Электрон ҳисоблаш машиналарининг структуравий тузилиши ва ишлаш принциплари - Informatika va AT - Referatlar

Электрон ҳисоблаш машиналарининг структуравий тузилиши ва ишлаш принциплари

Yuklangan vaqt:

12.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

157 KB

Ko'chirib olish

Электрон ҳисоблаш машиналарининг структуравий тузилиши ва ишлаш принциплари Режа: 1. Электрон ҳисоблаш машиналарининг структуравий тузилиши, ташқи қурилмалари. 2. Саноқ системалари ҳақида тушунча ва улар билан ишлаш. 3. ЭҲМ даги кодлаштириш системаси ASCII . 4. Программавий бошқарув принципи ва унинг аҳамияти. 5. ЭҲМнинг программавий таъминоти ва унинг асосий таркибий қисмлари. Амалий ва системавий программавий таъминот. Компиляция ва интерпретация.

Электрон ҳисоблаш машиналарининг структуравий тузилиши, ташқи қурилмалари. Юқорида мавзуларда хусусий компьютер ва унинг структуравий тузилиши хақида бир қанча маълумотлар берилган эди. Уларни ўрганиш асосида хар қандай турдаги компьютернинг асосий ташкил этувчилари нималардан иборат деб ўйлайсиз? Ушбу структуравий тузилиш элементларининг бажарадиган вазифалари нималардан иборат? Ташқи мухит билан алоқа қилиш учун қандай турдаги ташқи қурилмалар ишлатилиши мумкин ва уларни қандай гурухларга бўла оласиз? Олдинги мавзулардан олган билимларингиз асосида ушбу саволлар хақида бироз фикрланг ва уларга тўғри жавоб топишга харакат қилинг. Бир сўз билан қисқа қилиб айтганда электрон ҳисоблаш машиналари турли хил информацион системалар ва автоматлаштирилган бошқарув системалари техник таъминотининг асосини ташкил қилади. ЭҲМ нинг структуравий тузилиши деб машиналар функционал қисмларининг ўзаро боғланиш тартибини ва ишлаши билан боғлиқ принципларининг ўзаро таъсирини белгилайдиган, хамда унинг хилма-хил қурилмалари ўзаро боғланишини аниқлайдиган тузилмага тушунилади. ЭҲМ нинг энг оддий, ҳамма тушунадиган структурали схемаси қуйидаги кўринишда тасвирланади: Чизмадан кўриниб турибдики, ЭҲМ асосан 3та, бир бирига функционал боғланган қисмдан иборат экан ва уни қўллашдан муҳим мақсад жамиятнинг ишлаб чиқариш, бошқариш, инженерлик, илмий, маориф ва бошқа

фаолиятлари натижасида вужудга келадиган турли-туман масалаларни ечиш билан боғлиқ ҳисоблаш жараёнларини бажаришдир. Ҳисоблаш жараёнларини амалга ошириш учун, хусусан 1-чизмадаги ЭҲМ қурилмалари зарур бўлади, яъни: • биринчидан, хотира зарур бўлиб унда алгоритмга, дастлабки маълумотларга, оралиқ ва охирги натижаларга алоқадор ахборотлар тўплами жойлашади. • иккинчидан, керакли ахборотларни хотирага киритиш, яъни узатиш зарурияти ҳосил бўлади. Бунинг учун киритиш қурилмаси зарур бўлиб, у инсон томонидан тайёрланган ҳар-хил ахборотларни қабул қилади ва уларни ЭҲМ хотирасига узатади. • учинчидан, хотирада сақланаётган алгоритмни ўқишга ва у томонидан мўлжалланган амаллар кетма-кетлигини бажаришга, хотирадан керакли қийматларни танлаб олишга ва улар устида зарур жараёнларни бажаришга, ниҳоят ҳисоблаш натижаларини хотирага ёзишга қодир бўлган қурилма зарурияти туғилади. Бундай қурилма сифатида чизмада кўрсатилган процессорни айтиш мумкин. • тўртинчидан, хотира жойлашадиган ёки умуман, ҳисоблаш оқибатида келиб чиқадиган ҳисоблаш натижаларини хотирадан инсон томонидан келажакда фойдаланиш учун чиқариб олиш зарурияти туғилади. Бундай ишни чиқариш қурилмасида бажарилади. Кўрсатилган 1-чизмада кўрсатиб ўтилган таркибий қисмлар бир бутун комплексга узвий боғланган бўлади ва битта электрон хисоблаш машинасини ташкил қилади. Юқорида ЭҲМ ни шархлаб ўтилган фикрлар асосида юқоридаги чизманинг қуйидаги, деярли тўлароқ тушуниладиган чизмасини акс эттириш мумкин.

процессор программа натижасини чиқариш қурилмаси хотира маълумот киритиш қурилмаси Энди ЭҲМ ҳар бир қурилмасининг функциясини алоҳида ҳолда кенгроқ қараб чиқайлик, ҳамда ҳисоблашларни бажаришда уларнинг ўзаро таъсир доирасини кўрсатиб берайлик. 1) ПРОЦЕССОР Процессор ЭҲМ нинг марказий қурилмаси ёки асосий таркибий элементи ҳисобланиб, ахборотлар тўпламини қайта ишлайдиган хисоблаш қурилмасидир. Процессор ЭҲМ хотирасида сақланаётган ахборотлар устида кўрсатилган операцияларни бажариши мумкин. Бу операциялар рўйхати хусусан процессор қурилмаси ва унинг имкониятлари орқали аниқланади. Албатта ушбу жараён бажарилаётганда сонлар хотиранинг бир ячейкасидан иккинчи ячейкасига ўтказилиши керак бўлади. 2) ХОТИРА ЭҲМ хотира қурилмаси - дастлабки, оралиқ ва натижавий маълумотларни, худди шунингдек, программаларнинг буйруқларини қабул қилиш, сақлаш ва чиқариб бериш учун хизмат қилади. Ҳисоблаш системасида қайта ишланадиган ахборотлар машинанинг хотирасига киритиш қурилмаси ва бошқа қурилмалар орқали етказилади. Масалалар ечилаётган пайтда сақланаётган ахборотлар керакли ўлчамда хотирадан чиқариб олинади ва ЭҲМ нинг бошқа қурилмаларига қайта ўзгартириш ва бошқариш учун узатилади. Натижалар эса арифметик қурилмадан хотирага сақлаш учун яна қайтарилади. Ахборотлар ЭҲМ да бирор бир кўринишда ёки машина сўзларида тасвирланган бўлиши мумкин. ЭҲМ нинг тилидан ва ахборотларни қайта ишлаш усулидан қатъий назар сўзлар қайд этилган ёки ўзгартирилган бўлиши мумкин. Хотира қурилмаси ячейкалар тўпламидан иборат бўлиб, битта ячейка битта сўзни сақлаши мумкин. Ячейкалар номерлар билан белгиланиб, улар ячейкаларнинг

адреслари деб аталади. Янги бир сўзни ячейкага ёзишдан олдин ундаги эски ёзувлар ўчириб ташланади. Хотиранинг муҳим хусусиятларидан бири шундаки, ячейкадаги сўзлар ўқилаётганида унинг сиғими ва холати ўзгармайди. Шунинг учун ҳам ячейкада сақланаётган сўзларни кўплаб марта ўқиш мумкин. Хотира қурилмасининг асосий техник кўрсатгичлари қуйидагилардир: сиғими, ишлаш тезлиги, разрядлилиги, тежамлилиги, ишончлилиги, қувватлилиги, ўлчами ва габарит ўлчамлари. ЭҲМ нинг хотирасини сиғими - хотирада сақланаётган ахборотлар сонини билдириб, қуйидаги ифода орқали топилади. М = К * П берилганлар: М-сиғим, бит; К-хотирадаги сонлар сони; П- соннинг разрядлилиги. Хотира икки хил бўлади - ички ва ташқи хотира. Ички хотира хусусий компьютерларда ўз навбатида доимий ва оператив хотираларга бўлинади. Доимий хотира да маълумотларни фақатгина ўқиш учун рухсат этилади. Хусусий компьютернинг доимий хотирасида қурилмаларни назорат қилиш ва компьютер ишини ташкиллаштириш учун фойдаланадиган доимий программалар бўлиб, улар тегишли қурилмаларни ишга туширгандагина ишлайдилар. Оператив хотира маълумотларни ҳамда масалани ечиш учун керакли бўлган программаларни ва компьютер ишларини ташкиллаштириш учун қўшимча программаларни вақтинча сақлашга хизмат қилади. Шуни айтиш керакки, оператив хотира фақат масалалар ечилаётган пайтдагина ўзининг хақиқий вазифасини таъминлайди. ЭҲМ ўчирилиши билан оператив хотирада жой олган барча турдаги ахборотлар умуман йўқ бўлиб кетади, яъни ўчирилиб кетади. Ташқи хотира алоҳида хотира бўлиб, катта ҳажмдаги ахборотларни узоқ муддатга сақлаш учун хизмат қилади. Ундаги ахборотларни оператив

хотирага ўтказгандан кейингина қайта ишлаш мумкин бўлади. Ташқи хотира қурилмаларига магнит ленталар, магнит дисклар, магнит барабанлари, компакт дисклар, флеш дисклар ва магнит карталари мисол бўлади. 3) КИРИТИШ В А Ч ИҚ АРИШ Қ УРИЛМАЛАРИ Машина хотирасида сақланадиган ва процессор қайта ишлайдиган ахборотларни хамда маълумотларни ЭҲМ ишининг натижалари сифатида фойдаланувчиларга етказилиши шарт, яъни улар компьютер хотирасидан чиқарилиб, фойдаланувчига берилиши керак. Ана шу операциялар туркуми киритиш-чиқариш қурилмалари орқали амалга оширилади. Тугмачалар мажмуаси барча хилдаги алфавитли ва бошқа турдаги махсус символли ахборотларни киритишни таъминлайди. Баъзида тугмачалар мажмуаси бошқариш пульти деб ҳам аталади. Шунингдек бу қурилма инсон билан ЭҲМ ни боғловчи воситалардан бири ҳисобланади. Тугмачалар мажмуаси енгил конструкция кўринишида ишланиб, унда тугмачалар мажмуаси жойлашган. Ҳар бир тугмачада икки қаторли регистрлар бўлиб, уларга рус ва лотин алфавитининг ҳарфлари ёзилган. Шунингдек тугмачалар мажмуасида ахборотларни киритиш, сақлаш, ёзиш, тахрир қилиш ва чоп этиш жараёнларини бажариш билан боғлиқ бўлган бошқариш тугмачалари ҳам жойлашган. Компьютерга маълумотлар ахборотлар тугмачалар мажмуасидан ташқари ташқи хотира магнит дискларида маълумот тўпловчи қурилма орқали ҳам киритилади. Ҳисоблаш натижалари одатда принтер деб аталувчи махсус чоп этувчи қурилмада олиниб, у ҳар хил шрифтли матнларни чиройли қилиб чиқариб бериш имконига эга. Саноқ системалари ҳақида тушунча ва улар билан ишлаш. Жахон цивилизациясининг ривожланиш жараёнида хисоб китобларни олиб бориш ва уларни сақлаш мақсадида бир қанча турдаги саноқ

системалари қўлланилган. Масалан, агар рим империясида нопозицион турга мансуб саноқ системаси қўлланилган бўлса, бошқа мамлакатларда позицион саноқ системаси ишлатилган. Араблар ва хиндлар ўнлик саноқ системасини ишлатган бўлса, вавилонликлар ва францияликлар ўн олтилик саноқ системасини қўллаган, англияда ўн иккилик саноқ системаси ишлатилган бўлса, америкалик хиндулар саккизлик саноқ системасидан фойдаланганлар. Нега хамма халқлар бир хил саноқ системаларидан фойдаланишмаган? - деган саволга нима деб жавоб берар эдингиз. Қайси саноқ системасини ишлатган маъқул деб ўйлайсиз? Нега компьютерларда ўнлик саноқ системасини ишлатмасдан, иккилик саноқ системасидан фойдаланилади? Агарда компьютерларда иккиликдан бошқача саноқ системаси ишлатилган тақдирда қандай мураккабликларга дуч келинар эди? Ушбу савол ва муаммолар устида бир қанча муддат фикрланг ва сўнгра матннинг кейинги қисмлари ўтишингиз ва муаммонинг асл мохиятига тушунишингиз мумкин бўлади. Саноқ системаси деб сонларни белгилар (ракамлар) ёрдамида ифодалаш учун ишлатиладиган қоидалар тўпламига айтамиз. Сонларни ифодалаш усулига кўра саноқ системаси нопозицион ва позицион системаларга бўлинади. ЭҲМларда асосан позицион саноқ системалари ишлатилади. Нопозицион саноқ системалари мураккаб ва қўпол қоидалар асосида қурилганлиги учун хисоблаш техникасида қўлланилмайди. Нопозицион саноқ системаси шундай бир хусусиятга эгаки, унда рақамнинг қиймати унинг эгаллаган позицияси (ўрни) га боғлиқ эмас, балки шу белги билан аниқланади. Масалан, рим саноқ системасида ХХХ сони хамма разрядларида бир хил Х белгисига эга ва у турган ўрнидан катъий назар 10 бирликни билдиради. Позицион саноқ системасида рақамнинг қиймати унинг эгаллаган позицияси (ўрни) га боғлиқ. Бунга мисол бўлиб оддий ўнлик (араб) системаси хизмат қилади. Масалан ўнлик саноқ системасида ёзилган 373 сони кичик ва энг катта разрядларида 3 рақамига эга. Лекин катта разряддаги

3 рақами кичик разряддагидан 100 марта ортиқ қийматга эга. Позицион саноқ системасида А d = ± a 1 a 2 a 3 ... a k - 1 a k , кўринишида ифодаланган исталган сон қуйидагича ифодаланиши мумкин: а 1 а 2 а3...а k -1 a k = a 1 d t -1 +a 2 d t - 2 +a 3 d t - 3 +... + a k - 1 d t-k+1 +a k dt- k , (2.1) бунда k- сондаги чекли разрядлар сони, а i - i -разряд рақами, d - саноқ системаси асоси, t - вергул жойини аникловчи сон, i - разряд тартиб номери, d t - i - i - разряд қиймати. Соннинг ai деб белгиланган рақамлари қуйидаги тенгсизликни қаноатлантириши керак: 0 ≤ ai ≤ d - 1 Позицион саноқ системасида сонларни ифодалаш учун ишлатиладиган белгилар сони саноқ системасининг асоси дейилади. Асос сифатида исталган сонни ишлатиш мумкин, лекин d <2 асосли саноқ системасини ишлатиб бўлмайди. Чунки бунда фақат битта 0 белгиси бўлган ва у позициядаги рақам қийматини кўрсата олмаган бўларди. Ўнлик саноқ системаси учун d =10 ва ai =0,1,2,3,4,5,6,7,8,9. (2.1) ифодани ишлатиб, 897, 346 ўнлик рақамни қуйидагича ифодалаш мумкин: (897,346) 10 = 8.10 2 +9.10 1 +7.100 + 3.10 1 + 4.10 2 +6.10 3 Бунда a i коэффициентлар мос равишда 8 9 7 3 4 6 ларга тенг бўлади. Шундай килиб, ўнлик сон мос коэффициентли турли даражаларининг йиғиндиси сифатида қаралиши мумкин. Бу коэффициентлар сонни қисқа кўринишда ифодалайди. ЭХМларда позицион саноқ системасининг ишлатилиши сонларни ифодалашни соддалаштириб, амалларни бажаришни осонлаштиради.

Ишлатиладиган саноқ системасига боғлиқ равишда ЭХМнинг кўрсатгичлари -ҳисоблаш тезлиги, хотира хажми, бажариладиган арифметик амаллар алгоритмининг мураккаблиги ўзгариши мумкин. Иккилик саноқ системаси ЭХМда асосий саноқ системаси ҳисобланади. Унинг ёрдамида барча арифметик ва мантиқий хамда махсус амаллар бажарилади. Иккилик саноқ системаси учун d =2 ва ai =0,1. Иккилик саноқ системасидаги исталган сон ўнлик саноқ системасига (2.1) формула орқали ўтказилиши мумкин. Масалан: (1000101) 2 =1.2 6 +0.2 5 +0.2 4 +0.2 3 + 1.2 2 +0.2 1 +1.20 = (69) 10 Иккилик саноқ системасини ишлатишнинг асосий камчилиги шундаки, берилган сонни ўнлик саноқ системасидан иккилик саноқ системасига ўтказиш ва қайта ишланган натижани яна иккилик саноқ системасидан ўнлик саноқ системасига ўтказиш керак. Сонларни ўнлик саноқ системасидан иккиликка ва аксинча ўзгартириш ЭХМларда махсус стандарт программалар ёрдамида амалга оширилади. 1- жадвал Қўшиш Айириш Кўпайтириш 0+0=0 0-0=0 0 х0=0 0+1=1 1-0=1 0 х1=0 1+0=1 1-1=0 1 х0=0 1+1=10 10-1=1 1 х1=1 Бир разрядли иккилик сонлар устида бажариладиган арифметик амаллар жуда содда амалга оширилади (1-жадвал), кўп разрядли сонлар устидаги операциялар эса худди ўнлик саноқ системасидаги каби қоидалар асосида бажарилади. Лекин бу амаллар иккилик саноқ системасида жуда содда бажарилади.

ЭҲМ даги кодлаштириш системаси ASCII . Сизга маълумки, компьютер техник қурилма бўлиб, у инсон тушунадиган маълумотларни, сонларни, белги ва сўзларни тушуна олмайди. Шунинг учун хам унга маълумотларни қандай қилиб киритиш, сақлаш ва узатиш масаласини хал қилиш керак бўлади. Юқорида ушбу муаммони иккилик саноқ системасини ишлатиш натижасида хал қилиш мумкинлиги кўриб ўтилган эди. Лекин уни конкрет равишда қандай қилиб қўллаш масаласи очиқ қолган эди, чунки компьютерда ишланаётган хар бир символни иккилик системанинг хилма хил комбинациялари орқали ифодалаш актуал масалалардан бўлиб, уни муваффақиятли хал қилиш компьютерда ишлашнинг самарадорлигига катта таъсир қилади. Сизнинг фикрингизча бу ишни хал қилишда қандай асосий тамоилларни ишлатган маъқул бўлади? Нега хар бир компьютер ишлаб чиқарувчи фирма фақат ўзи учун мос бўлган кодлаштириш системасини ишлата қолмай, балки бутун дунёда қабул қилинган стандартлашган кодлаштириш системаларидан фойдаланади? Агарда бирор бир фирма маълум бир сабабларга кўра бошқачароғ кодлаштириш системасини ишлатган тақдирда, ташқи мулоқотлар учун ушбу кодлаштириш системасини бошқаларига ўтишини таъминлаб бериши кераклиги нима билан тушунтирилади? Бу муаммолар бўйича бироз фикрлаб кўринг, чунки уларга қониқарли жавоб топиш кодлаштириш системаларининг асл мохиятини чуқур тушунишга ёрдам беради. ЭХМларда барча маълумотлар иккилик саноқ системасидаги 0 ва 1 қийматлардан иборат бўлади. 0 ва 1 қийматли сигналлардан маълум белгилар, рақамлар ва махсус белгилар хосил килиш учун саккиз разрядли маълумотлар ишлатилади. Саккиз разрядли маълумотларнинг тўлиқ комбинацияси 256 хил белгилар кодларини олиш имконини беради. Бу комбинациялар ёрдамида лотин харфлари, кирилл ҳарфлари, махсус белгилар ва график псевдобелгилар олиш мумкин. Бу белгилар ва псевдо белгиларнинг махсус

жадваллари тузилган бўлиб, улардан асосийси ASCII ҳисобланади. Бу стандарт IBM ва унга мос тушувчи барча компьютерларда ишлатилади. Унда асосан лотин алфавити ҳарфлари, рақамлар, махсус белгилар ва псевдобелгилар ўз аксини топган. Турли мамлакатларда бу белгиларга қўшимча тарзда шу мамлакатда ишлатиладиган алфавит ва белгилар киритилиши мумкин. Масалан, Ўзбекистонда кирилл алифбоси ҳарфларидан ташқари ўзбек алифбосидаги Ў, қ, ҳ, ғ каби белгилар киритилиши ва ишлатилиши мумкин. Программавий бошқарув принципи ва унинг аҳамияти. Хар қандай инсоннинг юриш туриши, қилаётган ишлари ва режалари қандайдир дастур ёки программа орқали амалга ошириладики, бу программа ёки дастур унинг тарбияси, кўп йиллик хаёт тажрибаси, билими, атроф- мухити ва хакозолар орқали аниқланади. Компьютерлар хам ўз ишлаш жараёнида маълум бир программавий бошқарувга асосланадики, бу уларнинг бир маромда ва тўғри ишлашига олиб келади. Ушбу программавий бошқарув принципининг асоси нимадан иборат бўлиши мумкин деб ўйлайсиз? Нима учун бу принцип амалга оширилганидан сўнггина компьютерлар амалларни автоматик равишда бажара олиш имконига эга бўлдилар? Бу муаммони хал қилиш учун икки хил объект бор деб фараз қилинг - биринчиси программавий дастурсиз ишлайдиган объект ва иккинчиси тегишли программавий дастур бошқаруви остида ишлайдиган объект. Яъни, биринчи объектда нималар қилиниши кераклигини доимо ва мунтазам равишда кўрсатиб туриш керак, кейинги объектда эса вазифаларнинг вақт бўйича тақсимланиши аниқ ва равшан кўрсатилган, шунинг учун хам у барча вазифаларни режа асосида аниқ бажаради ва бошқарилади. Уларнинг қайси бири конкрет шароитларда яхшироқ натижаларга олиб келади? Энди фикрларингизни таққослаган холда юқоридаги саволларга жавоб беришга харакат қилинг.

Ҳар қандай ЭҲМ нинг ишлаши асосида программа билан бошқариш принципи ётади. Бу принцип шундан иборатки, қўйилган масалани ЭҲМ аввалдан тузилган ва машина хотирасига киритилган программага тўла мос ҳолда автоматик ечади. Фақат программа ЭҲМ учун у қандай маълумот устида ва қандай кетма-кетликда қайси амалларни бажариши кераклигини белгилайди. Шу боисдан хам ЭҲМ ни керакли амаллар кетма- кетлигини берилган программа бўйича ва унга қатъий мос равишда бажариш йўли билан изланилаётган натижани олишни таъминлайдиган программа асосида бошқарилувчи автомат деб қараш мумкин. ЭҲМ да ахборотни қайта ишлаш жараёни арифметик, мантиқий ва бошқа махсус амалларни машинада тузилган программага мос равишда бажаришдан иборатдир. Ушбу амалларнинг кетма-кетлиги программада ҳисоблаш машинасининг алоҳида буйруқлари билан кўрсатилади, ёки бошқача қилиб айтганда, программа алоҳида олинган буйруқлардан ташкил топиб, улар процессорга машина хотирасида сақланаётган ахборотлар устида у ёки бу амалларни қандай бажаришга топшириқ беради. Худди мана шу изоҳнинг ўзи ЭҲМ нинг программа асосида бошқариш принципини етарлича изохлаб беради. ЭҲМ да ҳар бир буйруқ машина тилида, яъни ушбу ЭҲМ да қабул қилинган ва тегишли бошқарув қурилмалари тушунадиган код кўринишида ифодаланади. Бунда буйруқлар коди машинада бажариладиган амаллар турини белгилайди, шунингдек ушбу амалларнинг бажарилиш жараёнида керак бўладиган маълумотлар сақланган хотира ячейкаларининг номерини хам кўрсатади. Машина амаллари бажарилишида қатнашадиган маълумотлар ва буйруқлар мажмуаси операторлар деб аталади.

ЭҲМнинг программавий таъминоти ва унинг асосий таркибий қисмлари. Амалий ва системавий программавий таъминот. Компиляция ва интерпретация. Программаларнинг турли хиллари мавжуд бўлиб, уларнинг хар бири маълум бир ишни бажаришга мўлжалланган. Лекин инсонларга ўхшаб, ЭХМ лар хам қандайдир кўрсатмаларга ёки программавий таъминотга мухтож бўлади, чунки бусиз уларнинг ишини, ички ва ташқи хотиралар билан ишлашни, қўшимча қурилмаларга мурожаат қилишни, фойдаланувчилар билан мулоқотни ва компьютер таркибий қисмларининг бир маромда ишлашини таъминлаш мумкин эмас. Бу муаммоларни хал қилиш учун қандай турдаги программалар ишлатилиши мумкин деб ўйлайсиз? Компьтер хотирасида жуда катта миқдордаги қўшимча жой эгаллайдиган ушбу программаларсиз у билан самарадор ишлашни амалга ошириш мумкинми ёки йўқми? Агарда шундай турдаги программалар мавжуд бўлмаса компьютер билан мулоқот қандай равишда ўзгаради? Бундай турдаги программаларни қандай асосий гурухларга ажратган бўлар эдингиз? Бу муаммоли саволларга жавоб топиш ва улар хақида танқидий фикрлаш қуйида келтирилган материалнинг яхши ўзлаштирилишига олиб келади ва унинг эсда қолишига хамда фойдали амалий кўникмаларни орттиришга сабаб бўлади. ЭХМдан фойдаланиш самарадорлигини оширишга, уни ишлатишни енгиллатишга ва фойдаланувчилар дастурларини тайёрлашни осонлаштиришга мўлжалланган программа воситалари комплексига программа таъминоти системаси (ПТС) деб юритилади. ЭХМнинг ПТС ўз ичига турли хил программалар тўпламини олади (5.1 расм). Программалашни автоматлаштириш системаси (ПАС) фойдаланувчилар программаларини яратиш жараёнини енгиллаштириш ва автоматлаштиришга мўлжалланган бўлиб ПТС нинг бир қисми ҳисобланади. Ривожланган ПАСлар программалаштириш тиллари, трансляторлар ва созлаш программаларини ўз

ичига олади. Созлаш программалари тузилган программалар ишининг тўғрилигини текшириш ва хатоларни топиш учун ишлатилади. ЭХМда масалаларни ечиш жараёнини таъминлаш ва уни осонлаштириш учун операцион система деб аталувчи программалар комплекси ишлатилиб, у бошқарувчи ва қайта ишловчи программалар гурухидан иборат. Бошқарувчи программалар ЭХМ қурилмалари ишини бошқаради, яъни ЭХМ қурилмалари ишини, киритиш, тайёрлаш ва бошқа программаларнинг бажарилишини ташкил қилади ва бошқаради. Қайта ишловчи программалар маълумотни қайта ишлаш билан боғлиқ янги программаларни ЭХМда ишга тушириб, масалаларни ечишга ва бошланғич маълумотларни тайёрлаш ишларини бажаришга хизмат қилади. Техник хизмат қилиш программалари ЭХМ нинг профилактика ишларида, диагностика масалаларини ечишда ва ундаги носозликларни аниқлашда хамда бошқа мақсадларда ишлатилади. Амалий программа пакетлари таркибига инсоннинг кундалик амалий фаолиятида вужудга келадиган илмий, техник, молиявий ва турли-туман иқтисодий масалаларни ечишга мўлжалланган, операцион система имкониятларини ва функциясини кенгайтиришга хамда бошқа бир қанча конкрет мақсадларга мўлжалланган программалар комплекси киради.

Юқорида тасвирда кўрсатилган трансляторлар амалий программаларни алгоритмик тиллардан машина тилига ўгирувчи таржимон программалардир. Улар икки хил бўлади: компиляторлар ва интерпретаторлар. Интерпретаторлар программалаштириш тилида ёзилган программани босқичма-босқич (ёки қаторма-қатор) машина тилига ўгириб ва дархол бажариб борса, компиляторлар эса бутун программани бирданига машина тилига ўгиради ва агарда унинг хатоси ёки камчилиги бўлмаса, уни бажаришни амалга оширади. Бир марта компиляция қилинган программа бошқа компиляция қилинмайди, негаки унинг натижаси ишловчи программани хосил қилади. Интерпретаторда эса программа ҳар бир бажарилишида қайтадан машина тилига ўгирилади ва босқичма-босқич бажарила боради.

Aдaбиётлар : 1. Аюпов Р.Х. Microsoft Front Page амалий дастурида ишлаш. Тошкент, ТМИ, 2005 йил. 2. У.Ю.Юлдашев, Р.Р. Боқиев, Ф.М. Зокирова. Информатика, Ғ офур §улом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, Т., 2002 3. §уломов С.С, Шерму xa медов A.Т., Бегaлов Б.A. Иқтисодий информaтикa/ Тошкент, “Ўзбекистон”: 1999 й, 528 бет. 4. Аюпов Р.Х., Исмоилов СИ., Аюпов Х.Р. Хусусий компьютерда ишлаш/ “ Microsoft Word 2000 матн муҳаррири”, Т., ТМИ, 2002 йил, 124 бет. 5. Марахимова А.Р., Рахмонқулова С. Интернет ва ундан фойдаланиш/ ТДТУ, Т.: 2001 йил, 176 бет. 6. Ғ уломов С.С, Aлимов Р.X., Xодиев Б.Р. вa бошқ a лaр. Ax борот тизимлaри вa теxнологиялaри/ Тошкент, “Шaрқ”: 2000 йил. 7. Симонович СВ. и другие. Общая Информaтикa.Учебное пособие/ М, Издaтелство “АСТПресс”: 2001 г. 8. Симонович СВ. и другие. Специальная Информaтикa.Учебное пособие/. М, Издaтелство “АСТПресс”: 2001 г. 9. У.Юлдашев, Р.Р. Боқиев, М.Э.Мамаражабов. ЕХСЕ L -97. Уқув қў лланма. Т., 2000

O'xshashlar

Шифратор ва дешифраторлар. Уларнинг Турлари, тузилиши ва ишлаш принциплари

Электрон жадваллар билан ишлаш

Ҳисоблагичлар. Уларнинг схемалари ва ишлаш принциплари

Параллел ва кетма-кет сумматорлар. Уларнинг турлари ва ишлаш принциплари

D, T ва JK Триггерлар. Уларнинг схемалари ва ишлаш принциплари