o’rnatilib kelgan standart brauzer hisooblanadi. Uning asoschilaridan biri axborot kommunikatsiya sohasida eng muvaffaqiyatli biznes boshlagan multimeliarder Bill Geytsdir. Mashhur moviy rangdagi “e” harfi bilan ifodalanuvchi brauzer aynan uning harakatlari natijasi bo’lib, 1998 yildan 2009 yilgacha Maykrosoft kompaniyasi “Internet Explorer” ni har bir kompyuterga o’rnatilgan Windows operatsion tizimiga Intenetni aks ettiruvchi ramz sifatida kirita boshladi. Brauzerning turlari ko’paygani sari bunday monopoliyaga chek qo’yildi. Mozilla FireFox – ingliz tilidan tarjimasi “olovrang tulki” ma’nosini bildiruvchi mazkur brauzer, Internet Explorerning jiddiy raqqibi. Brauzer ancha tez

ishlaydi, imkoniyatlari ko’proq, hozirgi kunda nisbatan xavfsiz brauzerlardan biridir Opera- dunyo bo’yicha birinchi o’rindagi brauzerdir. Statistik ma’lumotlarga ko’ra Internetdan foydalanuvchilarning 15-20% Opera hizmatidan foydalanadi, uning uyali aloqa telefonlari va cho’ntak kompyuteri uchun maxsus bo’limlari mavjudligi bois tobora ommalashmoqda. 2009 yilda Operaning 10-turi ishlab chiqildi. Google Chrome – 2008 paydo bo’lgan brauzer to’rtinchi brauzer bo’ldi. U faoliyat boshlashi bilanoq, “yil dasturi” nomiga sazovor bo’ldi. U o’zining oddiyligi va ishonchli ekani bilan boshqalardan farq qiladi. Internet va Windows YUqorida sanab o’tilgan so’zlardan ko’rinib turibdiki, Internet va Windows bir- biridan mustaqil ravishda rivojlanib kelgan. Undan tashqari, hozirgi kunlargacha tarmoqdagi operatsion sistema ham, asosiy server ham Windows emas, balki Unix bo’lib kelgan. Biroq WWW ning paydo bo’lishi bilan, Java texnologiyasi va kommunikatsiyalarning mijozli dastur vositalari Windows ilovalaridan tez to’plana boshlandi. Masalan, navigator FTP-serveri bilan ishlashni osonlashtiradi: sichqoncha tugmasini bosib, bir katalogdan ikkinchi katalogga o’tishimiz mumkin, fayllarni ko’rib chiqish, shaxsiy kompyuterga ma’lumotlarni yozib olish mumkin. SHuning uchun ham Windows va uning kommunikatsion ilovalarini (birinchi navbatda Internet Explorer va Netscape Navigator) Internetning universal “mijozi” deb hisoblash mumkin.

Bunda, ilovalarning qayta ishlash ob’ekti bo’lib, Internet resurslari hisoblanadi: Web sahifalari, FTP kataloglari va fayllari, elektron pochta xabarlari va hokazo. Internet texnologiyalari tez rivojlanmoqda. 1995 yili Sun Nikrosystem kompaniyasi tomonidan tarmoq simvollarini yaratishga mo’ljallangan, maxsus interpretatsiyalanuvchi Java tilida yozilgan katta bo’lmagan amaliy dasturlar appletlar (applets) yaratildgan. Bunday dastur Web server sahifalarida saqlanadi va tarmoqning mijoz navigatori tomonidan chiqariladi. Javaning qo’llanilishi tarmoqning multimediya imkoniyatlarini kengaytirdi, tarmoq sub’ektlariga shaxsiy ma’lumot formatlarini (xususan grafiklarni) yaratishga imkon beradi, hatto Internetdagi standartlar va chegaralarga qaramay, shaxsiy bayonnomaga ega bo’lishi mumkin. Java texnologiyalarini rivojlanishi shunga olib keladiki, tarmoq uzellarining resurslari hamma shaxsiy kompyuterlar uchun ochiq bo’ladi. Lokal va global kompyuter tarmoqlari, tarmoq, Internet, telekonferensiya, telekommunikatsiya, brauzerlar, adreslar, dizayn, veb-saifalar, bayonnomalar, modem. “Masofaviy ta’lim xaqida umumiy tushunchalar, imkoniyatlari va afzallik tomonlari. Masofaviy ta’lim metod va texnologiyalari”

Masofaviy o’qitish nima? Masofaviy o’qitish an’anaviy o’qitishdan qanday farq qiladi? Masofaviy o’qitishga olimlar tomonidan berilgan bir nechta ta’riflarni ko’rib chiqsak. Masofaviy o’qitish – o’quv jarayoniga tegishli bo’lgan barcha komponentlar (maqsad, mazmun, usul, shakl, o’qitish vositalari va hokazo), Internet-texnologiyasining maxsus vositalari va boshqalar bilan amalga oshiriladigan va interfaollikni ko’zda tutgan o’qituvchi va talabalarning masofadan turib o’zaro aloqa qilishidir. Demak, masofaviy o’qitishda darsni tushunmaganlarga o’qituvchi alohida tushuntirib o’tirmaydi. Talaba ixtiyoriy vaqtda elektron pochta yoki on-line tartibida o’qituvchi bilan bog’lanishi va unga ixtiyoriy mavzuga oid savol berishi, ixtiyoriy materialni tushuntirib berishni so’rashi mumkin bo’ladi. Masofaviy o’qiyotganda baholash mezoni ancha haqqoniy bo’ladi. CHunki, o’qituvchining talabaga nisbatan shaxsiy simpatiyasi yoki antipatiyasi paydo bo’lmaydi. SHuningdek, masofaviy o’qitish an’anaviy o’qitishgaqaraganda anchagina arzonroqdir. “Masofaviy” talabalar o’quv xonalarini egallamaydilar, partalarga matematik formulalarni o’yib yozmaydilar, kompyuterning sinqonchasi joyida turadi va shu bilan birqatorda, ular ko’p vaqt mustaqil ishlaydilar. Jahon tajribasi masofaviy o’qitishning bunday uslubiyotida talaba va o’qituvchilarning yakkama-yakka aloqasi boshqa o’qitish shakllariga nisbatan ancha ko’proq va samaraliroq bo’lishini ko’rsatyapti. Misol uchun IBM kompaniyasi menejerlar tayyorlash bo’yicha olti xaftalik kurslarniquyidagi nisbatda tashkil etishmoqda: 75% masofaviy, 25 % an’anaviy tarzda. Tashkil etilgan kurs $24 million pul mablag’ini tejadi, bir kunlik o’qitish harajati uch martaga kamayganligini - $ 400 dan $135 ga tushganini, shu bilan birga o’quv materiallar 5 martaga ko’payganligini e’tirof etish kerak. Nima uchun respublikamizda MO’ shaklidan foydalanish sekin rivojlanmoqda? Bu quyidagi oltita: psixologik (ta’lim muassasasi rahbariyati va o’qituvchilarning inertligi – eng asosiy muammodan);

gnoseologik (MO’ yoki e-o’qitish ta’limni, o’rgatishni sifat jihatidan yaxshilashi yoki o’qitish “ko’rsatkichlarini” sanoq sifatidan ko’paytirish hech kim tomonidan isbotlamaganligi); uslubiy (turli ta’lim texnologiyalarida MO’ni qo’llash uslubiyotining yo’qligi); ishlab chiqarish (o’qituvchilarning asosiy qismi o’qitilmagan, e-materialni, kursni yaratishni bilmasligi); texnik (texnik baza va internet tezligining kuchsizligi, dasturiy vositalarning mavjud emasligi); huquqiy (me’yoriy, qonuniy, huquqiy hujjatlar bazasining etarli emasligi) kabi asosiy sabablariga ega. Hozirgi paytda masofaviy o’qitishda qo’yidagi asosiy metodlar keng qo’llanilmoqda: o’qituvchi va boshqa talabalar bilan minimal ishtirokida («Men-o’zim o’qiyman - o’zini-o’zi o’qitish») ta’lim ashyolari vositalari bilan o’quvchini ta’siri orqali o’qitish metodlari; bitta o’quvchini bitta o’qituvchi yoki bitta o’quvchini boshqa o’quvchi bilan («birga-bir» o’qitish) o’zaro munosabatiga (telefondan, ovozli pochtadan, elektron pochtadan, ikki tomonlama chatdan foydalanish) xos bo’lgan yakkalashtirilgan o’qitish metodlari; asosida o’qituvchi yoki ekspert tomonidan talabalarga o’quv materialni taqdim etish (audio yoki videokassetalarga yozilgan, radio yoki televideniyadan o’qiladigan ma’ruzalarni qo’llash), ularni elektron ma’ruzalarga (maqolalar yoki ulardan sitatalar yig’ish, o’tkaziladigan talabalarning munozaralariga tayyorlanadigan o’quv materiallar bilan), elektron simpoziumlar bilan to’ldirish metodlari; o’quv jarayonining barcha ishtirokchilari orasida (nafaqat o’quvchi va o’qituvchi orasida, balki talabalarning o’zlarini orasidagi o’zaro interfaol ta’sir) o’zaro faol ta’sir («ko’pchilik ko’pchilikni» o’qitish) xarakteriga ega bo’lgan metodlar. O’quv jamoaviy munozara va anjumanlar o’tkazish, hamkorlikdagi loyihalarni bajarishlar bilan bog’liq, audio- audiografik va video anjumanlar

masofaviy o’qitishda bunday metodlarni faol rivojlanishiga imkoniyat beradi (rasm). Masofaviy o’qitish vositalari sifatida: qog’ozli va tarmoqli o’quv nashrlar; kompyuterli o’qitish dasturlari, audio va video o’quv-axborotli materiallar; masofaviy laboratoriya amaliyotlari, trenajyorlar, ma’lumotlar va bilimlar omborlari; ekspert o’qitish tizimlari asosida, geoaxborot tizimlari asosida, virtual haqiqiylik asosida va shaxsiy kompyuterlar o’qitish vositalari bo’lib hizmat qilishi mumkin. Masofaviy o’qitishda quyidagi o’qitish vositalari foydalaniladi (rasm, ularning tipologiyasining bir varianti): 1) kitoblar (qog’oz va elektron shaklda); 2) tarmoqli o’quv materiallar; 3) kompyuterli o’qitish tizimlari; 4) audio o’quv-axborot materiallar; 5) video o’quv- axborot materiallar; 6) masofaviy laboratoriya amaliyotlari; 7) trenajerlar; 8) ma’lumotlar va bilimlar omborlari; 9) elektron kutubxonalar; 10) ekspert o’qitish tizimlari asosidagi didaktik materiallar. Masofaviy o’qitishning asosiy shakllari ma’ruza, seminar, maslahat, amaliy mashg’ulotlar va mustaqil ishlaridan iborat. Hozirgi kunda masofaviy o’qitish markazlari, masofaviy o’qitish fakultetlari va masofaviy o’qitish institutlari tashkil etila boshlanmoqda. Ana shunday vaqtda masofaviy o’qitishni tashkil etishda tashkiliy-metodik modellari va ularning sinflaridan hamda YUNESKO institutining 2000 yildagi analitik tadqiqot materiallarida (“Distance Education for the Information Society: Policies, Pedagogy and Professional Development”) keltirilgan masofaviy o’qitish modellari (YAgonalik modeli, Ikkilanganlik modeli, Aralash model, Konsorsium, Franchayzing, Validatsiya, Uzoqlashtirilgan auditoriyalar, Loyihalar) dan jahon ta’lim tizimi foydalanib kelmoqda. Masofaviy o’qitish modellari Masofaviy o’qitish modellari rasmda keltirilgan.

Birlamchi model . Masofaviy o’qitishning bu shaklida kunduzgi bo’limda bevosita mashg’ulot o’tkazish shart emas, barcha o’qitish ma’lum masofada tashkil etiladi. Lekin ta’lim oluvchilar unga birkitilgan o’qituvchilar bilan doimiy aloqada bo’ladilar. Ta’lim oluvchilarga konsultativ yordam va yakuniy imtihon topshirish uchun mahalliy vakillar tashkil etiladi. Bunda o’quv jarayonining shakl va usullari ta’lim oluvchi va talaba tomonidan erkin tanlanadi, o’quv mashg’ulotlari jadvali va o’qitish vaqti chegaralanmaydi. Ko’pchilik ochiq universitetlarda ta’lim o’qitishning birlamchi modeli asosida qurilgan, masalan, Buyuk Britaniya ochiq universitetida masofaviy o’qitishning ushbu modelidan foydalaniladi (http://www.open.ac.uk). Masofaviy o’qitish modellari strukturasi Ikkilamchi model . Ta’lim muassasasida o’qish ham kunduzgi ta’limda, va qisman masofaviy ta’limda olib boriladi. Har ikkalasida dars jadvali va o’qitish dasturi bir xil. Ta’lim oluvchilar uchun nazorat bir xil kriteriya asosida baholanadi. Ta’lim muassasasida qo’llaniladigan masofaviy o’qitishning bu ikkilamchi modeli hamma vaqt ham foydali bo’lavermaydi, chunonchi o’qitishning asosiy qismi ta’lim oluvchilar tomonidan qoplanadi. Masalan, ikkilamchi modeldan Avstraliyaning universitetlarida foydalanib kelinmoqda (http://www.une.edu.au). МАСОФА ВИЙ Ў Қ ИТИШ МОДЕЛЛАРИ Синов тестлаш( ) Иккилам чи модел Аралаш ган модел Консорциум Франчай - зинг Валида - ция Узо қ лашган аудитория Лойи ҳ алар

Apalash model. Bu model masofaviy o’qitishning turli shakllarini qamrab oladi, to’g’rirog’i turli masalalar integratsiyasi, masalan, ta’lim oluvchilar o’quv materialining ma’lum bir qismini masofaviy o’qitish bilan ketma-ket, boshqaqismini parallel ravishda kunduzgi bevosita o’qitish orqali oladilar. Ayrim mashg’ulotlar virtual seminarlar, namoyish (prezentatsiya), ma’ruza shaklida olib boriladi. Ta’lim muassasasiqanchalik axborot va kommunikatsiya texnologiyalari bilan ta’minlangan bo’lsa, o’qitish shakllari turli- tuman ko’rinishda tashkil etilishi mumkin. O’qitishning bu integratsiya shakllaridan Massey va YAngi Zelandiya universitetlarida foydalanilmoqda (http:// massey.as.nz). Konsorsium. Ushbu model ikkita ta’lim muassasasining o’zaro aloqasida olib boriladi, ya’ni o’quv materiallarini ishlab chiqarish va ularni masofaviy o’qitishda ayrim funksiyalarni o’zaro bo’lib olishga asoslanadi. Birinchi muassasa masofaviy o’qitish uchun o’quv materiallarini ishlab chiqish bilan shug’ullansa, ikkinchi muassasa virtual o’quv guruhlarini o’qitish vositalari yoki masofaviy o’qitish dasturi ijrosini ta’minlaydi. O’zaro aloqada, ishlovchi bu muassasalar universitet, yohud ta’lim bilan shug’ullanuvchi markazlar, fakultetlar va hatto tadbirkorlik va davlat tashkilotlari ham bo’lishi mumkin. Konsorsiumqat’iy markaziy boshqarish, xususiy mulk va mualliflik huquqi belgilangan tarzda ta’minlangan holda samarali natija beradi. O’qitishning bu modelidan masalan, Kanadada ochiq O’quv agentligida foydalanib kelinmoqda (http://www.ola.bs.ca). Franchayzing. Masofaviy o’qitishning franchayzing tamoyiliga asoslangan bu modelda muloqotdagi ta’lim muassasalari o’zaro o’zlari yaratgan masofaviy kurslarni almashadilar. Ta’lim xizmati bozorida yaxshi deb topilgan mahsulot egasi bo’lgan ta’lim muassasasi boshqa ta’lim muassasalariga yaratgan o’quv kurslarini beradi, yoxud masofaviy o’qitish orqali mashg’ulotlar olib boriladi. Ushbu modelning xarakterli jihati shundaki, ma’lum bir ta’lim muassasasida o’qish

niyati bo’lgan talaba etuk oliy muassasaning konsorsiumi orqali o’sha hajmda, lekin yuqori sifatli bilim va o’qish nihoyasida diplom olish imkoniga ega bo’ladi. Franchayzing modeli asosida o’qish tashkil etilgan ta’lim mussasalariga ochiq universitet - Biznes oliy ta’lim muassasasi va ular bilan muloqotda bo’lgan SHarqiy Evropa universitetlarini keltirish mumkin. Validatsiya. Masofaviy o’qitishning bu modeli keng tarqalgan o’qitish shakllaridan hisoblanadi. Muloqotda bo’lgan barcha ta’lim muassasalari o’zaro teng darajada masofaviy o’qitish bo’yicha bitim tuzadilar. Ular birgalikda masofaviy o’qitish dasturi va kursini yaratadilar, beriladigan diplom va sertifikatlar bir xil darajada tan olinadi. Yiroqlashgan auditoriya . Ushbu modelda zamonaviy axborot va kommunikatsiya texnologiyalari vositalari keng qo’llaniladi. Ma’lum bir ta’lim muassasasida tashkil etilgan o’quv kurslari, ma’ruza va seminarlar sinxron teleko’rsatuv, videokonferensiya, radioaloqa tarzida telekommunikatsiya kanallariorqali talabalar yig’ilgan yiroqdagi auditoriyalarga namoyishqilinadi. Bu vaziyatda o’qituvchi talabalar yig’ilgan yirik auditoriya bilan ishlaydi. Masofaviy o’qitishning bu modelidanAqSHning Viskonsin universiteti, xuddi shuningdek, Xitoyning Markaziy radio va televidenie universitetida foydalanib kelinmoqda. Masofaviy o’qitishning ushbu modelidan davlat ahamiyatiga molik yirik masshtabli loyihalarni joriy qilishda foydalaniladi. Ushbu modelda asosiy rol o’quv materiallarini yaratgan malakali kadrlar, o’qituvchilar, olimlar yig’ilgan ilmiy-metodik markazga beriladi. Markazda yaratilgan masofaviy kurslar u yoki bu mamlakatning katta auditoriyasiga namoyishqilinadi. Unda o’qitish mavsumiy bo’lib, o’z maqsadiga erishilgandagina tugatiladi. Masofaviy o’qitishning bu kursiga misolqilib ekologiya, qishloq xo’jaligi bilan bog’liq bo’lgan yangi agrotexnik usullar bilan tanishtirishga oid kurslarni keltirish mumkin. Masofaviy o’qitishning loyihalash modelidan Afrika va Lotin Amerikasidagi rivojlanayotgan mamlakatlarning xalqaro tashkilotlarida keng foydalanilmoqda.

jadval. An’anaviy ta’lim va zamonaviy axborot texnologiyalarga asoslangan ta’limning imkoniyatlari. An’anaviy ta’lim Zamonaviy texnologiyalarga asoslangan ta’lim Nashr materiallari Nashr materiallari Audio va video materiallar Kompyuter o’rgatuvchi dasturlar Elektron jurnallar Interfaol ma’lumotlar bazasi Kompyuter tarmoqlari orqali uzatiladigan boshqa o’quv materiallar Hozirgi paytda masofaviy o’qitish kurslarining birnechta texnologiyalari mavjud. Ularga kompleks “keystexnologiyalar”, korrespondentlik ta’limi, televizion va sun’iy yo’ldosh kanallari, mobil texnologiya, kompyuterli tarmoqtexnologiyalari misol bo’la oladi. Texnologiyalariasosida masofaviy o’qitish kurslarini tashkil etilishi tinglovchilarga kompleks o’quv-uslubiy materiallarni etkazib berish bilan birga, o’quv jarayonini boshqarishga, shuningdek tyutorlar hamda tinglovchilar orasida seminarlarni, konsultatsiyalarni o’tkazish, hamda tinglovchilar bilimini nazorat etishning monitoringini tashkil etish imkonini beradi. Masofaviy o’qitish kurslarini tashkil etishda o’quv jarayonini rejalashtirilishiga alohida e’tiborniqaratish lozim. Masofaviy o’qitish tizimida foydalanilayotgan harqanday texnika yoki texnologiya, uqanchalik zamonaviy bo’lmasin, etarli darajada tayyorlangan o’quv materiallarisiz o’quv jarayonining effektivligiga ta’sir ko’rsata olmaydi. SHu sababli samarali o’quv jarayonini tashkilqilishda zamonaviy texnika va texnologiyani ishlatish bilan birqatorda mazmunli, har tomonlamaqulay, grafika,

multimedia va interaktivlik xususiyatlariga ega bo’lgan elektron darsliklarni ham ishlab chiqish zarur. Avvalo darslik - davlat ta’lim standarti, o’quv dasturi, uslubiyoti va didaktik talablari asosida belgilangan, milliy istiqlol/oyasi singdirilgan, muayyan o’quv fanining mavzulari to’liq yoritilgan, tegishli fan asoslarini mukammal o’zlashtirilishigaqaratilgan hamda turdosh ta’lim yo’nalishlarida foydalanish imkoniyatlari hisobga olingan nashr ekanligini ta’kidlaymiz. Elektron darslik esa, kompyuter texnologiyasiga asoslangan o’quv uslubiniqo’llashga, mustaqil ta’lim olishga hamda fanga oid o’quv materiallar, ilmiy ma’lumotlarning har tomonlama samarador o’zlashtirilishiga mo’ljallangan bo’lib: - o’quv va ilmiy materiallar faqat verbal (matn) shaklda; - o’quv materiallar verbal (matn) va ikki o’lchamli grafik shaklda; - multimediaqo’llanmalar, ya’ni ma’lumot uch o’lchamli grafik ko’rinishda, ovozli, video, animatsiya va qisman verbal (matn) shaklda; - taktil (hisqilinuvchi, seziladigan) hususiyatli, o’quvchini “ekran olamida” stereo nusxasi tasvirlangan real olamga kirishi va undagi ob’ektlarga nisbatan harakatlanish tasavvurini yaratadigan shaklda ifodalanadi. Hozirgi kunda ta’lim muassasalarining hammasida ham kompyuterli ta’lim etarlicha yo’lgaqo’yilgan deyishqiyinroq. Elektron darslik yaratish borasida anchagina ishlarqilinayotgan bo’linsada, hali darsliklarga oddiy kutubxonaning kitoblariga ega bo’lishdek ochiq tizimlar mavjud emas. Masofaviy o’qitish orqali elektron darsliklardan foydalanish, kompyuter vositasi yordamida talabalar berilgan topshiriqlarni bajarishga erishish, ularning bilim darajalarini aniqlash muhim hisoblanadi. Unda talaba ma’lum ta’lim portali orqali o’zining login va parolini kiritib, kurslar bo’yicha ta’lim oladi. Ya’ni, ma’ruza matnlari o’qishi, topshiriqlar, test, savol-javob va boshqasini bajarishi evaziga, ma’lum ballarni to’playdi.

Elektron darslik va video kurslar dars yoki darsdan tashqari mustaqil ta’lim olishdaqo’llanilishi mumkin. Odatda, elektron darsliklar va video kurslardan lokal tarmoqda kompyuterning o’zidayoq internetga ulanmasdanqo’llaniladi. Masofaviy o’qitishda esa, aksariyat hollarda, Internet tarmog’iga ulanish va ko’rsatilgan saytda ro’yxatdan o’tish zarur bo’ladi. Tahlillarga ko’ra AqSH, Evropa, Osiyo davlatlarining ta’lim tizimida elektron darsliklardan foydalanib asosan talabalarni tarmoq texnologiyasi asosida o’qitib kelishmoqda. Elektron darsliklar yaratish juda murakkab va qiyin ishdir. Ta’lim texnologiyasi markazida talaba, texnologiya mazmunida – talabalar tomonidan mustaqil ravishda ta’lim olishqobiliyatini rivojlantirish, o’quv faoliyat asosida hamkorlik yotadi. Elektron darslik ishlab chiqishda uchta asosiy komponent: o’quv materialni bayon etish, amaliy mashg’ulotlar bajarish va teskari aloqa (talabalar tomonidan bilimlarni o’zlashtirilganlik darajasini aniqlash jarayoni) e’tiborga olinishi kerak. Har bir elektron darslik alohida ko’rinishda bo’lishi va ma’lum standart talabga javob berishi lozim. Ta’lim tizimida zamonaviy informatsion texnologiyalarningqo’llanilish yo’nalishlaridan biri yuqori darajadagi samarali va sifatli multimediali elektron darsliklarni ishlab chiqishdan iborat. Elektron darslikningqo’llanilish sohasi keng bo’lib, ayniqsa mustaqil ta’lim olish va masofaviy o’qitish jarayonida samarali natijalar beradi. Oddiy o’quvqo’llanmalar hali ancha vaqtgacha talabalarni o’quvquroli bo’lib xizmatqiladi. Ekranga qaraganda bosmadan chiqqan matnni o’qish albatta oson va qulay. SHuning uchun ham elektron darslik yaratilayotganda, bu o’quv qo’llanma oddiysidan qanday afzalliklari bor degan savolga javob berishga tug’ri keladi. SHundan so’ngina agar qulayliklari bo’lsagina elektron darslik yaratishga kirishishimiz mumkin. Elektron darslik ko’pincha oddiy qo’llanmani to’ldiradi hamda juda ko’p afzalliklariga ega ekanligi xammamizga ma’lum. Elektron darslikning yaratilishini oddiy kitobga o’xshash, ya’ni bet ketidan bet chiqadigan qilib yaratish ham mumkin. Elektron darslik yaratishda yuqori

sifatdagi rasmlarni iloji boricha kamroq qo’llanish kerak, chunki ular ham darslikni kompyuterga yuklashni sekinlashtiradi. Elektron darsliklar yaratishda matnning hajmi ham katta ahamiyatga ega va undagi shriftlarni hajmi va giperss ы lkalarning soni ham o’ziga yarasha ahamiyatlidir. Yaxshi elektron darslik ma’ruza mobaynida namoyish etish vositasi, kompyuter sinflarida tashkil etiladigan mustaqil ishlash mashg’ulotlarida repititor, mustaqil ta’lim olishga vosita, kompyuterda laboratoriya ishlarini bajarish mobanida uslubiy yordamchi, talabalar tomonidan bilimlarni o’zlashtirishini nazoratchisi, amaliy mashg’ulotlar uchun masala va mashqlar bilan ta’minlovchidir. Lekin, elektron darslikda yuqori sanalgan imkoniyatlarni mujassamlanishi uchun darslik yaratayotgan mualliflardan pedagogik mahorat, bilim va ularda o’rganilayotgan fan hususiyatini inobatga oluvchi murakkab uslubiy ishlanmalarning bo’lishi talaba etiladi. Rasm. Moodle Namoyishli sayt Moodle —kurslarni boshqarish tizimidir (electron ta’limni tashkil etuvchi) o’quv platformasi, yana bu tizim ta’limni boshqaruvchi tizim va virtual o’qituvchi muhit sifatida mashurdir. Bu tizizm nomi ingliz so’zlarining qisqartmasidan amalga oshirilgan Modular Object-Oriented Dynamic Learning Environment (modulli obektga – yanaltirilgan dinamik o’rgatuvchi muhit). (lisensiya asosida

tarqatiluvchi GNU GPL) lisenziyasiga asosan web-ilova ko’rinishid abo’lib, web —o’qitish uchun saytlarni yaratish imkoniyatini beradi. 1.§. TIZIMDAN FOYDALANISH. Masofaviy ta’li tizimlarini tah lil qilamiz: Moodle LMS Moodle — modulli ob’ektga-yonaltiruvchi dinamik o’rgatuvchi muhitAvstraliyada yaratilgan. Bu tizim ustida 10 yildan buyon Avstraliyada ishlovchilar guruhi ehnat qilib kelmoqda. Moodle tizimi ustida 10 yil bo’lganki, ishlab chiquvchilarning guruhi ishlab kelmoqda, Moodle fondi boshchiligida Moodle doimo rivojlanib boradi, Moodle tizimi doimiy rivojlanadi, ishlab chiquvchilar va foydalanuvchilar o’rtasidagi o’zaro tajribasi yangi instrumentlar bilan to’ldirilishini ta’minlab beradi. Kurs juda ko’p ta’li elementlarini tashkil etilishini ta’minlaydi, shuning uchun moduldagi kurslar-bu faqat ma’ruza va topshiriqlarning to’plami emas, balki tizimli va modulli o’qitish uslubiyotiga asoslangan puhta o’ylangan tizimdir. Moodle — bu glossariylarni o’z ichiga oluvchi, bir birini to’ldiruvchi elementlardan iborat o’quv platformasigina emas, balki biror fan buyicha standart ma’ruzalar, topshiriqlar, testlar va glossariy elemenlarini oluvchi to’liq bir tizimidir. Ta’lim platformasining elementlari o’zining tarkibi va vazifasi buyicha to’liq farq qilishadi. Moodleda – glossariy, viki, forumlar, praktikumlar qo’llaniladi, bu esa ta’lim jarayonini rang – barang qilishga qodirdir. Stoit otmetit xorosho razvituyu sistemu kommunikatsiy Moodlening yahshi kommunikatsiyalar tizimini ta’qidlamoq kerak. Forumda esa guruhlar buyicha javoblarni tahlil qilish, ixtiyoriy formatdagi fayllarni qushish mumkin. Shahsiy izoh va ma’lumotlarda o’qituvchi bilan shahsan muammoni hal qilmoq mumkin. Chatda muhokama real vaqtda amalga oshiriladi. Resurslar soni etarli bo’lmasada, Moodle ochiq kodlarda tarqaladi, bu esa uni har bir ta’lim loyihasi sifatida ko’satishga yordam beradi: • Boshqa axborot tizimlari bilan integrallashgani; • Yordamchi funksiya va hisobotlarning yangi srvislari bilan to’ldirish;  Tayyor va aynan yangi modullarni ishlab chiqish.

Sistema Moodle tizimi talabalarning o’zlashtirishini nazorat qilish uchun ham qo’llaniladi. Moodle har bir talabaning o’quv portfolio-sini saqlab bera oladi. Talabaning har bir javobi, o’qituvchisiga yuborgan ma’lumotlari va forumdagi ishtiroki axborotlarini saqlay oladi. Bu tizim talabalarning faolligini, tarmoqda o’qishini ta’minlab beradi. natijada o’qituvchi vaqtini samarali sarf etadi. O’qituvchi statistikani o’quvchilarga qarab yig’ib ololaydi, ma’ruzalarning o’qilishidan, ishlangan topshiriqlar va testlar buyicha talabalarning o’zlashtirishini nazorat qila oladi. Mavzuni talaba qanday tahlil qilgani buyicha kkeyingmavzuni berish mumkinligini o’qituvchi bajarilgan topshiriqlar buyicha bilib oladi. Moodle TMO'ning eng asosiy yutuqlaridan biri-uning dunyo buyicha taniqliligidadir. Bu tizim 60ga yaqin instalyasiyalariga ega, 100dan ortiq mamlakatlarda foydalaniladi va bu malkatlarning tiliga tarima qilingan. Moodle tizimida hozirda yangi bo’lib kirib kelgan Ommaviy Nashkil etilgan On-line kurslari Tizimini tashkil qilish sohasini rivojlantirish mumkin. O’zbekistonda ham bu tizim prof., f.m.f.d. A. Nishonovning rahbarligida o’zbek tiliga tarjima qillingan. Samarqand, Toshkent medisina institutlarida bu tizim yordamida o’quv uslubiy majmualar fanlar buyicha kiritilib, ularni masofaviy o’qitish bir necha yillardan buyon ijobiy amalga oshirilmoqda. Bu sohada Toshkent Axborotlar texnologiyalari universiteti ham ancha yillik tajribaga ega. Bu universitetda an’anaviy ta’lim bilan birgalikda distension(masofaviy) ta’lim ham tug’ri yo’lga quyilgan. Barcha fanlardan o’quv uslubiy majmualar Moodlega joylashtirilgan, har biriga doir ma’ruza matni, glossariy, topshiriqlar, testlar quyilgan. Talabalar bu tizimga kirib, ro’yhatdan o’tishadi va ma’ruzalarni o’qib, bosqichma-bosqich o’zlashtirishadi. Topshiriqlarni bajarashadi, testlarni ishlashadi va ballar olishadi. Talabalarning bajargan ishlari buyicha ballarni jadvaldan nazorat qilish mumkin. Bu tizimdan Namanagan Davlat Universiteti yakuniy nazorat ishlarini olishda foydalanib kelmoqda, bu esa yakuniy nazoratning haqqoniyligi darajasini ko’tarishga o’z hissasini qo’shdi. Rossiyaning ko’pchilik o’quv yurtlarida ham bu tizimdan foydalanib kelinmoqda, maslan, L.I. Asadullina ishlarida ham “ana’naviy

o’qitishni masofaviy o’qitish bilan kombinatsiya” qilingan shaklda qo’llaniladi. L.I. Asadulina o’zining “Aralash ta’limda o’qituvchining kompetentligi” mavzusidagi ishida bu haqida quyidagicha yozadi: «Ilmiy Teksiruv Tomsk Politexnika Universitetida LMS Moodle tizimida o’qituvchilar o’z fanlariga oid mualliflik electron kurslarini ishlab chiqihadi va talabalar ularni o’rganib, o’qigan materiallari yuzasidan o’zlarining bilim saviyalarini aniqlashlari mumkin. 2. §. MOODELNING O’RTNATILISHI. Bu erda Moodleni o’rnatish jarayonini keltiramiz. Bu erda bayon etilganlarni o’qib siz Moodleni bir necha daqiqalqrda uni o’rnatishingiz mumkin. Bu erda ko’rsatilgan jarayonlar sizga qiyin ko’rinsada, ularni bajarib, siz Moodleni o’rnatishingiz mukin. Agar bu erda yozilgan amalllarnibajarib ham sizda savollar tug’ilsa, unda siz moodle.org ga Using Moodle (ingl.) kursida yoki Russian Moodle (rus.) ga murojat qilishingiz mumkin. Ikkinchi imkoniyat-Drugaya vozmojnost - Moodle(ing) hostingi hizmatlarini beruvchi Moodlening offical hamrolari (Moodle Partners) ga murojat qilib, predostavlyayu щ ix uslugi xostinga Moodle (angl.). Agar Siz Moodleni kompyuteringizga o’rnatmoqchi bo’lsangiz, biz bergan ma’lumolar sizni ko’rqitsa, quyidagi maqolalarni o’rganishingizni taklif etamiz: Ustanovka Apache, MySQL i PHP –Apache, MySQL va PHPni ustanova qilishyuklab olish yoki Moodlening toliq Paketlaridan birini o’rnatish. Ular sizga toliq va batafsil yuriqnomalar bilan ta’minlashadi. 3. §. TIZIMGA TALABLAR Avvalda Moodle Apache, MySQL va PHP (Linux + Apache + MySQL + PHP = LAMP) o’rnatish orqali amalga oshirilar edi, lekin doimo Windows XP/2000/2003 (WAMP), Solaris 10 (Sparc and x64), Mac OS X va Netware 6 muhitida tekshirilgan. SUBD PostgreSQL, Oracle va Microsoft SQL Serverlar ham qo’llab quvatlagan. Hosting haqida izoh: Moodle tizimga javob beruvchi sitemalar juda ko'p emas. Bunda suzga yordam qiluvchi hizmatltarni beruvchi tashkilot bilan shartnoma qilishdan oldin bog’lanishingizga to’g’ri keladi.HYH cheklovlariga

(memory_limit) va MySQLga siz e’tiboe berishingiz kerak. Agarda web-hosting pastda aytilgan imkoniyatlarga ega bo’lmasasababainin bilib, uning hizmatini rad etmoq zarur. Moodle ishlashi uchun tizimga quyidagi talablarni qo’yadi: Jihozlar • Diskda joy: diskda kamida 160 MBayt bo’sh bo’lishi kerak. O’quv materiallarni saqlash uchun ko’proq bo’sh joy kerak bo’ladi. • Opertiv hotira: kichik hajmi - 256 Mbayt, taklif etilayotganrekomenduem ы y - 1 Gbayt. Sizga kerakli hajm uchn siz taqribiy hisoblash qoidasidan foydalanishingiz mumkin: har bir 1 GB hotirasiga bir vaqda tizimda ishlayotgan 50 foydalanuvchilar. Shuni esingizdan chiqarmangi, bu raqam aniq bo’lmasligi mumkin, bu siz ishlayotgan jihozlar va siz ishlatiyotgan dasturiy ta’minotga bog’liq. o Bu PHH va MySQL hosting hizmatlarining cheklovlari bilan aniqlanadi. o Moodle ni qo’llovchi foydalanuvchilar soni serverning samaradorligi bilan cheklangan bo’lishi mumkin. Server samarasorligi haqida ko’ring. 4. §. DASTURIY TA ` MINOT. • Veb-server. Ko’pchilik Apache serverini ishlaishni o’ziga ma’qul deb ko’radi, lekin Moodle boshqa serverlar bilan ham yahshi ishlaydi, misol uchun, PHPni qo’llab quvatlovchi Windows tizimida IIS server bilan ham yahshi ishlaydi. PHP server versiyasiga talabalar qo’ymasada, imkoniyati boricha vebserverlarning eng yangisi, eng stabil ishlaydiganini ishlatish kerak. • PHP scenariylarining tillariga e’tibor berish kerak, ayniqsa, Moodle ni PHP- Accelerator bilan o’rnatilishida mahsus tomonlariga e’tibor berish shart). Hozirgi unda ikkita asosiy versiyalar mavjud-PHPning shohlari: PHP4 va PHP5. HYHga bo’ladigan talablar bilan tanishib chiqish kerak. o 4.3.0 versiyalar va undan yuqori Moodle 1.9 uchun o 5.2.8 versiya va undan yuqori Moodle 2.0 uchun • Berilganlar omborining ishlab turuvchi markazi: Moodle bilan birgalikda ishlashga qulay va berilganlaromborini to’liq qo’llab quvatlovchi quyidagi berilganlar omborining serverlaridir: o MySQL (Diqqat! "strict mode" opsiyasi MySQLda uchirib quyilishi shart

 4.1.16 versiyasi va undan yuqorisi Moodle 1.9 uchun  5.0.25 versiyasi va undan yuqorisi Moodle 2.0 uchun o PostgreSQL  8.0 versiyasi va undan yuqorisi Moodle 1.9 uchun  8.3 versiyasi va undan yuqorasi Moodle 2.0 uchun o Microsoft SQL Server  9.0 versiyasi va undan yuqorisi Moodle 1.9 uchun  2005 versiyasi va undan yuqorisi uchun Moodle 2.0 uchun o Oracle  9.0 versiyasi va undan yuqorisi uchun Moodle 1.9 uchun  10.2 versiya va undan yuqorisi uchun Moodle 2.0 uchun MySQL Moodle tizizmiga ma’lumotlar omborining serveri sifatida ishlatilishi mumkin, chunki MYSQL juda mashhur va ishlatishga qulay. Boshqasini ha ishlatish mumkinmi savoliga javob-ha. Bu- PostgreSQL. 5. §. YAKUNLASH VA JOYLASHUV Moodleni hosil qilish ikki uslubda amalga oshiriladi – arhiv faylini yuklash yoki CVS orqali. • http://download.moodle.org/ satrida arhivlarning ikki turi mavjud: faqat Moodle fayllaridan iborat arhiv va to’liq o’rnatuvchi paket, u o’z navbatida, Moodle bilan ishlash uchun to’liq dasturlardan iborat. • CVSniishlatish buyicha yuriqnoma administratorlar uchun “CVS Administratoram” sahifasida joylashgan. Undan tashqari Moodlening Sourceforgeda to’liq repozitariysidan foydalanish mumkin. Yuklashdan keyin, arhivni quyidagi buyruqlarni qo’llab oching: tar -zxvf [filename] yoki OSga qarab unzip [filename] Agar Siz CVSdan foydalansangiz, Checkout CVC buyrug’ini qo’llang. Unda siz "moodle" deb nomlanuvchim pakani olasiz, u o’z navbatida barcha kerakli fayl va papkalarni o’z ichiga olgan. Hosil qilingan moodle papkani o’zingizning serveringizga nusha qilishingiz mumkin, agar saytingiz http://yourwebserver.com/moodle bolsa, agar saytingiz http://yourwebserver.com.bo’lsa, papkaning ichidagi ma’lumotni veb-sreverga kuchirish mumkin.

Agar siz Moodleni kompyutringizga kuchirsangiz, keyin uni veb-saytga yuklasangiz, butun arhivni bitta fayl sifatida yuklash ancha qulay bo’ladi., keyin esa uni serverda uni arhivini ochish mumkin. Veb hostin interveysi, misol uchun, Cpanel kabi, bizga file menedgeri sifatida faylni ochishi mumkin ("File Manager"). 6. §. MOODLE KATALOGINI TARKIBI Biz Moodle katalogining tarkibin keltiramiz, bu unda ishlashda bizga yordam beradi: config.php – asosiy sozlovlarni o’z ichiga olgan. Bu fayl yuklash jarayonida paydo o’ladi. install.php - config.php ni hosil qilish uchun yuklash zarur bo'lgan fayl version.php - sizda yuklangan Moodlening versiyasi haqida ahborotni o’z ichiga olgan. index.php – ebu saytingizning bosh sahifasi. admin/ - saytingizni adminlash skriptlari. auth/ - sayt foydalanuvchilarini autentifikatsiyalash uchun yuklanuvchi modullar blocks/ - ko’pkina sahifalarda quyilshi mumkin bo’lgan, kichik bloklarning ulanuvchi modullari calendar/ - taqvimlar bilan boshqarish va kiritish uchun scriptlar course/ - o’quv kurslarni chqarish va ular bilan boshqarish uchun scriptlardoc/ - pomo щ po Moodle (naprimer, eta stranitsa) files/ - yuklangan fayllar bilan boshqarish va ko’rib chiqish scriptlari lang/ - turli tillardagi matnlar, bitta direktoriya-bitta til(Moodleni lokalisatsiya uchun) lib/ - Moodle yadrosining asosiy kutubhonalari. login/ - o’quv yozuvlarini yaratish va kirishni ishlash uchun scriptlar mod/ - kurslarni yaratish uchun ishlatiladigan barcha asosiy modullar pix/ - sayt uchun rasmlar theme/ - saytni shakllantirish uchun mavzular user/ - foydalanuvchilarni boshqarish uchun scriptlar 7. §. SIZNING SISTEMANGIZNI SOZLASH Moodleni samarali yuklash uchun veb-serverning sozlovlarinin korrektligini tekshirish zarur, keyin Moodle uchun berilganlarning bo’sh bazasini yarsaqlanishi mumkin, diskda ohirda katalog yaratish mumkin. Bu sizning diskingizda kurslarning materiallarini va fayllarni saqlash mumkin

8. §. VEB-SERVER SOZLOVLARINI TEKSHIRISH Birinchida, index.php fayl veb-serveringizda bosh sahifadek o’rnatilganinin aniqlang, bunday sahifalar sifatida index.html, default. htmlarni ishlatamiz). Apacheda, DirectoryIndex orqali httpd.conf. papakada sozlanadi. Quyidagi satrga o’hshash satrni faylingizdan toping: DirectoryIndex index.php index.html index.htm index.php ni unda ro’yhatga olingan fayllar ro’yhatiga kiritingIshning tez amalga oshirilishi uchun ro’yhatning boshiga kiriting. Ikkinchidan, siz Apache 2ni qo’llaganingizda, sizga AcceptPathInfo o’zgaruvchini o’rnatish zarur bo’ladi, http://server/file.php/arg1/arg2.kabi scriptlarga argument berishga qodirdir. Bu sizning resusrlaringiz o’rtasida nisbiy ssilkalarni hal etish va sizning saytingizni foydalanuvchilar mashinalariga yuklashni tezlashtirish uchun zarur. Bu sahifani httpd.conf. faylingizga qushing AcceptPathInfo on. 9. §. PHP SOZLOVLARINI TEKSHIRISH Moodle o’zining ishi uchun PHPning ko’pkina sozlovlaiga muhtoj. Ko’pchilik serverlarda bu sozlovlar "po umolchaniyu" amalga oshirildi. Lekin PHPning qandaydir serverlarida va qandaydir versiyalarida qandaydir sozlovlar farq etishi mumkin. Ular konfiguratsiya fayllarida amalga oshiriladi (asosan php.ini fayllar hisoblanadi): magic_quotes_gpc = 1 (kerakl, lekin zaruriy emas) magic_quotes_runtime = 0 (zarur) file_uploads = 1 session. auto_start = 0 session.bug_compat_warn = 0 Siz zarur bo’lmagan boshqa sozlovlarni ham bajarishingiz mumkin, agarda faylni tahrilayotgan bo’lsangiz, bu amalga oshadi. Misol uchun 2 M< etib cheklab quyilgan yuklanuvchi fayllarning maksimal hajmini katttalahstirishni hohlab qolishingz mumkin. Bu qiymani 16MB gacha kattalshtirish krak bo’lsa, quyidagi sozlovlarni amalga oshiring: post_max_size = 16M upload_max_filesize = 16M htaccess faylini beb-serverning va PHPning sozlovi uchun qo’llash Agar siz serverda httpd. conf yoki php. fayllariga dostup-ularni qo’llashga imkoniyatga ega bo’lmasangiz, siz Moodleni serverga boshqa dasturiy taminot

bilan o’rnatasiz, bu boshqa sozlovlarni talab etadi, bunda po "umolchaniyu" sozlovlaridan voz kechish mumkin bo’ladi. Moodlening barcha fayllari joylashgan, .htaccess faylni direktoriyada yaratishnga tug’rikeladi, unda pastda ko’rsatilgan satrlarni yozish mumkin. Bu Apache boshqaruvida serverda ishlaydi va unda Qayta aniqlashlar asosiy konfiguratsiyasida hal etiladi. DirectoryIndex index.php index.html index.htm <IfDefine APACHE2> AcceptPathInfo on </IfDefine> php_flag magic_quotes_gpc 1 php_flag magic_quotes_runtime 0 php_flag file_uploads 1 php_flag session. auto_start 0 php_flag session.bug_compat_warn 0 Quyida keltirilgan kabi siz yuklanuvchi fayllarni 2 megabaytlar bilan cheklash uchun yozishingiz mumkin: LimitRequestBody 0 php_value upload_max_filesize 2M php_value post_max_size 2M Moodle/lib/ papakasidan taqribiy sozlovlari bilan bittaanomli faylni nussha qilish va bizga kerakli holga keltirish osonroq. Buni turlicha qilish mumkin. Misol uchun, Unix qobig’ida bunday buyruqni kiritsh mumkin: cp lib/htaccess .htaccess htaccess faylni qo’llash sizning MO'Tning samaradorligiga ta’sir qiladi va sahifalarning yuklanishini sekinlashtirishi mumkin. 10. §. BERILGANLAR OMBORINI YARATISH. Sizga berilganlar omborining bo’sh bazasini BOBTda mahsus buning uchun yaratilgan (misol uchun "moodleuser") berilganlar bazasiga kirish ruhsati bo’lgan foydalanuvchi tomonidan ("moodle" turdagi) berilganlar bazasini yaratish mumkin. Siz hohlasangiz, "root" foydalanuvchini tanlashingiz mumkin, serverni testlashtirish uchun, lekin hafsizlik tomonlarini o’ylab buni amalga oshirmaslik kerak. Moodle i 1.5.x versiyasi "STRICT_TRANS_TABLES" iz MySQL5. x. opsiya bilan ishlamaydi. Agar siz MySQL 5.x, qo’llasangiz, MySQL (ob ы chno

"my.ini" v Windows i "my.cnf" v Unix/Linux) konfiguratsiyasini tahrirlang va bu opsiyani izohlang yki umuman olib tashlang. O’zgarishlar ishlashi uchun MySQLni boshdan ishga tushirish mumkin. Agar siz webhostni qo’llasangiz, unda siz veb-interfeys orqali berilganlar omboringiz ni yaratish va uni boshqarish uchun boshqaruv paneliga egasiz. Cpanel – buning uchun eng mashhur vositalaridan biri. Cpanelda berilganlar omborini yaratish uchun quyidagi amallarni bajarish kerak, 1. "MySQL Databases" sivol ustida chertib quying. 2. "moodle" ni BO nmli maydonda chop eting va "Add Database"ni bosing. 3. Foydalanuvchi ismi va parolini mahsus maydonlarga kiriting (ularni hech qaerda qo’llamang) va "Add User"ni bosing. 4. Endi "Add User to Database" tugmani "ALL" huquqini va ro’yhatga olish uchun yangi berilganlar omborida qo’llang. 5. "username" va "database names" lar qushimchaga ega – bu sizning Cpanelda "account name"ingizdir. Siz Moodle instalyatoriga axborotni kiritsangiz, to’liq ismlarni kiriting. Unix buyruqli satrga ruhasatingiz bo’lsa, siz buni o’zini buyruqlarnikiritib amalga oshirishungiz mumkin. MySQL uchun bu erda shunday misollar keltirilgan (agar sizda Moodle 1.6va keying versiyalari bo’lsa xhop eting va sizda Moodle 1.5.x versiya no’lsa, yoki undan ol dingi versiyalari bo’lsa chop etmang): # mysql -u root -p > CREATE DATABASE moodle DEFAULT CHARACTER SET utf8 COLLATE utf8_unicode_ci; > GRANT SELECT, INSERT, UPDATE, DELETE, CREATE, DROP, INDEX, ALTER ON moodle. * TO moodleuser@localhost IDENTIFIED BY 'yourpassword'; > quit # mysqladmin -p reload

MySQL 4.0.2 yoki undan oldingi versiyalarini ishlatsangi, siz CREATE TEMPORARY TABLES jadvalini GRANT orqali amalga oshirishingiz kerak: > GRANT SELECT, INSERT, UPDATE, DELETE, CREATE, CREATE TEMPORARY TABLES, DROP, INDEX, ALTER ON moodle. TO moodleuser@localhost IDENTIFIED BY 'yourpassword'; PostgreSQL uchun buyruqlar: # su - postgres > psql -c "create user moodleuser createdb;" template1 > psql -c "create database moodle with encoding 'unicode';" -U moodleuser template1 > psql -c "alter user moodleuser nocreatedb;" template1 > psql -c "alter user moodleuser with encrypted password 'yourpassword';" template1 > su - root # /etc/init. d/postgresql reload Agarda (>psql -c "create database moodle...") berilganlar omborini qo’llash hatoikga olib elsa, quyidagi qiymatni kiritish kerak: psql -c "create database moodle with template=template1 encoding = 'unicode' owner = moodleuser location = '/var/mydata';" 11.§. BERILGANLARNI SAQLASH UCHUN PAPAKANI YARATISH Yuklanagan fayllarni saqlash uchun Moodle qattiq diskda joy talab qiladi. Misol uchun, o’quv kurslarning hujjatlari yoki o’quvchilarning rasmlari. V protsesse ustanovki Moodleni o’rnatish jarayonida bu direktoriyani yaratishga harakat qilish kerak. Agar bu narsani o’rnatish qiyinchilik keltirib chiqarsa, qo’lda yaratishga tug’ri keladi. Hafsizlik uchun bu papakaga internetdan tug’ridan-tug’ri yo’lni berkitish kerak. Veb direktoriyadan tashqarida uni joylashtirib, bunga erishish mumkin. Agarda Siz unga o’sha joyda faqat erishgan bo’lsangiz, unda uning himoyasi uchun deny from all satrni o’z ichiga oluvchi htaccess, faylini tashkil eting.

Moodle bu papkaga yuklovchi fayllarni saqlashi uchun veb server (misol uchun, Appache) yozuviga qarang va bu papkada fayllarni o’qish va bajarish ruhsati borligini tekshiring. Unix tizimlarida bu shartni direktoriya egasi o’rnatadi. Bu"nobody" yoki "apache" kurinishida. Bundan so’ng boshqa foydalanuvchilarga ruhsat beradi. Buning uchun quyidagi buyruqni amalga oshirish kerak: chown -R nobody: nobody moodledata “Po umolchaniyu”- mysql ROOT nomida yaratilgan, berilganlar direktoriyasini qabul qilmaydi, lekin Siz papakani qaerda joylamoqchi bo’lsangiz, o’sha erga joylashingiz mumkin. Keyinchalik Siz direktoriyani o’zgartirishingiz va kuchirishingiz mumkin. Agarda Siz buni bajarsangiz, so’zining direktoriyasiga yo’lini saqlashi kerak bo’lgan config.php faylni tahrir etishingizga tug’ri keladi. Buning uchun quyidagiga o’hshash satrga kirish kerak: $CFG->dataroot = '/data/moodledata'; Cpanelda siz "File Manager"ni papkani qidirish uchun qo’llaysiz. Topganingizda unga chertib, "Change Permissions"nitanlaysiz. Ko’pchilik hostingserverlarda Siz faqat Sizning guruhingizning barcha fayllariga cheklovlarini ruhsatini cheklab quyishingizga tug’ri keladi, (veb-hostingning boshqa foydalanuvchilarga sizning fayllaringizni ko’rish va o’zgartirishni man etish uchun shu narsani amalga oshirishingiz kerak bo’ladi. Agar sizda hafsizlikni sozlash buyicha qiyinchiliklar amalga oshirilsa, serveringizning administratoriga murojat qiling. Bu narsa serverda RNR - "Safe Mode.opsiya yoqilgan bo’lsa amalga oshiriladi» config.php faylni yaratish uchun yuklovchi faylni ishga tushirish O`rnatiluvchi faylni ishga tushirish uchun (install.php), Moodleningizga kiring va brouzerni ishlating yoki qo’yidagi narsani tering va ishlating: http://yourserver/install.php v stroke adresa. (Installer budet ispolzovat cookie. Esli V ы uvidete vspl ы vayu щ ee okno s soob щ eniem ob etom, to razreshite ispolzovat cookie!) Moodle sistemangiz konfiguratsiyasini aniqlaydi va bir necha qadamlarda config.php. konfigratsiya faylini yaratishi mumkin. Keyin Moodle uni serverdagi

o’sha pakaga saqlaydi. Siz tugmani bosib faylni yuklashingiz mumkin config.php o’rnatish dasturidan Moodle server direktoriyasiga nussha qilishngiz mumkin. Keyin o’rnatiluvchi dastur sizning serveringizning sozlovlarini tekshiradi va qiyinchiliklarni aniqlash buyicha maslahatlar beradi. Ko’pchilik hollarda bu maslahatlar etarli bo’ladi. Konfiguratsiyani davom etish uchun administrator sahifasiga o’tish Bundan keyin config.php asosiy fayl sifatida yaratilib bo’ladi, Sizga bosh sahifaga o’tish uchun o’zingizning "admin" ingizni yzrztishingiz zarur. Avval Sizga ko’rsatilgan GPL "shrinkwrap" shartnomasi shartlari bilan tanishish va ularni qabulqilish to’g’ri keladi. Keyinchalik Moodle axborotni saqlash uchun berilganlar bazasini yaratishni boshlaydi. Avval jadvallar berilganlarining asosiy bazasi yaratiladi. Avval siz asosiy ma’lumot ortidan ketuvchi asosiy ma’lumordan so’ng keluvchi SQL ma’lumotni ko’rishingiz kerak. U qizil va zangor rangda yoziladi. Misol uchun: CREATE TABLE course ( id int(10) unsigned NOT NULL auto_increment, category int(10) unsigned NOT NULL default '0', password varchar(50) NOT NULL default '', fullname varchar(254) NOT NULL default '', shortname varchar(15) NOT NULL default '', summary text NOT NULL, format tinyint(4) NOT NULL default '1', teacher varchar(100) NOT NULL default 'Teacher', startdate int(10) unsigned NOT NULL default '0', enddate int(10) unsigned NOT NULL default '0', timemodified int(10) unsigned NOT NULL default '0', PRIMARY KEY (id)) TYPE=MyISAM SUCCESS ...va undan keyin: Main databases set up successfully. Bu papka asosan yaratilganligini bildiradi. Agar siz shunday ma’lumot olmagan bo’lsangiz, unda siz papaka yaratishda yki config.php. faylida hatolar kiritgansiz. PHPda "Safe Mode" cheklanmaganligini tekshiring (ba’zan kommersiyali vb-hostinglar ba’zan o’zida "safe mode"ni yoniq usulda saqlaydi). Siz PHPni katta bo’lmagan <? php phpinfo ()?> faylni yaratib, uni brauzer orqali

ko’rib chiqib, tekshirishingiz mumkin. Barchasini tekshiring va papkani boshqatdan yaratilishiga harakat qiling. Keyin sahifa pastida "Continue"ni bosing. Sizning yuklash variantingiz uchun, siz turli parametrlar kiritilishi mumkin shaklni ko’rasiz, bu esa tilni, SMTP hostlarini va boshqalarni tanlanishi imkoninin beradi. Keyinchalik siz bu sahifaga qaytib, u yoki bu bo’limlarini o’zgartirishingiz mumkin. Nihoyat, sahifa pastida "Save changes"ni bosing. If (and only if) you find yourself getting stuck on this page, unable to continue, then your server probably has what I call the "buggy referrer" problem. This is easy to fix: just turn off the "secureforms" setting, then try to continue again. Keyin siz ko’pkina ma’lumotlari bor sahifab=ni ko’rasiz, ular Moodle ning turli modullari qo’llovchi barcha jadvallarini sozlashadi. Oldin qanday bo’lsa, ular shunday bo’lishi kerak, yani barcha narsalar tog’ri tashkil qilngan bo’lsa, ma’umotlar yashil rangda bo’lishi zarur. Sahifa pastida "Continue"ni bosing. Kyingi satrda esa sizning Moodle ingizning kiritilishi kerak bo’lgan shaklini topasiz, unda Sizning Moodlingizning bosh sahifasi va parametrlarini kiritish kerak bo’ladi. Bularga nomi, format, bayoni va boshqalar kiradi. Uni to’ldirib, "Save changes" bo’limini bosamiz. Ohirda sizdan, administrator sahifasiga keyin ruhsat uchun yangi foydalanuvchini yaratish kerakmi deb so’raladi, unda quyidagi detallarni tuldiring: Sizning ismingiz, e mail adressingiz, keyin "Save changes" knopkasini bosing. Albatta barcha punktlar to’ldirilishi shart emas, lekin asosiy eng muhim punktlarni to’ldirmasangiz, sizni sahifangizga qaytariladi. Bu parametrlarni to’ldirish shart. Siz o’zingizning administratorning “uchot”-nazorat yozuvi uchun username nomingizni va password parolingizni saqlab qolganingizni tekshirib ko’ring, ular administrator kotor ы e V ы v ы brali dlya uchetnoy zapisi administratora, tak sahifasiga kirish uchun sizga zarur bo’ladi.

(Shunday sababalarga ko’ra, sizning yuklash jarayoningiz to’htatilgan bo’lsa, yoki qandaydir tizimli hatolar registrasiyangizga halaqit qilgan bo’lsa, Siz doimo "admin" nomidan va parolidan sistemaga kirish uchun foydalanishingiz mumkin.) Samarali registrasiyadan so’ng, Sizning yangi saytingizning uy sahifasiga qaytish amalga oshirilladi. Sahifadan pastda chapda administrator bog’lovlari hosil bo’ladi (bu bo’limlar administratorning alohida sahfasida ham hosil bo’ladi) – bu bulilar faqas sizgagina kirishga ruhsat etiladi, chunki siz administratorfoydalanuvchi sifatida registrasiya qilingansiz. Keyingi Sizning amallaringiz menyuning quyidagibo’limlari orqali amalga oshirilishi mumkin: • Kurslarni yaratish va uchirish • Foydalanuvchi hisobotlarni yaratish va tahrirlash • O’qituvchi hisobotlarini boshqarish • Saytni o’zgartirish Lekin siz ustanova qilishni-yani yuklashni tugatganingizcha yo’q! Yana bitta muhi narsa bor, buning uchun quyidagi bo’limni sinchiklab, tahlil qilib, o’qib chiqing. cron Sozlovi Buning uchun quyidagi instrucsiyalarga o’ting: cron instructions. 12. §. YANGI KURSNI YARATISH. Agar Moodle kerakli usulda ishlasa, siz yangi kursni yaratishga harakat qilishingiz kerak. Administrator sahifasida (yoki uy sahifasining administratorlik og’lanishlarida) "Sozdanie novogo kursa" – yangi kursni yarating bo’limini tanlang, shaaklni to’ldiring, bunda kurs formatiga katta e’tibor qiling. Bu sahifada detallar haqida qayg’urmang, chunki keyin o’qituvchi orqali hamma narsa keyin o’zgartirilishi mumkin. Shunga e’tibor etingki, Sizni hamma joyda sariq rangli yordam tugmasi barcha aspektlar buyicha yordam berishga tayyor bo’lib, kuzatib boradi. "Save changes" knopkasini tanlang, sizga yangi shakl beriladi, unda siz kurs uchun o’qituvchilarni aniqlashingiz mumkin bo’ladi. Siz bu formaning mavjud

hisobotlarini qushishingiz mumkin-agar siz yangi o’qituvchi uchun hisobot yaratmoqchi bo’lsangiz, bu haqida o’qituvchilarning biridan so’rashingiz kerak bo’ladi, yoki administrator sahifasida "Dobavit nov ы y otchet" –yangi hisobot yaratish opsiyasidan foydalanishingiz mumkin.na stranitse administratora 18 . Bundan so’ng, kurs haqiqatdan yaratilgan va "Kurs ы " opsiyasi orqali uy sahiasida kirish uchun ochiq bo’ladi. 13.§. MOODLE IMKONIYATLARI Barcha resurslar-bitta butunga yig’ilgan. Tizizmda o’quv electron materiallarni o’rnatib, ularni u erda saqlab va o’rganish ketma-ketligini yaratish mumkin. Moodlega “dustup”-moodlega o’tish Internet orqali yoki boshqa tarmoqlar aro amalga oshirilganligi uchun talabalar aniq bir vaqtva joyga bog’lanmaganlar, matrial asosida o’zlarining templarida er sharining iztiyoriy qismidan harakatlanishlari mumkin. Elektron format “Darslik” sifatida matnnigina emas, balki ixtiyoriy formatdagi Vikipediyadagi maqoladan tortib, YouTubedagi videorolikgacha bo’lgan resurslarni qo’llash imkoninni berad. Barcha materiallar sistemada saqlanadi, ularni yorliqlar, teglar va gipermatnli murojatlar yordamida tashkil qilish mumkin. O’quv masalalrni birgalikda echish Moodle hamkorlida ishlashga mo’ljallanagan. Buning uchun sistemada turli uskunalar mujassam: Wikki, glosariy, bloklar, forumlar, praktikumlar. Bunda o’qitishni asinhron amalga oshirish mumkin, bunda har bir student materialni o’zining tempida va real vaqtning rejimida, on-layn ma’ruza va seminarlarni tashkil qilib o’rganadi. Tizizm ixtiyoriy formatdagi fayllarning almashuvini qo’lab quvatlaydi – o’qituvchi va studentlar aro hamda studentlarning o’zlatining o’rtasida ham. O’qituvchi-o’quvchilar bilan bog’liklikda. Moodlening yuqori tomonlaridan biri- kommunikatsiya uchun keng imkoniyatlar.

Forumda guruhlar aro mavzuning tahlililni o’tkazish, malumotlarni baholash, turli formatdagi fayllarni ularga taqish(o’rnatish) mukin. Ixtiyoriy shahsiy ma’lumot va izohlarda-o’qituvchi bilan shahsan muammoni hal qilish mumkin. Chatda tahlil real vaqt rejimida amalga oshiriladi. Iper murojatlar yuborish kursning barcha qatnashuvchilarinin operativ ogohlantiradi yoki bo’layotgan voqeyalar haqida ayrim guruhlarni ogoh etadi, har bir studentga yangi topshiriq, haqida yozish kerak emas, guruh bu haqida ma’lumotlarni avtomatik tarzda qabul qiladi. O’qitish sifati-nazorat ostida Moodle har bir o’quvchining portfoliosini saqlaydi: u yaratgan barcha ishlarni, o’qituvchi tomonidan berilgan baholar va izohlarni, forumdagi ma’lumotlarni. Davomadni nazorat qilishda-talabalarning faolligigni va tarmoqda ishlash soatlarini kuzatish imkoniyatini beradi. Natijada, o’qituvchi o’zining vaqtini samarali ishlatadi. Talabalar buyicha o’qituvchi statistika yig’ishi mumkin: vaqtini samarali taqsim qiladi. O’qituvchi talabalar qaysi mashqlarni yuklab olganliklarini, qaysilarini bajarganliklarini, uy vazifalarini qaysilarini bajarganliklarini, test buyicha qanday baholar olganliklarini aniqlashlari mumkin. Shunday qilib, talabalar qanday qilib temani o’rganib olganliklariga qarab o’qituvchi ularga keyin o’rganishi uchun materiallarni taqdim etishlari mumkin. Foydalanuvchi uchun Moodle Vozmojnosti, kotor ы e Moodle foydalanuvchilarga beradigan imkoniyatlarni roller buyicha guruhlashtirish mumkin: 1. O'qituvchi o Ixtiyoriy joyda, ixtiyoriy vaqtda, ixtiyoriy tempda o’qishlari mumkin, o Qiziqarli mavzularni o’qishga ko’p vaqt sarf qiladilar, o Bilmlari yahshiroq o’zlashtiradilar. 2. O’qituvchilar o Kursni actual holatda qo’llab quvatlashadi, o Tartibni va materialni berish usulini guruhning ishlashiga qarab

o’zgartirishadi, o Ijodiy ishga va professional o’sishga ko’proq vaqt sarf etishadi, chunki rutinali jarayonlarni masofaviy o’qitish tizimlariga to’liq yuklash mumkin, o O’quvchilari bilan teskari bog’lanishni qo’llab quvatlaydi, o’quv tugagandan so’ng ham teskari aloqani o’qituvchi uqquvchilari bilan ta’minlab yuradi. 3. Administratsiya o O’qituvchilarga yuklamani samarali taqsim etadi, o O’qitish natijalarini tahlil etadi, o O’quv jarayonni boshqarish harajatlarini pasaytiradi. Moodleda o’quv jarayonni boshqarishning barcha masalalari mujassam. Agarda masala echimi bo’lmasa, tizim ikoniyati mukammal bo’lmasa, funksional tizimni osongina kengaytirish mumkin. Mutahassislar tizimni takomillashtirib, joriy etishning optimal variantini tanlashlari mumkin. 14. §. MOODLEDA KURSNI YARATILISHI. Brouzerni ishga tushiramiz, NamDU distension o’qitish saytini kiritamiz. Keyin chap tomonda Login va Parol kritiladi. Tizizmga kirsak, yuqorida bizni saytga kirganimiz uchun Hush kelibsiz! Teksti ko’rinadi, chap tomonda pastda Mening menyuimni, chap tomonda Kalendarni(taqvimni) yuqorisida Asosiy menyuni, pastda kuslar ro’yhatini, o’rtada esa sayt materiallarini, undan pastda kurslar ro’yhatini, eng pastida Raazdel dlya demontrativnqx kursov bo’limiga kirib, Dobavit kurs tugmasini bosamiz. Kursni sozlash oynasi ishga tushadi, uni tuldirishimiz kerak. Kategoriyani tanlaymiz, To’liq nimini, qisqa nomini, ID ni IDni kiritish zarur bo’lgan sohaha kiritish zarur, Kursning bayoni sohasiga kursning maqsadi va vazifalarini yozisshimiz zarur. Kurs kimga mo’ljallanganligini yozish ham kerak. Kalendar to’ldiriladi. Format bo’limida Struktura tanlanadi. Keyin kurs temalerini, kursdagi yangiliklarning sonini o’rnatamiz. O’quvchilar jo’natmoqchi bo’lgan fayl hajmini kiritamiz. Keyin o’quvchilarni kursga yozish uslubini aniqlaymiz. FN Sayt Group Enroument bo’limi tanlanadi. O’zini o’zi yozish imkoniyatiga Net javobi belgisini qo’yamiz. Ta’lim olish vaqtig chegara quyishimiz mumkin. Keyin esa kursni yaratuvchlarini

kiritishimiz mumkin. Bu erda Pedagogni Trmoaq o’qituvchisi, Kuratorni Tiyutor, Kurs tinglovchisini esa O’quvchi deb almashtirishimiz mumkin. Keyin Soxranit bo’limini bosamiz, endi kursga o’tamiz. Endi kursni hosil qildik, u bo’sh bo’lsada, to’ldiramiz. Bu kurs namoyishli kurslar ichida “Moyo menyuda”- “Moi kursi “ichida paydo bo’lishi kerak. 15. §. MOODLEDA LECSIYA ELEMENTINI YARATILISHI. Kursi elementi Lecsiyaga darsning nazariy qismini Moodlega joylash amalga oshiriladi. Uning joylashuvining oddiy va darahtsimon usullari amalga oshiriladi. Iz lecsiyani oddiy shema asosida yaratishni ko’rsatamiz, yani chiziqli shemada amalga oshiramiz. Oldindan Word dasturidakiritilgan lecsiya 1=2=3 shema buyicha Moodlega o’rnatiladi. Lecsiyaning har biqr qismi keyingisiga o’tish va boshqa qismlarga o’tishini ko’rstadi. Kurs temasiga kurs eleenti lecsiyani qushishuchun tahrirlashni yoqilgan rejimida “Dobavit element ili resurs” bo’limi bosiladi. Undan lecsiya bo’limini tanlanadi. Keyin “Dobavit” knopkasini tanlaymiz. “Nazvanie” sohasiga “Leksiya po teme 1” deb yozami. Kyin maydonlarni tanlab, qushcha belgisini quyib, saqlab qo’yamiz. va kursga qaytamiz. Endi “Leksiya po teme 1” bizda hosil bo’lganini va uning mazmuni ham hosil bo’lganligini ko’rishimiz mumkin. Endi biz bu Lecsiyaga kiramiz, unda hozircha hech narsa yo’q, shuning uchun birinchi marta information sahifani qushishimiz kerak, buning uchun “Dobavit informatsionnuyu stranitsu” bosiladi. Sahifa nomi yoziladi. Uning mazmuni kiritilsa, shemadagi 1 sahifani hosil qilamiz. Nomini, Word matn muharriridan nushalab olamiz, lecsiyaga nomiga nushalab qo’yamiz. Worddagi sarllavha nomidan keying mazmunni tanlan, nusha qilamiz va uni CTRL+V yordamida lecsiya mazmuniga qo’yamiz. Hosil bo’lgan narsani ko’rish uchun ini butun ko’rinishini ochamiz. Matnni tekishlash zarur, kerakli joylaariga rasm quyiladi. Rasmlarni oldindan Shahsiy fayllar papkasini yaratib, unda saqlanadi. Birinchi rasmni lecsiya 1 ga qo’yamiz. Birinchi rasmni lecsiyaga qo’yamiz, buning uchun rasm piktogrammasini tanlab, “Risunok k leksii”ni tanlaymiz, 1 Rasmni tanlaymiz va “Vstavit” tugmasini bosamiz. Endi lecsiyani ko’rsak, rasmni hosil qilganimizni ko’rishimiz mumkin. Endi So’derjimoe 1,2

galecsiyadan qaerga o’tishni ko’rsatuvchi sohalarni kiritamiz, Buning uchun knopkalarni yaratib olamiz, ular qaerga o’tishni ko’rsatib beradi. “Opisanie” bo’limiga “Dalee” so’zini yozamiz, chunki bu endi birinchi sahifa edi. Bizga birinchi knopkaga 4 ta knopka, 4ta Soderjimoe 1 o’rnatilishi kerak. Knopkalarni yaratishdan oldin yahshilab o’ylab olish kerak, endi keying sahifaga o’tish uchun, “Perexod” bandiga “Teku щ aya stranitsa” yoziladi. Keyin “Soxranit stranitsu” bo’lim bosiladi. Endi shaklni ko’ramiz. Endi “Perexodi” bo’limiga “Teku щ aya stranitsa” yoziladi. Keyin “Soxranit stranitsu” bo’limi bosiladi. Endi shaklni ko’ramiz. Endi “Perexod ы ” bo’limida “Teku щ aya stranitsa” yozuvini kiritamiz. “Deystviya” sohasidan “Dobavit stranitsu” bo’limini tanlaymiz. Sahifaning nomiga 1 Lecsiyaning 2chi punktini olamiz. Mazmuni esa yuqorida ko’rsatilgandek to’ldiriladi. Endi o’tishni sozlashga sozlashga e’tiboringizni jalb qilmoqchiman. Bu erda biz 4 ta knopkani hosil qilishimiz zarur. Bittasini “Daleye” keyingisiga o’tish va oldingisiga o’tish “na pred ы du щ uyu stranitsu” yozuvlarini tanlash kerak bo’ladi, amalga oshiish kerak. 1chi knopkamiz “Opisanie” da” Nazad” bo’limini tanlaymiz, “Perexod” bo’limiga hozircha “Pred ы du щ aya stanitsa” ni tanalab qo’yamiz. Shunday qilib, Soderjimoe 1 knopkani yaratdik. Ikkinchi knopkani yaratish uchun Soderjimoe 2 ni bosamiz va “Opisanie” bo’limiga “Daleye” “Perexodi” bo’limiga “Sleduyushaya stranitsa” bo’limlari tanlanib quyiladi. Keyin “” bo’limini bosamiz. Shunga o’hshash 3chi sahifani ham yaratilishi ko’rsatilgan. Buning uchun uchinchi sahifani ochamiz, uning “Nazvanie” bo’kimiga Word hujjatining 3chi punktini nusha qilib qo’yamiz. “Opisanie” da “Nazad” bo’limi tanlanadi. “Perexodi” da “Pred ы dushaya stranitsa” tanlanadi. Soderjimoe 2 da “Opisanie” “Konets leksii” “Perexod” a esa “Konets leksii” tanlanadi, keyin “Soxranit sranitsu” bo’limi bosiladi. “Perexod” larni tahrirlash uchun bizga tahrirlash rejimini bosish kerak bo'ladi. “Prosmotr” orqali barcha lecsiya punktlarini rasmlari bilan ko’rish mumkin bo’ladi. Shunday usulda Moodle o’quv platformasida lecsiya yaratiladi.

Rasm Moodle o’quv platformasi. RASM.Moddle haqida rasmlar. RASM. Moodle buyicha rasm.

Rasm. Masofaviy ta’lim tizimida ishlash.

Adabiyotlar: 1. I.A.Karimov. 2012 yil Vatanimiz tarakkiyotini yangi boskichga ko’taradigan yil bo’ladi O’kuv ko’llanma. 2. O’zR Prezidenti I.A.KARIMOVning «Jaxon moliyaviy-iktisodiy inkirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari» nomli asarini urganish buyicha ZiyoNETdan olingan ma’lumotlar. 3. Mirziyoev, SHavkat Miromonovich., Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo’shma majlisidagi nutqi /SH.M. Mirziyoev. - Toshkent: 4. «O’zbekiston», 2016. -56 b. 5. Mirziyoev, SHavkat Miromonovich, Tanqidiy tahlil, qat’iy tartibintizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza, 2017 yil 14 yanvar. - Toshkent: «O’zbekiston», 2017. -104 b. 6. Moodle 3., Alex Büchner. Moodle 3 Administration. — Third 7. Edition. — Packt Publishing, 2016. — 492 s. — ISBN 978- 1783289714. 8. Moodle 2.5., João Pedro Soares Fernandes. Moodle 2.5 Multimedia. — Packt Publishing, 2013. — 270 s. — ISBN 978-1783281473. 9. Silvina P. Hillar. Moodle 2.5 Multimedia Cookbook. — 2-nd. ed. — Packt Publishing, 2013. — 300 s. — ISBN 978-1783289370.

O'xshashlar

Masofadan o’qitish tizimlari. Elektron darsliklar. Elektron kutubxonalar

Elektron ta’limni boshqaruv tizimi Moodleda kurs yaratish

Elektron ta’limni boshqaruv tizimi Moodleda foydalanuvchilari bilan ishlash

Berilganlar bazalarini boshqarish tizimlari arxitekturasi

Ma’lumotlar bazalari va ularni boshqarish tizimlari 2