Динамик дастурлаш усуллари билан ечиладиган баъзи иқтисодий масалалар - Informatika va AT - Referatlar

Динамик дастурлаш усуллари билан ечиладиган баъзи иқтисодий масалалар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

80 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Динамик дастурлаш усуллари билан ечиладиган баъзи иқтисодий масалалар Режа: 1. Корхона жиҳозларини оптимал алмаштириш масаласининг қўйилиши. 2. Биринчи йил учун ажратилган маблағлар йиғиндиси. 3. Иккинчи йил учун ажратиладиган маблағлар. 4. Қолган йиллар учун маблағларни ажратиш тартиби. 5. Масаланинг математик модели. 6. Масалани ечиш босқичларининг кетма- кетлиги 7. Масаланинг энг яхши ечими. 8. Иккинчи йилнинг бошида жиҳозларни алмаштириш учун 1 – йилнинг охирида Янги жиҳозлардан олинган барча қўшимча даромад ишлатилган ҳолл. 9. Жиҳозларни аомаштиришнинг 3 – ҳоли. 10. Оптималлик принципини мисолда тушунтириш.

www.arxiv.uz Ишлаб чикариш жиҳозларини янгилаш масаласи . Корхона 5 йил ичида ишлаб чикариш жиҳозларини янгилаши керак . Корхона беш йилликнинг биринчи йилида бу иш учун S сўм маблағ ажратади. Эски бирта жиҳозни янгиси билан алмаштириш харажатлари ўртача 1500 сўм бўлсин. Ҳар бир янги жиҳозни қўллашдан корхона бир йилда 600 сўм фойда олсин. Кейинчалик, беш йилликнинг 2-йилидан бошлаб корхонадаги эски жиҳозларни янгиси билан алмаштириш янги жиҳоздан келадиган қўшимча фойданинг қандайдир улуши ҳисобига олиб бориш мўлжалланган бўлсин. Эски жиҳозларни янгиси билан алмаштиришнинг шундай режаси тузилиши керакки, бунда 5 йил давомида олинадиган жами қўшимча фойда энг кўп бўлсин. Биринчи йил учун ажратилган маблағлар йиғиндиси n 1 бирлик эски жиҳозни янгиси билан алмаштириш имконини берсин. Бу сон n 1 = S /1500 (1) Агар ҳар бир янги жиҳоз 600 сўм фойда келтирса, йиллик жами фойда 600 n 1 сўм бўлади. Масала шартига кўра бу фойданинг 0  Х1  1 қиймат қабул қ илувчи қандайдир қисми беш йилликнинг 2 - йилида эски жиҳозни янгиси билан алмаштириш учун ишлатилади, бунда қолдиқ фойда қисми 1-Х 1 бўлади. W 1 орқали қолган 2-йил бошида ишлатилмай қолган фойда йиғиндиси белгиланса, қуйидагини ёзиш мумкин: W 1 = 600 n 1 (1 - Х 1 ); (2) 0  X 1  1 ( i =1, 2, 3, 4), Иккинчи йилдан бошлаб эски жиҳозни янгиси билан алмаштиришни олдинги йилдан олинган қўшимча фойда ҳисобига олиб бориш мумкин. Бунда Х 1 (0  Х 1  1) га тенг бўлган фойда қисми ишлатилса, унинг йиғиндиси 600 n 1 Х 1 га тенг бўлади. Бунинг ҳисобига 2-йилда қандайдир миқдордаги эски жиҳозларни янгиси билан алмаштириш имкони бўлади: (600 n 1 X 1 ) / 1500 = 0,4 n 1 X 1 Иккинчи йилда айнан ана шу сонга янги жиҳозлар сони 1-йилдагига

www.arxiv.uz қ араганда кўп бўлади. Демак, n 2 = n 1 + 0,4 n 1 X 1 = n 1 (1 + 0,4 X 1 ) (3) Агар кейинги йилда жиҳозларни алмаштириш учун фойданинг Х 1 (0  Х 2  1) қисми ишлатиладиган бўлса, шу йил учун қолдиқ фойда йиғиндиси қуйидагига тенг бўлади:  4 1 0 1 600 2 2 2 2       X X n W 3 - ва 4 - йиллар учун миқдорлар худди шундай ёзилади:     5 1 0 1 600 4,0 1 2 3 2 3 2 2 3          X X n W X n n     6 1 0 1 600 4,0 1 2 4 4 4 3 3 4          X X n W X n n Бешинчи йил учун янги жиҳозлар сони худди олдинги йиллардаги каби ҳисобланади: n 5 = n 4 (1 + 0,4X 4 ) (7) Қолган фойда йиғиндиси бошқа хил ифодага эга бўлади.Бешинчи йил режалаштирилган модернизациянинг охирги йили бўлгани учун, бу йилда фойдадан янги жиҳоз учун маблағ ажратиш к ў зда тутилмайди. Бу қуйидаги ифодада ў з аксини топади: W 5 = 600 n 5 (8) Беш йил учун жами фойда ( мақсад функция ) F = W 1 + W 2 + W 3 + W 4 + W 5 (9) бўлади. (1) - (7) ифодалардан к ў риниб турибдики , (9) тенглама билан ё зилган жами фойда миқдори Х 1 , Х 2 , Х 3 , Х 4 ўзгарувчи қийматларига боғлиқ . Бу ҳолда к ў рсатилган ўзгарувчиларнинг шундай қийматларини танлаб олиш керакки , натижада эски жиҳозларни янгиси билан алмаштиргандаги жами фойда ( мақсад функция ) энг кўп бўлсин , яъни F = max ( X 1 , X 2 , X 3 , X 4 ) (10) 0< Х i <1 ( i =1, 2, 3, 4), Қўйилган масалани ечиш учун ўзгарувчи қийматларини босқичма - босқич аниқлаш й ў лини тўтамиз . Шу мақсадда F 1 , F 2 , F 3 , F 4 , F 5 орқали

www.arxiv.uz корхонанинг 1- йил , 2, 3, 3,4 йиллар ва 5 йилда оладиган фойдасини ў сиб бориш тартибида белгилаймиз . Ечимни охирги йилдан бошлаймиз ва тескари йўналиш бўйича ҳар бир даврдан ундан олдингисига караб ҳисоблаб борамиз . (8)- ифодадан к ў риниб турибдики , режа даврининг бешинчи йилида фойда йиғиндиси W 5 = 600 n 5 га тенг . Олдинги 4 йилда олинган жами фойдани F 4 деб белгилаб , беш йилликдаги жами фойдани қуйидагича ёзиш мумкин : F 5 = F 4 + W 5 = F 4 + 600 n 5 (11) (7) тенгламадаги n 5 қийматини (11) тенгламага қў ямиз : F 5 = F 4 + 600 n 4 (1 + 0,4 X 4 ) (12) Энди 4 йиллик жами фойдани F 4 ни қ араймиз . У олдинги 3 йиллик фойда йиғиндисидан ва 4 йил фойдасини қўшишдан ҳосил бўлади : F 4 = F 3 + W 4 (13) (6) ифодадаги W 4 қийматни (13) га қў ямиз : F 4 = F 3 + 600 n 4 (1 - Х 4 ) (14) Ҳосил бўлган F 4 қийматни (12) ифодага куйиб , ҳосил киламиз : F 5 + F 3 + 600 n 4 (1 –Х 4 ) + 600 n 4 (1 + 0,4Х 4 ) = F 3 + 1200 n 4 – 360 n 4 Х 4 (13) Ечимнинг бу босқичида Х 4 ўзгарувчи қийматини аниқлаш мумкин. Х 4 ўзгарувчи 4-йил фойдасининг 5-йилда жиҳозларни алмаштириш учун ажратилган бир қисми, деб қабул қ илинган эди. (13) тенгламадан маълумки, Х 4 нинг қиймати қанча кичик бўлса, F 5 мақсад функциянинг қиймати шунча катта бўлади. Демак, бу босқичда энг яхши ечим Х 4 ўзгарувчи энг кичик қийматни қабул қ илганда ҳосил қилинади. Х 4 ўзгарувчининг қийматлар со ҳ аси 0  Х 4  1 бўлгани учун Х 4 =0, деб олиш мумкин. Бу ҳолда жами фойда: F 5 = F 3 + 1200 n 4 (14) бўлади. Кейинги даврга, яъни уч йилдаги фойда миқдорини аниқлашга ўтамиз. У олдинги икки йил фойдаси ва учинчи йил фойдаси йиғиндисидан ( F 2 ) иборат бўлади: F 3 = F 2 + W 3 , (15) ёки (5) ифодадаги W 3 қийматни (15) келтириб қў йсак. F 3 = F 2 + 600 n 3 (1 - Х 3 ) (16)

www.arxiv.uz F 3 ифодани (16) тенглама орқали ифодалаб, уни (14) ифодага қўйсак, қуйидагини ҳосил киламиз: F 5 = F 2 + 600 n 3 (1 - X 3 ) + 1200 n 4 (17) (6) ифодадаги n 4 қиймат қўйилгач, тенглама қуйидаги кўринишни олади: F 5 =F 2 +600n 3 (1 - X 3 )+1200n 3 (1+0,4X 3 ) = F 2 +1800n 3 -1200n 3 X 3 (18) (18) тенгламанинг та ҳ лили шуни к ў рсатадики, Х 3 ўзгарувчи энг кичик қийматга эга бўлса, мақсад функция ў зининг энг катта натижасига эга бўлади. Демак , ечимнинг бу босқичида Х 3 = 0 деб олиш мумкин . Унда жами фойда F 5 = F 2 + 1800n 3 (19) Навбатдаги босқичда икки йиллик жами фойда аниқланади , яъни F 2 = F 1 + W 2 (20) Бу ифодага W 2 қийматни (4) тенгламадан олиб қў ямиз : F 2 = F 1 + 600n 2 (1 - X 2 ) (21) Кейин (19) тенгламага (21) ифодадаги F 2 қийматни ва (5) тенгламадаги n 3 қийматни куйиб , қуйидагини ҳосил киламиз : F 5 =F 1 +600n 2 (1-X 2 )+1800n 2 (1+0,4X 2 ) = F 1 +2400n 2 +120n 2 X 2 (22) Олдинги ҳоллардаги каби Х 2 нинг қийматини излаймиз, (22) ифодадан к ў риниб турибдики, Х 2 нинг қиймати қанча катта бўлса, жами фойда (F 5 ) шунча катта бўлади. Демак , энг яхши ечим Х 2 ўзгарувчининг 0  X 2  1 қийматлар соҳасидаги энг катта ( Х 2 = 1) қийматни қабул қилиши билан олинади . (22) ифодага Х 2 = 1 қийматни куйиб, ҳосил киламиз: F 5 = F 1 + 2400 n 2 + 120 n 2 = F 1 + 2520 n 2 (23) Охирги босқичда режа даврининг 1- йилидаги жами фойдаси каралади, у F 1 мақсад функция билан ифодаланган, W 1 = 600 n 1 (1- X 1 ) ифода биринчи йил охирида олинадиган фойдани билдиради. Демак, шу даврдаги жами фойда : F 1 = 600N 1 (1 - X 1 ) (24) (23) формулага F 1 қийматни ва (3) ифодани қўйиб, қуйидагини ҳосил қиламиз : F 5 = 600n 1 (1 - X 1 ) + 2520n 1 (1 + 0,4X 1 ) = 3120n 1 + 408n 1 X 1 (25)

www.arxiv.uz (25) ифодадан кўриниб турибдики, агар Х 1 қиймат энг катта қийматни қабул қилса (Х 1 = 1), мақсад функция ҳам ўзининг энг катта қийматига эришади : F 5 = 3120n 1 + 408n 1 = 3528n 1 (26) Масалани ечилди, деб ҳисоблаш мумкин, ўзгарувчиларнинг изланаётган қийматлари топилди: Х 1 =1, X 2 =1, X 3 =0, X 4 =0 мақсад функция қиймати: F = max F 5 (X 1 , X 2 , X 3 , X 4 ) = 3528n 1 (27) Агар n 1 ўрнига унинг қиймати (1) дан олиб қўйилса, сўнгги натижани оламиз: F = 34285 / 1500 = 2,3525 (29) Динамик дастурлаш масаласининг таҳлили. Олинган ечимни қуйидагича таҳлил қилиш мумкин. Корхона эскирган жиҳозларни янгилари билан қуйидаги тарибда алмаштирса, режа оптимал бўлади: Биринчи йилнинг бошида алмаштириш, шу мақсадда ажратилган, маблағлар ҳисобига олиб борилади: Иккинчи йил бошида жиҳозларни алмаштириш учун биринчи йилнинг охирида янги жиҳозлардан олинган барча қўшимча даромад ишлатилади: Учинчи йил бошида эски жиҳозларни янгилари билан алмаштириш учун иккинчи йилнинг охирида олинган барча қўшимча фойда ишлатилади: Тўртинчи ва бешинчи йилларда эски жиҳозларни янгилари билан алмаштиришдан дастлабки уч йил давомида олинган фойда реконструкция мақсадларида сарфланмайди. Масала ечимининг таҳлили, агар талаб қилинса, қўшимча маълумот олишга имкон беради. Хусусан, реконструкция мақсадларига дастлабки икки йилда олинган фойда эмас, балки кейинги йил фойдаларидан ҳам фойдаланилса, қанча жами фойда олинган бўлар эди? Бу ҳолда барча X i =1 (i = 1, 2, 3, 4) бўлади. Бу ўзгарувчиларнинг қийматларини кетма - кет ўрнига қўйиб, ҳосил қиламиз: F 5 = F 3 + 1200n 4 - 360n 3 = F 4 + 840n 4 F 5 = F 2 + 1440n 3 - 336n 3 = F 2 + 1176n 3 (4.30) F 5 = F 1 + 1776n 2 - 129,6n 2 = F 1 + 1646,4n 2

www.arxiv.uz F 5 = 2246,4 n 2 - 58,56 n 2 = 2304,96 n 2 Функция индекси беш йиллик жами фойдани билдиради. Сўнгги натижа қуйидагича бўлади: F 5 = 2304,965 / 1500 = 1,536645 (4.31) (4.29) ва (4.31) ифодаларидаги натижаларни та ққ ослаб, иккинчи ҳолда бутун режа даврида олинадиган қўшимча фойда реконструкциянинг оптимал режасидан деярли 82% га (2,352-1,53664) = 0,81536) кам бўлишига ишонч ҳосил қилиш мумкин. Учинчи ҳолда ҳамма ўзгарувчилар қийматини нолга тенглаб, яъни X i =0 ( i = 1, 2, 3, 4) худди шундай тарзда жами фойдани ҳисоблаш мумкин. Бу ҳолда босқич натижалари қуйидагича бўлади: F 5 = F 3 + 1200 n 4 F 5 = F 2 +1800 n 3 (4.32) F 5 = F 1 + 2400 n 2 F 5 = 3000 n 1 Режалаштирилган давр жами фойдаси F 5 = 30005 / 1500 = 25 бўлади. Бу 35,2 % (2,352 - 2,0) га реконструкциянинг оптимал режасидан камдир. Агар жиҳозлар дастлабки икки йилда алмаштирилса, фойда оптимал режадан худди шунча фоизга (35,2%) кам бўлади. Айтилганлардан шундай хулоса келиб чи қ адики, динамик программалаш масаласининг бошқалардан фарқли хусусияти шундан иборатки, уларда ўрганилаетган жараёнларнинг динамикаси, ривожланиши ва кўп босқичли характери ифодаланади. Жиҳозларни алмаштириш масаласини ечишда бутун режалаштириш даврида ўзгарувчи шартлар, таъсир этувчи жами фойда динамикаси к ў рилади. Жами фойданинг ўзгариши босқичларда к ў рилди. Босқич сифатида маълум вақт орали ғ и қабул қ илинди, бу вақт орали ғ и учун навбатдаги ўзгарувчи миқдорнинг қиймати топиб борилди. Динамик программалаш масалаларини маълум вақт орали қ ларида кўп

www.arxiv.uz босқичли ечиш одатдаги ҳолдир, лекин бир қ атор масалаларда босқичлар бошқа маънога ҳам эга бўлиши мумкин. Шундай қилиб, динамик программалаш масалалари кўп босқичли жараённи ифодалайди. Бундай масалаларни ечишнинг маъноси, ҳар бир босқичда X i ўзгарувчининг мақсад функцияга экстремал натижа берувчи қийматларини танлашдан иборатдир. Бунда ўзгарувчилар қиймати курилаетган даврга нисбатан тескари йўналишда кетма - кет, босқичма - босқич аниқлаб борилади. Куп босқичли масалаларни ечиш динамик программалаш назариясининг му ҳ им принципи - оптималлик принципига асосан амалга оширилади. Оптималлик принципини Р. Беллманга тегишли бўлган ибора билан тавсифлаш қабул қ илинган: "Оптималлик шундай хусусиятга эгаки, дастлабки ҳолат ва бошланғич да қ и қ алардаги ечим қ андай б ў лишидан катъий назар, кейинги ечимлар биринчи ечим натижасида олинган ҳолатга нисбатан оптимал бўлиши керак". Буни к ў рилган мисол орқали тушунтирамиз. Фараз қ иламиз, ечимнинг биринчи босқичида Х 4 = 1 деб қабул қ илинди. Бу, т ў ртинчи йилда янги жиҳозларни ишлатишдан олинган қўшимча фойданинг ҳаммаси бешинчи йилда жиҳозларни алмаштиришга ишлатилади, деган маънони билдиради. Бунинг натижасида шу ва кейинги босқичларда қуйидаги натижалар олинди: F 5 = F 3 + 1200 n 4 - 360 n 4 X 4 = F 3 + 840 n 4 ( X 4 =1), F 5 = F 2 + 1440n 3 - 260n 3 X 3 = F 2 + 1440n 3 (X 3 =0), F 5 = F 1 + 2040n 2 - 216n 2 X 2 = F 1 + 2040n 2 (X 2 =0), F 5 = 2640n 1 + 216n 1 X 1 = 2856n 1 (X 1 =1), Ўзгарувчиларнинг бу қийматларида жами фойда қуйидагига тенг: F = 2856n, S / 1500 = 1,9045 Фойданинг бу қиймати дастлабки оптимал ечимдан (2,3525) 0,448 га камдир (2,3525-1,9045). Фойданинг камайиши биринчи босқичда қабул қ илинган ҳ а т то қ арор ҳисобига бўлди . Амали ё тда к ў пбосқичли жараёнли масалалар кўп , лекин уларни ечиш

www.arxiv.uz учун динамик программалаш усуллари етарли даражада кенг ишлатилмайди . Буни кўп босқичли масалаларни ечишнинг бир қ атор ҳолларида мураккаб ҳисоблашларнинг юзага келиши билан тушунтириш мумкин . Бу қийинчиликларни эса ЭҲМ лар ё рдамида ҳ ал қилиб бўлади .

O'xshashlar

Динамик дастурлаш ҳақида тушунча Оптималлик принципи

Дастурлаш таъминот ва уларнинг классификацияси

Электрон ҳисоблаш машиналарида иқтисодий масалалар ечишни ташкил қилиш

DELPHI визуал дастурлаш муҳити компоненталари билан ишлаш технологиялари

Эксперт тизимлардан фойдаланиш